O ρόλος της λόγιας και λαϊκής αρχιτεκτονικής στην εδραίωση της ελληνικής πολιτισμικής ταυτότητας

Rodiaki NewsRoom

Γράφει η Τσαμπίκα-Καλλιόπη Ξάνθου
Δικαστική υπάλληλος, απόφοιτη Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών (Ελληνικός Πολιτισμός) ΕΑΠ

Β’ μέρος- ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΑΚΡΟΠΟΛΗ-ΣΥΜΒΟΛΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ
Τόσο ο πρώτος σχεδιασμός της πρωτεύουσας Αθήνας από τους αρχιτέκτονες Σταμάτιο Κλεάνθη και Eduard Schaubert, όσο και το μετέπειτα τροποποιημένο σχέδιο του Βαυαρού αρχιτέκτονα Leon Von Klenze αποσκοπούσαν στη δημιουργία μιας ορθολογικής αστικής πόλης που θα είχε όμως και ιστορικές αναφορές. Προέβλεπαν την απαλλοτρίωση εκτάσεων και την πραγματοποίηση ανασκαφών για την ανάδειξη αρχαίων μνημείων, την κατασκευή δημόσιων κτιρίων σε νεοκλασικό ύφος και την ονοματοθεσία των οδών με αρχαία ελληνικά ονόματα, ώστε να υπάρξει άμεση σύνδεση της νεοελληνικής ταυτότητας με την αρχαία ελληνική. Η στροφή στον νεοκλασικισμό άλλωστε σχετίζεται με τη γενικότερη ορθολογική και λιτή αρχιτεκτονική τάση που είχε επικρατήσει στην Ευρώπη ως αντίδραση της ανερχόμενης αστικής τάξης στην αρχιτεκτονική της υπερβολής του μπαρόκ και του ροκοκό της άρχουσας τάξης.

Εκεί που δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση ήταν στην ανάδειξη των αρχαίων κλασικών μνημείων, ως υλικών μαρτύρων της αρχαιοελληνικής καταγωγής των Νεοελλήνων, δίνοντάς τους κεντρική θέση στο εθνικό φαντασιακό. Η επικέντρωση στα αρχαία μνημεία άλλωστε σχετίζεται και με τη γενικότερη ανάπτυξη της Αρχαιολογίας ως επιστήμης στον δυτικό κόσμο και με το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων περιηγητών για αυτά, που οδήγησε στην ανάγκη μετασχηματισμού τους από αντικείμενα ενταγμένα στην καθημερινή ζωή, σε προστατευόμενα εθνικά μνημεία.

Η ανάδειξη των αρχαίων μνημείων περιελάβανε εκτός από τις ανασκαφές, τη συντήρηση και αναστήλωσή τους, την αποκάθαρση του χώρου από άλλες μετακλασικές προσθήκες, την οριοθέτηση των χώρων αυτών ως αρχαιολογικών και τέλος την έκθεσή τους ως μνημείων. Ο αποκαθαρισμός και αναστήλωσή τους μάλιστα είχε αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία, καθώς εμπεριείχε και συμβολικές προεκτάσεις. Αποτελούσε την απαλλαγή από όλα τα κατάλοιπα της βαρβαρότητας του οθωμανικού παρελθόντος και την ανάδειξη της αντίθεσης μεταξύ της πολιτισμένης Δύσης και της βάρβαρης Ανατολής. Για τους Έλληνες αρχαιολόγους όμως η αποκάθαρση από τη βαρβαρότητα δεν αφορούσε μόνο την Ανατολή αλλά και τους Δυτικούς εισβολείς και επομένως ζητούμενο τους ήταν η καταστροφή και των δυτικών μεσαιωνικών κτισμάτων. Η δε ανοικοδόμηση και αναδημιουργία αρχαίων μνημείων συμβόλιζε την αναγέννηση του ελληνισμού και την εισαγωγή της στη νεωτερικότητα του ευρωπαϊσμού.

Σε αυτό το συμβολικό πλαίσιο πραγματοποιήθηκε και η δημόσια υποδοχή του Όθωνα ως βασιλιά της Ελλάδας στην τελετή έναρξης αναστήλωσης της Ακρόπολης το 1834 από τον Klenze, ένα χρόνο μετά την παράδοση του εκεί ευρισκόμενου οθωμανικού φρουρίου στους Βαυαρούς και του καθαρισμού του χώρου από τα κατάλοιπα της οθωμανικής κατάκτησης. Όλο το τελετουργικό βασιζόταν σε ένα σκηνικό αρχαιότητας.

Ο χώρος ήταν δαφνοστολισμένος, ο βασιλιάς έγινε δεκτός από τους δημογέροντες, οι οποίοι κρατούσαν τα σύμβολα της θεάς Αθηνάς, ενώ ο βασιλιάς ήταν αυτός που έθεσε τον πρώτο σπόνδυλο του πρώτου κίονα, υπό εθνικούς ήχους. Η τελετή αυτή αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία μιας εθνικής φαντασιακής μνήμης και πολιτισμικής ταυτότητας βρισκόμενης σε άμεση συνάρτηση με το αρχαίο ελληνικό παρελθόν της δημοκρατικής Αθήνας, ενώ ταυτόχρονα νομιμοποιούσε την διακυβέρνηση των Νεοελλήνων από τον Όθωνα, ταυτίζοντας τον συμβολικά με τον Περικλή. Έτσι, ενώ ο Περικλής συνδεόταν με την οικοδόμηση του Παρθενώνα, ο Όθωνας ήταν αυτός που έβαλε τα θεμέλια της ανοικοδόμησης, ως ικανός συνεχιστής του σε θέση εξουσίας. Η Ακρόπολη λοιπόν αποτέλεσε εθνικό σύμβολο των Νεοελλήνων ως παρακαταθήκη του πολιτισμού και της φιλοσοφίας των Αρχαίων Ελλήνων που τόσο θαύμαζαν οι Ευρωπαίοι, αλλά και σύμβολο νομιμοποίησης εξουσίας του νέου βασιλιά τους.

Ο αποκαθαρισμός όμως του χώρου γύρω τόσο από την Ακρόπολη όσο και γύρω από τα υπόλοιπα κλασικά μνημεία και η απομόνωσή τους από την καθημερινή ζωή δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση καθώς για τον απλό λαό τα αρχαία μνημεία αποτελούσαν μέρος της καθημερινότητάς τους και όχι της ιστορική τους μνήμης. Η ιστορική τους μνήμη άλλωστε είχε μεγαλύτερη σχέση με το μεσαιωνικό παρελθόν και τον χριστιανισμό. Έτσι, παρά τις προσπάθειες των επίσημων διαχειριστών των μνημείων να δημιουργήσουν μια απομονωμένη και οριοθετημένη φαντασιακή πραγματικότητα έχοντας ως βάση τον εθνικό αφηγηματικό λόγο και την εθνική μνήμη, δημιουργώντας μια ετεροτοπία μέσα στο αστικό περιβάλλον βασισμένη μόνο στην Αρχαία Ελλάδα, δεν κατάφεραν να απομακρύνουν τις γειτνιάζουσες ετεροτοπίες που δημιουργήθηκαν από λαϊκές τάξεις στον ίδιο αυτό αστικό χώρο, αλλά σύμφωνα με μια φαντασιακή πραγματικότητα που στηρίχθηκε σε βιωμένες μνήμες μιας παραδοσιακής κοινότητας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Δρούλια Έλλη, «Από το Ναύπλιο στην Αθήνα. Η μεταφορά της πρωτεύουσας», Ναυπλιακά Ανάλεκτα VIII, Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου, «150 Χρόνια Ναυπλιακή Επανάσταση», Ναύπλιο 2013, 2) Χαμηλάκης Γιάννης, «Το έθνος και τα ερείπιά του. Αρχαιότητα, αρχαιολογία και εθνικό φαντασιακό στην Ελλάδα», Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2012, 3) Σπαθάρη-Μπεγλίτη Ελένη, «Οικισμοί, χωρία, πόλεις: μορφές κοινωνικής οργάνωσης-ο συνεκτικός ρόλος της κοινότητας», στο Αικατερινίδης Γεώργιος κ.α., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι Νεότεροι Χρόνοι, Τόμος Α, Ο Νεότερος Λαϊκός Βίος, ΕΑΠ, Πάτρα 2002, 4) Καλλιβρετάκης Λεωνίδας, «Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: Από επαρχιακή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου», στο Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών (ηλεκτρονική έκδοση).