Οι ερωτικές προσφωνήσεις στα παραδοσιακά τραγούδια της Ολύμπου Καρπάθου

Rodiaki NewsRoom

Γράφει η
Σοφία Ε. Βασιλαράκη
στην ιστοσελίδεα stinolympo.gr

Ο έρωτας είναι ίσως το πιο προσφιλές και αγαπημένο θέμα όλων των εκφάνσεων της τέχνης. Δεν υπάρχει πίνακας ζωγραφικής, γλυπτό, χορογραφία, θεατρική παράσταση ή κινηματογραφικό έργο που να μην τον έχει εκθειάσει. Σε όλες τις εποχές, σε όλες τις χώρες ο έρωτας αποτέλεσε ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης. Εκεί, όμως, που η αγάπη- και δη ο έρωτας- έχουν σχεδόν το μονοπώλιο είναι η μουσική και η λογοτεχνία κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι ταλέντο να ζωγραφίσουν ή να σμιλέψουν την πέτρα, όλοι όμως μπορούν να αφηγηθούν τον έρωτα και να τον τραγουδήσουν ακόμα κι αν δεν είναι καλλίφωνοι. Γιατί δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει λαβωθεί από τα βέλη του!

Από κτίσεως κόσμου, λοιπόν, ο Έρως υπήρξε ο μεγάλος εμπνευστής του Λόγου, του Στοχασμού και της Τέχνης. Στην ελληνική ποιητική παράδοση, ωστόσο, ορθώνεται κυρίαρχος. Αφηγηματικά, λυρικά τραγούδια, πολύστιχα, δίστιχα, μεσαιωνικά, νεότερα, χορευτικά συναπαρτίζουν ένα θαυμαστό ποιητικό υλικό. Εμφανίζεται συνάμα ηδονικός κι οδυνηρός ,ωστόσο, συγκρατημένος, με κομψότητα κι ευγένεια.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο κινούνται και τα παραδοσιακά τραγούδια της Ολύμπου Καρπάθου. Σε μια κατεξοχήν αγροτική κοινωνία, φτωχή και στερημένη, κινούνται περισσότερο στο χώρο της μυθολογίας της ζωής παρά της ίδιας της ζωής. Πάνω από την πολυβασανισμένη πραγματικότητα τα τραγούδια ψάλλουν, πάντα με συγκρατημένο αισθησιασμό, έναν κόσμο ιδεατό, ιδανικό, γεμάτο αντρειωμένους, με παλάτια και αρχοντικούς έρωτες, με κάστρα και πεντάμορφες, μια αναγκαστική εξιδανίκευση που επιχειρεί να αντισταθμίσει τη σκληρή πραγματικότητα με τη φαντασία.

Παρουσιάζει, λοιπόν, ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε πώς εκφράστηκε ο έρωτας μέσα στα τραγούδια αυτά. Πώς προσφωνήθηκε η ερωτική αγάπη. Ποια ήταν τα λόγια που απεικόνισαν τη δύναμη του έρωτα που ράγιζε βουνά και λύγιζε αντρειωμένους! Οι ερωτικές προσφωνήσεις όμως στα τραγούδια της Ολύμπου έχουν και μια ακόμα ιδιαίτερη σημασία! Η Όλυμπος ήταν ανέκαθεν μια κλειστή, αυστηρή και σεμνότυφη κοινωνία. Οι άνθρωποι βίωναν μια δύσκολη καθημερινότητα και αυτό τους έκανε σκληρούς και φειδωλούς στην έκφραση των συναισθημάτων τους. Κατά κάποιο τρόπο αυτό ισχύει ακόμα και σήμερα. Στην Κρήτη, για παράδειγμα, σε ένα παραδοσιακό γλέντι οι ερωτικές μαντινάδες κατέχουν κυρίαρχη θέση και εκφράζουν άμεσα τα συναισθήματα προς συγκεκριμένους αποδέκτες.

Στην Όλυμπο όμως κάτι τέτοιο ήταν – και είναι ακόμη- εξαιρετικά σπάνιο! Ακόμα κι αν ελέγετο μια ερωτική μαντινάδα ήταν διατυπωμένη με τέτοιο τρόπο ώστε έμμεσα να «περάσει το μήνυμα». Μέσα λοιπόν από τα παραδοσιακά τραγούδια έβρισκαν την ευκαιρία να διαλαλήσουν τον έρωτά τους χωρίς να θίγουν υπολήψεις. Στα «ξεξιλίσματα» του χορού, έχοντας έρθει στο κέφι «εσύρνατ τηφ φωνή» και μέσα από τους στίχους ενός τραγουδιού διατράνωναν τον έρωτά τους:

«Πέρδικά μου πλουμισμένη μου ‘χεις την καρδιά καμμένη και την νιότη μου θλιμμένη»
Αν ο στίχος αυτός από μόνος του έχει έντονο συναισθηματικό φορτίο, φανταστείτε πόσο πιο έντονο γίνεται όταν ο η κοπέλα που το ακούει ξέρει ότι απευθύνεται σ εκείνη και ο άντρας που το τραγουδεί γνωρίζει ότι εκείνη το έχει καταλάβει!

Γι’ αυτήν τη δύναμη των ερωτικών προσφωνήσεων θα μιλήσω. Ωστόσο, θα αναφερθώ ενδεικτικά λόγω του περιορισμένου χρόνου. Πηγή γι’ αυτήν μου την εισήγηση υπήρξε ο πολυσέλιδος και σχολαστικός τόμος- θησαυρός «Τα παραδοσιακά τραγούδια της Ολύμπου Καρπάθου» του μέντορα και Φίλου μου Μανόλη Μακρή.
Όπως προαναφέρθηκε τα τραγούδια είναι εμπνευσμένα από έναν ονειρικό κόσμο με αρχοντικούς έρωτες οπότε, ανάλογες είναι και οι προσφωνήσεις των ερωτευμένων, λ.χ. με το αρχοντόπουλο να χαιρετά την κόρη του Ρήγα.
Τον έρωτά τους εξέφραζαν κι εκδήλωναν περισσότερο οι άνδρες στα ολυμπίτικα τραγούδια. Οι γυναίκες ήταν περισσότερο το ερωτικό αντικείμενο παρά το υποκείμενο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν εξέφραζαν κι εκείνες τα συναισθήματα τους με το ίδιο πάθος και λυρισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα από τα ακριτικά τραγούδια …

Σελ. 173: -Ώρα καλή σου πέρδικα
του Ρήγα θυγατέρα!
Πώς ήτοκ και κατέηκε κ’ ήβgεν να σουριανίσει
Το νούριτ της ανατολής, της χώρας το καμάρι;
-Καλώς το τ’ αρκοντόπουλο, τον νιο τοδ διωματάρη
Της χώρας το καμάρωμα, του πύρgου το πρεπάι
Τοκ κοριτσιώ τα’ αάπημα κ’ εμού τζωή κ’ ορπία!
-Επαίνεσά σε, αγάπη μου, κ’ εϊπλοπαίνεσές με
‘ός μου και τα χειλάκια σου να γλυκοφιληθούμε!

Τα λουλούδια, τα μυρωδικά και τα δέντρα έχουν ταυτιστεί με τον έρωτα. Η ευχάριστη και μεθυστική μυρωδιά τους, τα έντονα χρώματα, τα ψηλόκορμα και λυγερά δέντρα με τα μοσχομυριστά ανθάκια τους οι εύγευστοι και γλυκείς καρποί τους, το θρόισμα των φύλλων τους συνθέτουν εικόνες οπτικές, οσφρητικές, κινητικές

συμπαρασύροντάς όλες τις αισθήσεις.
Παράδειγμα: «Καλώς τητ τριανταφυλλιά με τα χρουσά της τ’ άνθη»
ή
«- λεμονιά μου ξακουσμένη,
μαργgαριταροπλεμένη».
Και η πολυτραγουδισμένη
«φραγκοκιτρολεμονιά»

621: -Ως ειτ’ το μ’ηλοκ κόκκινο κι ως ειτ’ το κίτρο κάγιο
Και το κυδώνιν άβλαον είναικ κι εμού η κυρά μου
Καλώς τον ήθελα να ‘ω, τον επεθύμουν
να ‘ρτει
Καλώς το τοβ βασιλικό, με τα χρουσά του τα’ άθθη
-πριχού να σε παινέσω ‘γιώ με παίνεσες πουλλίμ μου
Θάλασσα με τα κάτερgα, μπαξέ με
τα λουλούδια
Βρύση μου με τα κρυά νερά, μ’ ολόχρουσα σουλούνια!

Η ορθοδοξία και η χριστιανική παράδοση είναι συνυφασμένη με τα παραδοσιακά τραγούδια αλλά και άρρηκτα συνδεδεμένη με την καθημερινότητα της κοινωνίας. Η εξύμνηση του έρωτα με αναφορά σε Αγίους, σε εικονίσματα κ.τ.λ. ανάγει τον έρωτα σε ιερό συναίσθημα, τον εξιδανικεύει. Τον απαλλάσσει από τα πάθη και την ηδονή και μετουσιώνεται σε αγάπη.
-Επαίνεσες με νιότερε, διπλού θα
σε παινέσω:
Σταυρέ με τα κατάσειστα κ’ ήλιε με
τις αχτίνες
Και παλλικάριν όμορφο, σπαθίτ
τ’ αντριωμένω.

603: (παρ 4)
Κοιμάσε Τίμιε Σταυρέ με το μαργαριτάρι,

606: … και παλαιόν εικόνισμα σπαθίτ των αντριωμένω
Δε λείπει, βέβαια, και η αναφορά στο ζωικό βασίλειο και πιο συγκεκριμένα στον κόσμο των πτηνών. Η αγέρωχη πέρδικα έχει την τιμητική της όταν η προσφώνηση της αγάπης απευθύνεται στις κοπέλες και αντίστοιχα ο επιβλητικός αετός στους άντρες.
– πουλλάκι μου της ξενιτιάς
αλλαρgοξορισμέν
Σελ 1027: (παρ.) περδικά μου ρούσια
ρούσια
Μαχραμά μου με τα κρούσια.
Περδικά μου μαυρομάτα μου ‘χεις
τηκ καρδιά κομμάτια
Περδικά μου πλουμισμένη μου ‘χεις τηκ καρδιά καμμένη και την νιότη μου θλιμμένη
Ήσφαξέ με τομ μαχαίρι κάτασπρό
μου περοστέρι.

Υπάρχουν πολλές ακόμη κατηγοριοποιήσεις όπως οι αναφορές σε πολύτιμους λίθους και μέταλλα: «-Κόρη χρουσή, κόρη αργυρή, κόρη μαλαματένη», σε αξιώματα «ψάλτη και γραμματικέ μου , σε επιδράσεις άλλων πολιτισμών «ώρα καλή Μαντόνα μου! καλώς τοτ το Σουλτάνο μου», στη ναυτική ζωή «Θάλασσα με τα κάτερgα, μπαξέ με τα λουλούδια», στα παρασύνθετα «κατσουλοπαιγνιόματε», «φραγκοκιτρολεμονιά» γεγονός που αποδεικνύει ότι ο έρωτας εκφράζεται με ποικίλους τρόπους και η πηγή έμπνευσης δεν ήταν ποτέ μόνο μία και πάντα ανεξάντλητη.

Κλείνοντας, παραθέτω ένα λυρικό απόσπασμα τραγουδιού στο οποίο διαφαίνεται η αγνότητα, η σεμνότητα και το μεγαλείο της ερωτικής αγάπης που δυστυχώς σήμερα… σπανίζει!

- κοιμάσαι άστρο, κοιμασ’ αυγή,
κοιμάσαι νιο φεγγάρι
Κοιμάσε Τίμιε Σταυρέ με το μαργαριτάρι,
Γαρουφαλιά πεντάκλωνη και λεμονιά
κιτράτη;
-Επαίνεσες με αγάπη μου κι εγώ
θα σε παινέσω
Αθθέ μου ολοτζωγράφιστε
και μαργαριταρένιε
Πρεπάιτ’ τωπ παλλικαριώ, σπαθί
των αντριωμένω.

(παρ5) Σταυρέ με τα κατάθθιστα
κ’ εικόνα με το γκόρφι
Και παλλικάριν όμορφο με τ’ άρματα
ντζωσμένο.
606: … και παλαιόν εικόνισμα σπαθίτ
των αντριωμένω.