«Τα ίχνη της εμπειρίας» και «Κάτω από το κατώφλι»

Rodiaki NewsRoom

Ιχνηλατώντας τα νεότερα ευρήματα των νευροεπιστημών

Γράφει ο Πάνος Δρακόπουλος

Το ότι οι νευροεπιστήμες είναι από τους πιο γοργά εξελισσόμενους επιστημονικούς τομείς δεν είναι άγνωστο – ούτε είναι πλέον αμελητέο το εύρος και η σημασία των όσων κομίζουν.

Κάθε άλλο. Πρόκειται περί πραγματικής επανάστασης – στη συνέχεια της κοπερνίκειας και της δαρβινικής – καθώς ο εγκέφαλος του ανθρώπου (του όντος που ούτε στο κέντρο του σύμπαντος κατοικεί, ούτε έχει προνομιακή μεταχείριση από τις αρχές που διέπουν την εξέλιξη) δεν λειτουργεί κατά τον τρόπο που νομίζαμε μέχρι και τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Δύο βιβλία – που αναδεικνύουν κρίσιμα εύρετρα των νευροεπιστημών και που προτείνονται εδώ, χάριν της ημέρας – είναι:

Α. «Τα ίχνη της εμπειρίας» των Francois Ansermet και Pierre Magistretti (μετάφραση: Βασιλική Βακάκη, επιμέλεια: Ηλίας Κούβελας, Παν/κές εκδόσεις Κρήτης, 2015).
Και Β. «Κάτω από το κατώφλι» του Leonard Mlodinow (μετάφραση: Έλσα Βιδάλη, επιμέλεια: Γιάννης Παπαδόγγονας, Παν/κές εκδόσεις Κρήτης, 2019).

Συνοπτικά μιλώντας: στο πρώτο, επιχειρείται μία ανάλυση εκείνου του πεδίου, όπου η φροϋδική ερευνητική παρακαταθήκη (κι όχι, στενά, η φροϋδική θεωρία) διαστρώνεται με ορισμένες όψεις των νευροεπιστημών, όπως είναι η νευρωνική πλαστικότητα (η εφ’ όρου ζωής ικανότητα του εγκεφάλου να ανασυντίθεται ανάλογα με τις εμπειρίες που βιώνει).

Κεντρική θέση: ο χρόνος, τα γεγονότα της ζωής μας μνημειώνονται, δια των νέων συνάψεων που επιτυγχάνονται στον εγκέφαλο μας, στο σώμα και στην ψυχική μας πραγματικότητα.

Οι συγγραφείς αναπτύσσουν το θέμα τους με εξαιρετικά ακριβείς πληροφορίες και δεδομένα σχετικά με τους τρόπους που η βιωμένη εμπειρία εγγράφεται στα δίκτυα των νευρώνων μας – υπογραμμίζοντας κάτι που είναι πλέον γενική παραδοχή στις νευροεπιστήμες: πως ο εγκέφαλός μας εκτός από το να προσλαμβάνει τα δεδομένα – τα αναδιαπλάθει σε μία δική του ψυχική πραγματικότητα (μνήμη, συναισθήματα, φαντασία).

Τα ίδια τα ίχνη της εμπειρίας καθώς σωματοποιούνται εντός μας (στον εγκέφαλό μας), επενεργούν πάνω στην αντίληψή μας ακόμη και για τα ίδια τα γεγονότα που τα δημιούργησαν!
Ακριβώς στο σημείο αυτό ομοφωνεί με το συγγραφικό δίδυμο Fr. Ansermet και P. Magistretti, ο Μlodinow μέσα από το έργο του «Κάτω από το κατώφλι» (υπότιτλος: Το νέο ασυνείδητο και τι μας διδάσκει).

Ο γνωστός μας από τη μακρά συνεργασία του με τον Στ. Χόκινγκ («Ένα πιο σύντομο Χρονικό του Χρόνου», 2005 – «Το Μεγάλο Σχέδιο», 2010) Leorard Μlodinow αφήνει εδώ στην άκρη τη Φυσική και χάρη στη μαθητεία και σπουδή του στο Caltech (ένα από τα κορυφαία κέντρα των νευροεπιστημών σε διεθνές επίπεδο) πλάι στον Christof Koch, φέρνει στο προσκήνιο τις νεότερες απαντήσεις των νευροεπιστημών σχετικά με τις αισθήσεις και τον νου μας, τη μνήμη και τη λήθη, τις κατηγοριοποιήσεις και τα αισθήματα μας – μεταξύ πολλών άλλων.

Δίχως την ανάγκη της ανάδειξης όμοιων ή αναλογικών πτυχών των νευροεπιστημών με όψεις της φρουδιανής παράδοσης (ίσα ίσα θεωρεί υπερεκτιμημένο τον Φρόυντ σε επιστημονική συμβολή συγκριτικά με άλλους σύγχρονούς του, όπως λχ με τον Γ. Τζέημς ή τον Τσ. Σ. Πήρς) ο Μlodinow παραθέτει τα δεδομένα δεκάδων πειραμάτων που υποδηλώνουν πως ό,τι θεωρούσαμε έγκυρο γύρω από πτυχές της ψυχικής μας ζωής, όπως οι αισθήσεις και η μνήμη μας, έχει αποδειχτεί, όχι απλώς ξεπερασμένο, αλλά πλαστό. [Για παράδειγμα: δεν βλέπουμε πραγματικά όπως νομίζουμε ότι βλέπουμε – ούτε θυμόμαστε με τον τρόπο μίας υπολογιστικής μηχανής]

Σημαίνουσα ιδέα πάνω στην οποία επιμένει ο Μlodinow –καθώς προκύπτει απ’ όλα τα παραπάνω– είναι το νέο υποσυνείδητο, το οποίο «είναι πιο ευγενικό και ήρεμο σε σύγκριση με εκείνο (ενν. το φροϋδικό) και περισσότερο συνδεδεμένο με την πραγματικότητα» (σελ. 9). Όπου «υποσυνείδητο» – αναγνωρίζεται εν προκειμένω ό,τι υπάρχει κάτω από το κατώφλι της συνείδησης, αυτής της περιοχής του εγκεφάλου, που εσφαλμένα έχει λάβει όλα τα εύσημα και τις επικρίσεις για τις επιτυχίες και τις αποτυχίες, αντίστοιχα, του πολιτισμού μας.

Ο Μlodinow δεν αρκείται στο να καταγράψει το νέο ανθρωπο-είδωλο που μας περιγράφουν κατά τον 21ο αιώνα οι νευροεπιστήμες. Μπαίνει και στη διατύπωση αιτημάτων για ανασύνταξη κρίσιμων πτυχών των θεσμών μας, όπως πχ το Δικαστικό μας σύστημα (βλ. το κεφ. «Μνήμη και λήθη»). Και για όλα αυτά χρησιμοποιώντας μία γλώσσα διαυγή και καθάρια μέσα από την οποία βλέπεις όλα όσα θέλει να σου αποκαλύψει.

Τι το νέο –αναθεωρώντας το μέχρι στιγμής οικείο– θα μας αποκαλύψουν τα επόμενα βήματα των νευροεπιστημών εύχομαι να το αρπάξουν ως ευκαιρία αξιοποίησης του και άλλοι εκδοτικοί οίκοι, (πλην, δηλαδή, των εξαιρετικών Πανεπιστημιακών εκδόσεων Κρήτης), και να πληθύνουν στη γλώσσα μας τα έργα ενός ραγδαία αναπτυσσόμενου επιστημονικού πεδίου που συμβάλλει όσο ελάχιστα στην αυτοκατανόησή μας.