Η φύση του νερού στη θρησκευτική λατρεία

Rodiaki NewsRoom

Αρκιοί-Λέβιθα: Χρήση, συλλογή και αποθήκευση

Γράφει ο Αναστάσιος Ι. Κυριακίδης
Λαογράφος-Ερευνητής

Ένα όμορφο ποίημα του Ελύτη, από το βιβλίο του «Ήλιος ο πρώτος», αποτελείται μεταξύ άλλων από τους παρακάτω στίχους:

Στα κτήματα βαδίσαμε όλη μέρα.
Με τις γυναίκες τους ήλιους τα σκυλιά μας.
Παίξαμε τραγουδήσαμε ήπιαμε νερό φρέσκο,
που ξεπήδαγε από τους αιώνες…

Το ποίημα δημοσιεύτηκε το 1943 μέσα στα χρόνια της κατοχής. Προφανώς θα ήθελε να μεταδώσει στους Έλληνες ένα μήνυμα αισιοδοξίας. Η εξαίσια φράση «ήπιαμε νερό φρέσκο» συνειρμικά με ταξιδεύει σε ένα παλιό βιβλίο του φιλολόγου Martin Ninck, όπου αναφέρεται η σημασία του νερού στη λατρεία και τη ζωή των αρχαίων. Ο Αναξαγόρας έλεγε: «τους δε ποταμούς και από των ομβρών λαμβάνειν την υπόστασιν και εξ υδάτων των εν τη γη, είναι γαρ αυτή κοίλην και έχειν ύδωρ εν τοις κοιλώμασιν». Υπήρχε η λαϊκή πίστη για την ανεξάντλητη ποσότητα νερού που υπάρχει στα βάθη της γης.

Όπως είδαμε παραπάνω, οι πρώτοι ορθολογιστές φιλόσοφοι (μεταξύ πολλών και ο Αριστοτέλης) πίστευαν ότι το νερό που βρίσκεται στα βάθη της γης είναι αδύνατον να προέρχεται από τη βροχή, καθώς το βρόχινο νερό δεν μπορούσε να εισχωρήσει

Βαθύτερα από δέκα πόδια στο έδαφος. Ο Ninck σημειώνει ότι η διάκριση αυτή είναι σημαντική, διότι ο αρχαίος κόσμος λάτρευε το νερό, στο οποίο απέδιδε το σύνολο των θαυματουργικών ιδιοτήτων. Λόγου χάρη οιανδήποτε λατρεία ή μαγική ενέργεια χρειαζόταν το νερό.

Σύμφωνα δε με τις λαϊκές αντιλήψεις του ελληνικού λαού, περί νερού, η γεωργική παραγωγή θα ήταν αποδοτικότερη αν έβρεχε τον Μάρτη και τον Απρίλη. Σχετικό είναι και το ακόλουθο δημοτικό τραγούδι:

Αν Μάρτης βρέξει δυό νερά
κι ο Απρίλης άλλο ένα,
χαρά σε εκείνον τον ζευγά
που ‘χει πολλά σπαρμένα.

Με εθιμικά και τελετουργικά μέσα προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν την καταστροφική πολλές φορές ανομβρία.

Παράλληλα με τις θρησκευτικές τελετές, εθιμικές περιφορές εικονισμάτων και λαβάρων, υπήρχε σε αρκετά μέρη στον ευρύτερο χώρο της νοτιοανατολικής Ευρώπης ένα ιδιόμορφο δρώμενο, γνωστό ως «περπερούνα». Μαζί με τη λαϊκή παράδοση υπήρχε και η θρησκευτική τέλεση. Σε κάθε περίπτωση όμως έχουμε την προσπάθεια μαγικοθρησκευτικής αντιμετωπίσεως της ανομβρίας και όχι μόνο. Μαζί με τα δρώμενα έχουμε και τα αγιάσματα.

Ως αγιάσματα θεωρούνται από τον λαό μας οι πηγές ή τα πηγάδια και οι βρύσες που αναβλύζουν θαυματουργικά. Παράλληλα με τα αγιάσματα βρίσκουμε τα «ανεμονέρια» και τα «βρωμονέρια», εμπλουτισμένα με διάφορες δοξασίες, οι οποίες προέρχονται από την αρχαιότητα και είναι η υδρολατρία και ένα είδος «μελιγμού».

Στα καθ’ ημάς (Αρκιοί – Λέβιθα) έχουμε το πηγάδι, ως σημείο υδροδοτήσεως των νησιών, καθώς δεν υφίσταται η κεντρική βρύση, και το δώμα (στέγη) των οικιών.

Θα χρησιμοποιήσουμε στοιχεία από τις διάφορες συνεντεύξεις που συλλέξαμε και ταυτόχρονα να αναδείξουμε την ουσία και την αξία της Προφορικής Ιστορίας δια της μνήμης των ανθρώπων. Όπως είπαμε πολύ εύστοχα στο προηγούμενο άρθρο μας, με τίτλο «Ο παραδοσιακός φούρνος εις Αρκιούς και Λέβιθα» (φύλλο 17ης Απριλίου 2021 της εφημερίδας «Η Ροδιακή»), οι Αρκιοί είναι «ένας πολιτισμός μη αυτοσυντηρούμενος, τροφοδοτούμενος δε εκ των πλησιεστέρων νήσων». Τα δε Λέβιθα ανήκουν στο εργατοϋπαλληλικό καθεστώς το οποίο θα ασχοληθούμε σε άλλο άρθρο.

Το υποκείμενο της συνεντεύξεως Σ.Κ. αναφέρει για το πηγάδι στους Αρκιούς: «Υπήρχε ένα πηγάδι, παλιά που κουβαλούσαμε το νερό… και το λέγαμε «στου Κρητικού την στέρνα», το πηγάδι. Όλοι παίρναν από ‘κει νερό. Το χρησιμοποιούσαμε για πόσιμο, για όλα, για τα πάντα. Έβρεχε και γέμιζε η στέρνα. Ήταν μεγάλο πηγάδι. Δεν θυμάμαι, δεν ξέρω κάποια ιστορία για το πηγάδι».

Ένας άλλος πληροφοριοδότης ο Σ.Μ. αναφέρει για την διαδικασία συλλογής και αποθηκεύσεως του βρόχινου νερού στους Αρκιούς: «Η στέγη ήταν χώμα, πατελιά και λεγόταν δώμα. Έχει τέτοιο χώμα εδώ πέρα που το βάνεις απάνω… κάτω τις τράβες, τα σανίδια, μετά τα φίκια και μετά το χώμα αυτό… Το χώμα δεν το πατάμε, έτσι το αφήνεις και μετά δεν πρέπει να ξανανέβεις απάνω γιατί θα το χαλάσεις… Το νερό έπεφτε μέσα από το σουλουντράνι το λέγαμε. Αυτός ήταν ένας ντενεκές με τρύπα που τον είχαμε στον τοίχο, απάνω απάνω, και περνούσε το νερό από ‘κεί και πήγαινε μες το βαρέλι…

Γέμιζε το δώμα και από ‘κει ήταν η ροή που έπεφτε μέσα το βαρέλι… Το αφήναμε και καταστάλαζε και μετά πίναμε. Όταν είχε καιρό να βρέξει, είχαμε απόθεμα, είχαμε μαζέψει. Είχαμε ένα γκιούμι μέσα στο σπίτι και το μαζεύαμε εκεί. Το χρησιμοποιούσαμε να το πιούμε, για μαγείρεμα, για πλύσιμο και για τα ζώα».

Στην αντίπερα όχθη στο νησί Λέβιθα η μοναδική ηλικιωμένη κάτοικος, η κα Ειρήνη Καμπόσου, μας δίνει την περιγραφή για το πηγάδι και το δώμα: «Το χειμώνα παλαιότερα μαζεύαμε μέσα σε βαρέλια. Το δώμα ήταν με πατελιά. Πρώτα από κάτω είχε τράβες, από πάνω είχε ξύλα αλλά είχε και μερικά που ήταν από σκάλεθρα και τέτοια, είχε φίδα (είδος δέντρου, το συναντάμε και στους Λειψούς), είχε αστιβές, φίκια και από πάνω ήταν η πατελιά. Η πατελιά είναι το χώμα. Πατελιά δεν είχε εδώ και την φέρνανε από τη Λέρο. Την εβάζανε πάνω και την εχτυπούσανε με το ξύλο που ήταν σαν κόπανος. Το λέγανε κόπανο, επειδή κοπανούσαν την πατελιά. Ένα πλατύ χοντρό ξύλο με χέρι και το χτυπούσαν…

Το κοπανούσαν για να πατηθεί και μετά ρίχναν πάνω με το ποτιστήρι λίγο νερό για να κάτσει… Όταν έβρεχε είχε σουλτράνια… είχε πήλινα σουλουντράνια. Είχε κλίση το δώμα, γύρω γύρω το βάζανε λίγο πιο ψιλά με πέτρα για να έχει σουάζα (ύψωμα) για να μην πέφτει το χώμα… Βάζανε το σουλντράνι στην κλίση και μάζευαν το νερό. Τον χειμώνα που έβρεχε να είχαν νερό να κάνουν τις δουλειές. Μετά το σουλντράνι πήγαινε σε βαρέλια… Απλώς το καταναλώναμε. Είχαμε τα ζώα, θέλαμε να πλύνουμε τα ρούχα, το σπίτι. Δεν είχαμε και πολλά βαρέλια (περί αποθηκεύσεως ποσότητας).

Έχουμε μια εκκλησία εδώ πάνω και πηγαίναμε και την παρακαλούσαμε (περί ανομβρίας)».