Ο παραδοσιακός φούρνος εις Αρκιούς και Λέβιθα

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Αναστάσιος Ι. Κυριακίδης
Λαογράφος-Ερευνητής

Ο φούρνος έχει μελετηθεί από διαφόρους επιστήμονες σε διάφορες θέσεις.

Σημαντικά ευρήματα σχετικά με την ύπαρξη και τη χρήση των φούρνων έχουν φέρει ανασκαφές προϊστορικών οικισμών, πριν από 8.000 περίπου χρόνια (Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου Τρικάλων). Ενδιαφέρουσες δε, πηγές αντλούμε κατά τη Νεολιθική εποχή και την εποχή του Χαλκού (Σκάρκος Ίος). Επίσης, ενδιαφέρουσες είναι οι αναφορές του Αθήναιου στους «Δειπνοσοφιστές» και του Αντιφάνη στην Ομφάλη (Αττικά ψωμιά).

Ο υλικός βίος απασχόλησε παλαιοτέρους και νεωτέρους λαογράφους. Προϋποθέσεις για μια επιτυχή συλλογή λαογραφικού υλικού είναι ο ενθουσιασμός για το έργο και η αγάπη του συγγραφέως προς τον άνθρωπο του τόπου που επιθυμεί να μελετήσει. Πέραν τούτων όμως οφείλει να έχει υπ’ όψιν του ορισμένα πράγματα. Απαράβατη όμως επιστημονική υποχρέωση είναι ο συλλογέας λαογράφος να καταγράφει με λεπτομέρειες και πιστά ό,τι ακούει και βλέπει. Απαράδεκτη και ερασιτεχνική καθίσταται η προσωπική επέμβαση του συλλογέως στα λεγόμενα του υποκειμένου. Έχουν εκδοθεί διάφορες οδηγίες για την ορθή συλλογή λαογραφικού υλικού.

Οι Αρκιοί ή Αρκοί είναι ένα νησί στα βόρεια της Δωδεκανήσου με ελάχιστους κατοίκους, κυμαινόμενους ανά εποχική περίοδο. Οι Αρκιοί είναι ένας πολιτισμός μη αυτοσυντηρούμενος, τροφοδοτούμενος δε εκ των πλησιεστέρων νήσων. Οι κάτοικοι του νησιού ασχολούντο ανέκαθεν με την κτηνοτροφία.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται παράλληλη πορεία με τον τουρισμό, με διάφορα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος και καταλύματα για αυτούς που επιθυμούν να διανυκτερεύσουν στο νησί. Θεού θέλοντος και εφημερίδος «Ροδιακής» επιτρέποντος συν τω χρόνω θα παρουσιάσουμε τα μεν λιγοστά, αλλά δε πολύτιμα λαογραφικά θέματα που αφορούν το νησί.

Αρχής γενομένης από τον παραδοσιακό φούρνο στους Αρκιούς.

Ο πληροφοριοδότης Σ.Κ. ετών 76 αναφέρει: «Ο φούρνος ήταν ίδιος μέσα και έξω. Η γιαγιά μου τον είχε έξω και ζύμωνε η μάνα μου.

Εκάμαμε ωραίο ψωμάκι. Φτιάχναμε κουλουράκια το Πάσχα, πίτες, τι άλλο! Τυρόπιτες, χορτόπιτες. Το ψωμί το βάζαμε σε πιτσαλωρές… και φουσκώνανε και όταν ήταν έτοιμα, πια, για τον φούρνο, τα βγάζανε από την πιτσαλωρή και τα βάζανε στον φούρνο μέσα… Το πορτάκι ήταν μεταλλικό και το λέγαμε πόρτα και τον φούρνο, φούρνο. Στον φούρνο κάμναμε μόνο ψωμί, πίτες και το Πάσχα το ψητό. Κόβαμε από τη μέση και πάνω το ερίφι, το εριφάκι και το γεμίζαμε με ρύζι, συκωτάκια και τέτοια. Βάναμε δυόσμο, πιπεράκι, λίγη σαλτσούλα, κρεμμυδάκι και μετά το ράβαμε εκεί, για να μην βγει έξω το ρύζι… Ήταν ο φούρνος και κοντά ήταν το τζάκι.. Όλοι είχαν φούρνο εδώ… Για τον φούρνο ξύλα εδώ εδώ σκίνους, τσι κόβαμε, ξηρηνόντανε και τις βάναμε στον φούρνο μετά…».

Ένας ακόμη πληροφοριοδότης ο Μ.Σ., ετών 76, μας περιγράφει για τον φούρνο: «Άλλοι τον είχαν έξω, άλλοι τον είχαν μέσα. Δεν είχε άλλη ονομασία. Ψήνανε το ψωμί και άλλη φορά το τσουκάλι είχαμε, βάζομε φαγητό και το ψήναμε στον φούρνο. Το καπάκι μπροστά στον φούρνο από λαμαρίνα ήταν και το ‘λεγαν πόρτα του φούρνου. Στον φούρνο είχαμε το αρπάι, ένα ξύλο με πανί που καθαρίζει τα κάρβουνα μετά και λεγόταν πάνα. Το ψωμί το βάναμε στην πιτσαλωρή… Αυτό το έβαζες μέσα για να ανέβει το ψωμί, σκεπασμένο μ’ ένα πανί… Μέσα σε μια λεκανίδα ζυμώνανε το ψωμί και μετά το βάναν στην πιτσαλωρή για να ανέβει.

Όταν ανέβει το βγάζαν και το βάζαν στον φούρνο. Το βάζαν έτσι χάμο. Με ξύλο κάνανε τα κάρβουνα στην άκρη και το λέγανε σκάλεθρο… Μέσα στο σπίτι υπήρχε (και) η παραστιά (το τζάκι). Εκεί ανάβαμε φωτιά και μαγειρεύαμ’. Είχε μέσα στην παραστιά αυτή μια βάση με πέτρες (αντικριστά), ανάμεσα στις πέτρες η φωτιά και από πάνω το τσουκάλι. Ήταν πήλινο τότε. Στην παραστιά βάζαμε μόνο τα τσουκάλι… Κάνανε πίτα με τυρί και αυγά το Πάσχα (βλ. Πάτμου). Λεγόταν Πασχαλινή πίτα. Όπως είναι στην Πάτμο. Το ίδιο πράγμα… Από την Πάτμο ψωνίζανε και από τους Λειψούς…».

Αυτά για τους Αρκιούς (εν καιρώ περισσότερα) ας πούμε και για τα Λέβιθα. Τα Λέβιθα ένα παροικιακό (μετα συγχωρήσεως θα τολμούσα να πω) νησί της Πάτμου. Το νησί κατοικήθηκε με προοπτική να παράγει κτηνοτροφία – γεωργία και ασβέστη με τα πολλά της άλλοτε ασβεστοκάμινα (ουδεμία σχέση έχει το νησί με έθιμα, φορεσιές χορούς και πανηγύρια!!! Όποιος προσπαθήσει να το προσεγγίσει με αυτήν την προοπτική για να εντυπωσιάσει στον κύκλο του, το μόνο σίγουρο είναι ότι θα βγάλει λανθασμένα συμπεράσματα). Εκεί συναντάμε πλέον τους μοναδικούς κατοίκους του νησιού την κα Ειρήνη και των τέκνων αυτής, Αναστάσιο και Μανώλη.

Η κα Ειρήνη με υποδέχτηκε με μεγάλη χαρά και μας παραχώρησε συνέντευξη, δίνοντάς μας πολύτιμες πληροφορίες για το νησί τους. Όσον αφορά το θέμα μας μάς ανέφερε: «Εγώ πήγα στα Λέβιθα το 1966, όταν παντρεύτηκα. Τα υλικά που φτιαχνόταν οι φούρνοι, ήταν διαφορετικά από τα υλικά (σήμερα)… Φούρνο το λέγαμε, πόρτα τη λέγαμε. Το ’66 που ήρθα εδώ δεν είχε κάποια διαφορά από τα άλλα νησιά. Μόνο η διαφορά ήταν ότι… εδώ δεν τα βάζανε στην πιτσαλωρή… Εδώ τα βάζαμε μέσα σε καλαθάκια… μ’ ένα πανί μέσα στο καλάθι και μετά τα βγάζαμε και τα βάζαμε κατευθείαν με το αρπάι μέσα στον φούρνο… Το καλαθάκι το λέγανε μαραθόνια. Ήταν περίπου 5 – 6 δάχτυλα ύψος, ανάλογα είχε μικρά και μεγάλα… Βάζαμε τα κάρβουνα στην άκρη του φούρνου με το σκάλεθρο… Η πάνα που καθαρίζανε τον φούρνο…

Το ψωμί τα βάζανε μέσα σε αυτά τα καλαθάκια, που ήταν με καλάμι ή με λυγαριά ανάλογα. Βάζανε το πανί μέσα με λίγο αλεύρι και βάζανε το ψωμί και φούσκωνε και μετά το βγάζανε και το βάζαμε στο αρπάι και το βάναν στον φούρνο… Εκτός του ψωμιού κάνανε παξιμάδι, κουλούρια, κατσίκι που το βάζανε το Πάσχα… Όταν ήρθα εδώ δεν είχε άλλη γυναίκα. Οπότε εγώ έκανα τη Βασιλόπιτα σαν κέικ ανεβατή και έβαζα μόνο σταφίδες, αμύγδαλα, καρύδια τέτοια. Το Πάσχα κάναμε τυρόπιτες (βλ. Πάτμου)… Εκείνα τα χρόνια, δεν είναι όπως τώρα να κάνουμε τη ζωή μας, ήταν πιο συμμαζεμένα. Το ψωμί, το παξιμάδι, το φαγητό, αυτό! Δεν είχε πολλά. Τα Πάσχα, τις γιορτές ήταν που κάνανε κάτι παραπάνω…».

Και η ζωή κυλούσε φτωχικά και απλά, αλλά όμορφα και χαρούμενα σ’ αυτά τα δύο μικρά νησάκια της βορείου Δωδεκανήσου. Μέσα από αυτά τα αποσπάσματα των συνετεύξεών μου, μας δίδεται η ύψιστη σημασία και αξία της Προφορικής Ιστορίας των απλών ανθρώπων για τους τόπους τους.