Μεσαιωνολόγιο: «Οι μόρτηδες του Μεσαίωνα»

Rodiaki NewsRoom

Γράφει η Άννα Αχιολά
info@medievalfestival.gr

Στο άκουσμα της λέξης «Μόρτης» σήμερα το μυαλό μας πάει στον μάγκα των προηγούμενων δεκαετιών, που ανάλογα με τον κώδικα συμπεριφοράς του, η λέξη χρωματίζεται είτε αρνητικά (μόρτης ο φιγουρατζής), είτε θετικά (αυτός που ξηγιέται μόρτικα).

Μπορεί να σήμαινε ακόμα: το χαμίνι, ο μπερμπάντης, ο λεβέντης, το αγυιόπαιδο, το αλάνι και έχει συνδεθεί με τον ρεμπέτη της δεκαετίας του ’60, με το λοξό καπέλο και το ριχτό σακάκι, που σύχναζε στους τεκέδες και τα χαμαιτυπεία. Ποια είναι όμως η ιστορία αυτής της λέξη και πώς έφτασε να συνδεθεί με τη φτωχή, πλην όμως περήφανη, γενιά των ρεμπέτηδων;

Η λέξη «μόρτης», βγαίνει από το Ιταλικό «morto» που σημαίνει νεκρός ή θάνατος. Όταν, τον Μεσαίωνα, είχε πέσει στην Ευρώπη ο «Μαύρος θάνατος», ή «Θανατικό» - όπως το έλεγαν στη Ρόδο - δηλαδή η πανδημία πανούκλας, στη Φλωρεντία, που είχε και τα περισσότερα θύματα, δεν υπήρχαν πια νεκροθάφτες για να θάψουν τους πεθαμένους.

Οι πλούσιοι κάτοικοι της πόλεως τότε, για να μην αφήνουν τους νεκρούς τους στους δρόμους, πλήρωναν μεγάλα ποσά σ' αυτούς που θα τους έθαβαν.

Ποιοι όμως θα δέχονταν μία τέτοια δουλειά; Τότε, όλα τ' αποβράσματα της κοινωνίας ή όσοι είχαν πάθει ανοσία, βρήκαν λοιπόν την ευκαιρία να πλουτίσουν. Σχημάτισαν, γι’ αυτό το σκοπό, διάφορες ομάδες, που τις ονόμασαν «μορταρίες» και αναλάμβαναν να θάβουν τους πεθαμένους.

Αποτελεί δε ειρωνεία ότι η πανώλη έδινε ευκαιρίες βιοπορισμού ή ακόμη και πλουτισμού σε πολλούς απ’ αυτούς τους φτωχούς ή περιθωριακούς, καθόσον μπορούσαν να γίνουν μόρτηδες, ζητώντας μεγάλες αμοιβές για τις υπηρεσίες τους. Τους ήταν επίσης πιο εύκολο να κλέψουν, αφού ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να κυκλοφορούν ελεύθερα στην πόλη και να μπαίνουν στα άδεια σπίτια.

Όπως το θέτει ο ιστορικός Brian Pullan: «Όπως το καρναβάλι, έτσι και η πανώλη αντιστρέφει τον κανονικό ρυθμό της ζωής. Το κάνει με τον δικό της τρόπο, δημιουργώντας περιστασιακή εξάρτηση της κοινωνίας από τους άθλιους πένητες, ιδιαίτερα τους περιθωριακούς και τους εγκληματίες, με την παροχή των ζωτικών υπηρεσιών που προσφέρουν, για τις οποίες μπορούν να ζητήσουν υπέρογκες αμοιβές».

Μπορούμε να προσθέσουμε σε όλα αυτά και το αίσθημα του τρόμου που θα προκαλούσε στους ανθρώπους η απόκοσμη εικόνα των μόρτηδων, ως σύμβολο θανάτου, δίπλα στο γεμάτο πτώματα κάρο ή στο μουλάρι τους. Έτσι, η λέξη «μόρτης» έγινε συνυφασμένη με την έννοια του κακοποιού και του αλήτη. Άλλωστε, και το όνομά τους είχε κάτι το μακάβριο και τρομακτικό.

Για την ετυμολογία της λέξης, τα μεγάλα λεξικά μας, το Λ.Κ.Ν. και το Ετυμολογικό Λεξικό του Μπαμπινιώτη (εκδ. 2011), αναφέρουν επίσης ότι πιθανόν προέρχεται από την τουρκική αργκοτική λέξη: mortu - morto - morti που σημαίνει πεθαμένος ή κουφάρι, που ανάγεται στην ιταλική morto, και αυτή με τη σειρά της στη γνωστή λατινική λέξη mors – mortis «θάνατος».

Αυτό υποδηλώνει είτε ότι η λέξη συνδέεται με την έννοια του θανατικού, όπως έλεγαν αλλιώς την πανούκλα, είτε ότι η πρώτη σημασία της λέξης ήταν αυτή του νεκροθάφτη, και αργότερα θα επεκτάθηκε και σε άλλες υπηρεσίες που συνδέονταν με την πανώλη. Είναι πάντως ενδιαφέρον, ότι η λέξη που πλάστηκε τον 19ο αιώνα σε αντικατάσταση της λέξης μόρτης, ο απόλοιμος, δεν παραπέμπει στον θάνατο ή σε ταφή νεκρών, αλλά τονίζει την ιδιότητα της ανοσίας.

Όμως, η λέξη «μόρτης» δεν υπάρχει στο Μεσαιωνικό Λεξικό του Κριαρά, και μάλλον άρχισε να χρησιμοποιείται στην Ελλάδα από τον 18ο αιώνα. Ενδεχομένως, η επιδημία χολέρας του 1854, που ήταν η πρώτη και η μεγαλύτερη επιδημία που έπληξε την Αθήνα από τότε που έγινε πρωτεύουσα, να συνέβαλε στην αλλαγή της σημασίας της λέξης.

Όμως, είναι εξίσου πιθανό, η αλλαγή της σημασίας να έγινε σε μια απ’ τις μεγάλες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τη Σμύρνη ή την Κωνσταντινούπολη, όπου οι επιδημίες πανώλης ήταν πολύ πιο συχνές και καταστροφικές, και όπου οι μόρτηδες αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής ζωής.

Ο Εμμανουήλ Γεωργιλλάς ή Λιμενίτης, στο ποιήμα του «Θανατικόν της Ρόδου», όπου περιγράφει μία επιδημία πανώλης στα τέλη του 15ου αιώνα, χρησιμοποιεί τη λέξη μανιόρδος (ιταλ. Manigoldo δηλ. «δήμιος»).

Ο Άμαντος, μάλιστα, αναφέρει ότι είχε ακούσει τη λέξη στη Ρόδο ως βρισιά, και ότι υπάρχει τοπωνύμιο, τα Μαλιορδειά, στη Ρόδο, έξω από το νεκροταφείο που συγκέντρωναν τους αρρώστους από το θανατικό. Ιδού οι στίχοι του Γεωργιλλά: «και τ’ ακριβά σας τα κορμιά ΄ς τα τράνα τα φορτόνουν, / εις κάμπους έξω σκοτεινά, εκείσε να τα χώνουν / δίχα μεγάλαις ψαλμουδιαίς, δίχως αλληλουιάρια / να ΄ρχουνται να τα βάλλουσιν επάνω ΄ς τα μουλάρια, / οι μανιόρδοι με χαραίς τα σώματα να παίρνουν, / και άλλοι να τα θάπτουσιν και κείνοι να διαγέρνουν».

Βλέπουμε ήδη από τον 15ο αιώνα να έχει σχηματισθεί η εικόνα του μόρτη – εδώ μανιόρδου – που χαίρεται μέσα στη δυστυχία του θανατικού. Αντίστοιχα, υπάρχει και ο τύπος «μαλιόρδος», και αναφέρεται στη ροδίτικη κατάρα «που να σε δω στου μαλιόρδου τον ώμο».

Κατά τους Ανδριώτη και το λεξικό Φυτράκη, η λέξη «μόρτης» δημιουργήθηκε κατά συγκοπήν από την ιταλική beccamorti δηλ. τυμβωρύχος.

Εδώ όμως έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής:
1ον. στην ιταλική γλώσσα ο τυμβωρύχος δεν είναι beccamorti αλλά beccamοrto από το beccare + il morto. (Λεξικό Piccolo Palazzi]).
2ον. στα ιταλικά λεξικά η λέξη beccamorti ορίζεται ως νεκροθάφτης και όχι ως τυμβωρύχος.

Περισσότερο θα πρέπει να εστιάσουμε στο λατινικό mors-mortis = θάνατος (ελλ. μόρος) και κρατάμε τη γενική πτώση mortis εφ’ όσον από πλάγιες πτώσεις και αορίστους β΄ παράγονται συνήθως ετυμολογικά οι λέξεις, άρα > Μόρτης, άνθρωπος που προκαλεί θανάσιμο φόβο, επικίνδυνος, άνθρωπος που αφανίζει, καταστρέφει, ο αλήτης.

Για την ιστορία ας αναφερθεί εδώ και η λέξη μορτή < μείρομαι. Είναι το μερίδιο που έπαιρνε ο ιδιοκτήτης από την παραγωγή και κατ’ επέκτασιν η μορτή αφορούσε εκείνον που δικαιούται να πάρει μερίδιο από συμφωνημένα κέρδη.

Πηγές:
sarantakos.wordpress.com
el.wiktionary.org
www.koutouzis.gr
rebetiko.sealabs.net