Ένα βιβλίο για να αντιληφθούμε τη δημιουργική άρνηση και να γίνουμε «πολυδιάστατοι» άνθρωποι

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o
Αγαπητός Ξάνθης
Αρχιτέκτονας

Ένα από τα βιβλία που έπεσαν στα χέρια μου είναι «Ο μονοδιάστατος άνθρωπος» του Herbert Mascuse (γερμανός φιλόσοφος 1898-1971), σε μετάφραση του Μ. Λυκούδη, των εκδόσεων Παπαζήση (2022), που γράφτηκε το 1964.

Περιγράφει με γλαφυρό τρόπο τη μαζικοποίηση της κουλτούρας, την έξαψη του τεχνολογικού ορθολογισμού, την αύξηση των πλαστών αναγκών με την επακόλουθη εξαφάνιση της δύναμης του αρνητισμού ώστε ο άνθρωπος να καταστεί «ένα μονοδιάστατο ον».

Ένα πόνημα φιλοσοφικό που ανοίγει πληγές, σκέψεις και θεωρήσεις που οφείλουν να ακολουθήσουν ένα νέο δρόμο αλλαγής συνηθειών και κυρίως συμπεριφορών.
Η απώλεια της δημιουργικής σκέψης συγχωνεύεται με τη δύναμη της μηχανής που εξυπηρετεί τις καθορισμένες ανάγκες εκτός από τον βιολογικό χώρο. Ουσιαστικά μιλάμε για μια κοινωνία που καταπιέζει το άτομο μέσα από το πλέγμα των μη ελεύθερων αναγκών (σ. 43). Συνεπώς ο μοναδικός ορθός δρόμος είναι η αντικατάσταση των πλαστών αναγκών με αληθινές, η εγκατάλειψη της καταπιεστικής ικανοποίησης (σ. 45).

Η κούρσα της ομοιομορφίας και της μαζικής παραγωγής για περισσότερους καταναλωτές, κατασκευάζει ένα τρόπο ζωής, που φαίνεται καλύτερος από τον προηγούμενο και γι’ αυτό αντιστέκεται σε κάθε ποσοτική αλλαγή. Έτσι διαμορφώνεται μια «μονοδιάστατη σκέψη και συμπεριφορά» καθορίζοντας ένα καινούριο ορισμό στις ιδέες, στις επιθυμίες και τους στόχους (σ. 51).

Δυστυχώς, η λατρεία της προσωπικότητας, της αυτονομίας, του ανθρωπισμού, του τραγικού και ρομαντικού έρωτα είναι ιδανικά μια εποχής που πέρασε (σ. 101).
Ο ανταγωνισμός αντικατέστησε την αλήθεια, οποία δεν μετράει καθόλου, μετράνε μόνο οι ανταλλακτικές αξίες. Τα μεγάλα λόγια της ελευθερίας, της δικαιοσύνης δεν έχουν σημασία παρά μέσα στα πλαίσια της προπαγάνδας, των εισχωρήσεων, της πειθαρχίας και της ανάπαυσης. Έξω απ’ αυτά τα πλαίσια, γίνονται ήχοι χωρίς σημασία (σ.103).

Ουσιαστικά, ο αυτοματισμός κατακτά και τον χώρο της δουλειάς. Έτσι, η ανθρωπινή εργασία δεν είναι πια τμήμα της παραγωγικής διαδικασίας-η σχέση του ανθρώπου με την παραγωγική διαδικασία είναι περισσότερο σχέση επόπτη και ρυθμιστή- (σ.77).

Ακόμη και η τέχνη που γεννάει αντίσταση απορροφήθηκε από την ορθολογικότητα της κυριαρχίας μιας καινούριας τεχνοτροπίας (σ.299).
Η πρόκληση γίνεται από μόνη της. Η δημιουργία αναγκών που εναρμονίζεται με το ισχύον παραγωγικό, μονότονο μοντέλο ανάπτυξης έχει σχηματίσει την αναγκαία μονοδιάστατη εργασία. Σε αυτό τον ανιαρό τρόπο ζωής οφείλουμε να απαντήσουμε, όχι με θέματα αισθητικής και ψυχολογίας, αλλά με την πλήρη αμφισβήτηση της υλικής βάσης της κυριαρχίας (σ. 320).

Ο συγγραφέας αγγίζει δύο είδη σκέψεων: τη θετική (σ. 231) και την αρνητική (σ.177). Με τη θετική μπορούμε να διακρίνουμε, να κατανοήσουμε, να αντιληφθούμε την καταστροφή της φύσης και την αναγκαιότητα ειρηνευμένης ύπαρξης του ανθρώπου με τη φύση. Οι αξίες τότε αποκτούν την αλήθεια τους και εφαρμόζονται με καλή πίστη στον χώρο της ορθολογικής οργάνωσης της ανθρώπινης αναγκαιότητας (σ. 307).

Σε αντίθεση, η αρνητική σκέψη είναι ο προθάλαμος μιας μορφής που οικοδομεί την επιστημονική, μέσα από ένα θεωρητικό οπερασιοναλισμό που εν μέρει περιορίζει όμως την ελευθερία και σχηματοποιεί ένα λόγο κατεύθυνσης που είναι ο άκαμπτος νόμος (σ.227). Με αυτό τον τρόπο αποδίδεται ο φιλοσοφικός εμπειρισμός ο οποίος στηρίζεται ακριβώς στον ορθό λειτουργισμό (σ. 229).

Το δίλημμα είναι εάν αυτός ο στόχος είναι προς όφελος της ανθρωπότητας και των αξιών της ελευθερίας, του σεβασμού, της αλληλεγγύης του δικαίου για να μπορούμε να μιλάμε για ένα μη-μονοδιάστατο άνθρωπο;
Και καταλήγει ο στοχαστής στο βιβλίο του.
Μέσα από τη μαζική παραγωγή και τη στοχοποιημένη ταύτιση των πρόσωπων για την αναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία, είναι ολοφάνερη η ανάγκη της αλλαγής στο καθεστώς της κυριαρχίας που λειτουργεί σαν διοίκηση.

Και αυτή η αλλαγή είναι η άρνηση που εκφράζεται ως η μοναδική γνήσια επαναστατική απαίτηση στην κυριαρχία της μαζικής κατανάλωσης που δικαιολογούσε τα τόσο ακριβοπληρωμένα επιτεύγματα του υλικού πολιτισμού (σ. 330). Η πάλη που οφείλει να γίνει πρέπει να παρακολουθήσει νέες ορμές. Μια μεγάλη ΑΡΝΗΣΗ είναι το ζητούμενο απορρίπτοντας τις συμβατές κριτικές θεωρίες της κοινωνίας που δεν γεφυρώνουν το παρόν με το μέλλον και δεν προσφέρουν ελπίδες επιτυχίας (σ.333).

Και καταλήγει το βιβλίο:
Στις αρχές της φασιστικής περιόδου, ο Βάλτερ Μπένιαμιν έγγραφε «Αν έχουμε ακόμη ελπίδα, τη χρωστάμε σ’ αυτούς που δεν έχουν καμιά».
Το όλο πόνημα είναι μια «κατάδυση» στην αλήθεια, είναι ένα προφητικό βιβλίο που γράφτηκε στις αρχές του ’60 για να έλθει σήμερα να δικαιωθεί και να εισφέρει στην αντίληψη ότι γινόμαστε «μονοδιάστατοι άνθρωποι» μέσα σ΄ένα σύστημα οικονομικοτεχνικού ολοκληρωτισμού.

Η μόνη διέξοδος είναι ο ισχυρός αρνητισμός της προσαρμογής και της κατάφασης στο προσφερόμενο υποκείμενο του «μηχανοποιημένου περιβάλλοντος» ή καλύτερα, ενός ψηφιακού ανθρωπισμού με την κυριαρχία της εικονολατρίας.
Το προτείνω σε αυτούς που επιθυμούν να ανιχνεύσουν μέσα τους την «Άρνηση» όπως αναφέρει ο Herbert Mascuse ή έστω να αμφιβάλλουν, να βεβαιώνουν, να αρνούνται, να κατανοούν λίγα, να θέλουν και να μη θέλουν, να φαντάζονται και να αισθάνονται, ως σκεπτόμενα πράγματα¹.

¹Ντεκάρτ, Ρ.,( 2009). Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας . Μτφρ. Ε. Βανταράκης. Αθήνα: Εκκρεμές, σ. 86.