"Σαν θέλεις να μιλήσεις για τη Μικρασιατική Καταστροφή, καθόλου εύκολο δεν είναι"

Rodiaki NewsRoom

H ομιλία του Κ. Σκανδαλίδη στην εκδήλωση «Μνήμες Μικρασίας»

Σαν θέλεις να μιλήσεις για τη Μικρασιατική Καταστροφή, πρώτα πρέπει να κάνεις δύο επισημάνσεις:
1.-Είναι, μάλλον, αδύνατο να συναντήσεις μνήμες ζώσες, ύστερα από εκατό ολόκληρα χρόνια, για να σου διηγηθούν τα διαδραματισθέντα πριν από εκατό χρόνια.

2.-...Το μέγεθος της τραγωδίας φαίνεται από το ότι[...]μόνο η ιστορία του 1922 είναι γνωστή με το όνομα «Η Καταστροφή»..., όπως χαρακτηριστικά αναφέρει με τη γλαφυρή της πένα η μεγάλη Ελληνίδα Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, για να προσθέσει πως ο Ελληνισμός θρηνεί για το 1453, και πενθεί για το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, που αμετάκλητα πέθανε το 1922. Ας το λάβουμε αυτό, σοβαρά, υπόψη μας.

Έτσι, λοιπόν, αν θέλεις να μάθεις, θα πρέπει να προστρέξεις στην υπάρχουσα έγκυρη βιβλιογραφία, κάτι το οποίο, ασφαλώς, και έχει να κάνει με τα λόγια του Βακχυλίδη: ἕτερος ἐξ ἑτέρου σοφός τό τε πάλαι τό τε νῦν. (ο καθένας γίνεται σοφός από τον άλλο και παλιά και σήμερα).

Αυτό τον δρόμο θα ακολουθήσω κι εγώ για να μπορώ να σας απευθύνω τον λόγο μου κατά την αποψινή βραδιά, μια βραδιά -θα έλεγα- ανάμικτων συναισθημάτων από όλους εμάς που είμαστε απόψε εδώ.

Μια βραδιά που μπορεί να ξύνει πληγές που ακόμα πυορροούν και μας πονούν τα σπλάχνα, μα έχουμε, όμως, την ανάγκη της ιστορίας, της δικής μας ιστορίας, της ιστορίας της «Πονεμένης Ρωμιοσύνης», κατά τον δικό μας αγιογράφο και συγγραφέα Φώτη Κόντογλου, που σίγουρα αυτή τη στιγμή είναι «ωσεί παρών», εδώ στον ιερό ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, με το έργο του «Η πλατυτέρα των ουρανών».

Και για να μη μας παίρνει από κάτω αυτή η Καταστροφή, να αναθυμηθούμε τα λόγια ενός Κύπριου ποιητή, του Βασίλη Μιχαηλίδη, που ο Φώτης Κόντογλου, χρησιμοποιεί ως μότο στο βιβλίο του Η Πονεμένη Ρωμιοσύνη:

Η Ρωμιοσύνη είν’ φυλή
συνόκαιρη του κόσμου.
Κανένας δεν ευρέθηκε
για να την εξαλείψει,
κανένας, γιατί σκέπει την
‘πο τ’ άψη ο Θεός μου.
Η Ρωμιοσύνη θα χαθεί
όντας ο κόσμος λείψει.

Κι αυτοί οι στίχοι του Κύπριου ποιητή ας αποτελούν ένα διαρκές μήνυμα προς τον απέναντι γείτονα και την κουραστική πλέον ρητορική του, ο οποίος θα πρέπει να γνωρίζει πως η βασανισμένη ελληνική φυλή (είναι αυτή που απαγγέλλει αυτούς τους στίχους), κι η φωνή της είναι σαν τ’ αστροπελέκι και χτυπά σαν φωτιά τους δυνατούς της Γης, που είναι χοντροπετσιασμένοι από την καλοπέραση κι από την αναισθησία της τυραννίας, γυμνοί από κάθε ανθρωπιά, σε καιρό που αυτή η βασανισμένη Ρωμιοσύνη είναι στολισμένη με τη ματωμένη στολή της αφθαρσίας, διά στόματος και πάλι του δικού μας Φώτη Κόντογλου.

Ας μιλήσουμε όμως για λίγο, αυτοκριτικά, για την προσφυγιά του ενάμισι εκατομμυρίου Μικρασιατών, οι οποίοι, πέραν όλων των άλλων, ενδυνάμωσαν το ελληνικό στοιχείο στη Βόρεια Ελλάδα κυρίως, περιοχή την οποία εποφθαλμιούσαν πριν κακόβουλοι γείτονες, όπου μάλιστα παρατηρεί κανείς μέχρι σήμερα αμέτρητα τοπωνύμια με την προσθήκη «Νέα» και στο πλάι μικρασιατικές πόλεις και χωριά που οι εξ ανατολών γείτονες κατέκαψαν και ερήμωσαν. Και βεβαίως, έστω στη ρύμη του λόγου, να πούμε πως πρόσφυγες Μικρασιάτες δέχθηκαν και τα ιταλοκρατούμενα, τότε, Δωδεκάνησα.

Αυτό, λοιπόν, το γεγονός της ενδυνάμωσης του ελληνικού στοιχείου, θεωρώ ότι είναι η πρώτιστη προσφορά των Μικρασιατών. Αλλά να μου επιτρέψετε να τοποθετήσω στο ίδιο ύψος μιαν άλλη ύψιστη προσφορά τους, επίσης άυλη, που κουβάλησαν μαζί με τις αποσκευές τους μέσα στα μισοβουλιαγμένα ψαροκάικα από τα παράλια της Μικρασίας στα λιμάνια της μητέρας πατρίδας: τα γράμματα και τις επιστήμες, την ποίηση, αλλά και τους τρόπους διατροφής και την ταπητουργία κι άλλα, κι άλλα πολλά, καθώς και τρόπους καλλιέργειας της γης, κι εκείνη τη μουσική που ακόμα και σήμερα μας ξεσηκώνει για να σύρουμε χορούς κυκλωτικούς και να τραγουδήσουμε τα βάσανα της πολύπαθης Ρωμιοσύνης.

Κι είναι, νομίζω καιρός πια, να ερευνηθεί επισταμένως σε πανεπιστημιακό επίπεδο η μελέτη της ιστορίας των Μικρασιατών, που κατά την Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ είναι η κοιτίδα της ακραιφνούς ελληνοσύνης από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, και αποτελεί εθνική ανάγκη και θα αποτελέσει για τους νέους μας παράδειγμα ήθους και αρετής.

Αλλά θα μου επιτραπεί να αναφερθώ επιγραμματικά στην εικόνα που ακολούθησε εντός των ελληνικών συνόρων ως επακόλουθο της Μικρασιατικής Καταστροφής και έχει να κάνει με το διαιρετικό μικρόβιο της φυλής που μας ταλαιπωρεί ως λαό από τους Πελοποννησιακούς Πολέμους και εντεύθεν.

Έτσι, λοιπόν, πέραν των 100.000 νεκρών που θρήνησε η Ελλάδα, πέραν των 160.000 ή κατ’ άλλους 190.000, που εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Τουρκίας και τους περισσότερους δεν τους ξαναείδε ποτέ κανείς, σχεδόν όλοι οι επιζήσαντες της Σμύρνης κατέληξαν στην Ελλάδα, αδέκαροι, άνεργοι και άστεγοι, πολλοί εκ των οποίων αντιμετωπίστηκαν ως πολίτες τρίτης κατηγορίας, κατά τον Άγγλο δημοσιογράφο και συγγραφέα Γκάιλς Μίλτον στο βιβλίο του «Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922», εκδ. Μίνωας, 2010.

Έξι ανώτεροι Έλληνες πολιτικοί κατηγορήθηκαν για εσχάτη προδοσία και καταδικάστηκαν σε θάνατο με τυφεκισμό. Αλλά κι ο βενιζελισμός και ο αντιβενιζε-λισμός, κράτησαν χρόνια και χρόνια και άφησαν στην ιστορία τα αποτυπώματά τους.

Στον συμμαχικό χώρο της τότε εποχής, ας έχουμε υπόψη μας ότι ο Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη Τζορτζ Χόρτον άσκησε δριμεία κριτική στους Τούρκους και στην πολιτική της αμερικανικής κυβέρνησης, ενώ ο Αμερικανός ύπατος αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη ναύαρχος Μαρκ Μπρίστολ παρέμεινε φιλότουρκος μέχρι το τέλος.

Μάλιστα υπέδειξε στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ να μην εμπλακεί στην κρίση των προσφύγων που στο μεταξύ είχε ξεσπάσει στην Ελλάδα, ενώ μεγάλο μέρος της αμερικανικής βοήθειας κατευθύνθηκε στην Τουρκία. Από την άλλη μεριά οι Λεβαντίνοι πρόσφυγες, οι οποίοι μπορεί να μην έζησαν τη φρίκη της προκυμαίας, αλλά κατέφυγαν στη Μάλτα, στην Κύπρο, την Αμερική, τον Καναδά και τις αποικίες της Κεντρικής Αφρικής, ένοιωθαν προδομένοι και εγκαταλειμμένοι από τους Άγγλους και φυσικά δεν ξαναπάτησαν το πόδι τους ποτέ στην Τουρκία.

Αλλά και η Γαλλία απροκάλυπτα, αγκάλιασε το εθνικιστικό κίνημα του Κεμάλ Ατατούρκ, εξ αιτίας βέβαια των μεγάλων οικονομικών συγκροτημάτων που δρούσαν στην Τουρκία: H Αυτοκρατορική Οθωμανική Εταιρεία, η Εταιρεία του Μονοπωλίου Καπνών, η Κρεντίτ Λιονέ, η Εταιρεία των Οδών και η Εταιρεία των Λιμένων.

Παρενθετικά θα πρέπει να τονίσω, εδώ ακριβώς, έναν τόπο κοινό, νομίζω, για να τον έχουμε πάντα στο μυαλό μας, ιδιαίτερα στους σημερινούς καιρούς. Και βεβαίως αναφέρομαι στις μεγάλες δυνάμεις του πλανήτη, οι οποίες πάντοτε πράττουν ανάλογα με τις συγκυρίες και τα συμφέροντά τους, οικονομικά, γεωστρατηγικά, πολιτικά και άλλα πολλά. Αυτό να ενυπάρχει, εσαεί, στο πίσω μέρος του μυαλού μας.

Στο μεταξύ στις 4 Νοεμβρίου του 1922, η κυβέρνηση του σουλτάνου Μωάμεθ ΣΤ’ παραιτήθηκε και με τη βοήθεια των Βρετανών φυγαδεύτηκε στην Κωνσταντινούπολη, μετά στη Μάλτα, ύστερα στη Μέκκα και τέλος στο Σαν Ρέμο.

Το γεγονός ότι την εξουσία στη συνέχεια ανέλαβαν οι Τούρκοι εθνικιστές, προκάλεσε πανικό στον πολύ μεγάλο πληθυσμό των Χριστιανών της Μικράς Ασίας, με αποτέλεσμα την απογύμνωση των παραλίων του Αιγαίου, της Κεντρικής Ανατολίας στις πόλεις της Σαμψούντας και Τραπεζούντας της Μαύρης Θάλασσας και άλλα σημεία του Πόντου με τη μαζική έξοδο των Ελλήνων και των Αρμενίων.

Ακόμα και από το ευρωπαϊκό τμήμα της Θράκης, ξεριζώθηκε ο ντόπιος πληθυσμός, ακολουθώντας τον ηττημένο Ελληνικό Στρατό που υποχωρούσε μέσω της Ανατολικής Θράκης.
Εδώ ακριβώς να παραθέσω την περιγραφή της φυγής των Χριστιανών από τον μεγάλο συγγραφέα Έρνεστ Χέμινγουεϊ, δημοσιογράφο τότε, στην εφημερίδα “Toronto Star”:

«...Εξαντλημένοι άνδρες που τρέκλιζαν, γυναίκες και παιδιά, με κουβέρτες πάνω στα κεφάλια τους, περπατούσαν στα τυφλά κάτω από τη βροχή, δίπλα στα εγκόσμια υπάρχοντά τους...Είναι μια σιωπηλή πομπή. Κανείς δεν παραπονιέται. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να συνεχίσουν να περπατούν...

...Όσος χρόνος κι αν χρειάζεται για να φτάσει αυτό το γράμμα στο Τορόντο, όταν το διαβάζεις στη Star μπορείς να είσαι σίγουρος ότι η ίδια ζοφερή, τρεκλίζουσα πομπή ανθρώπων που τους διώχνουν από τις εστίες τους προχωράει σε μια αδιάσπαστη σειρά πάνω στο λασπόδρομο που οδηγεί στη Μακεδονία...»

Και μια απαραίτητη παρένθεση: πριν οι πρόσφυγες αποβιβαστούν στην ηπειρωτική Ελλάδα, το νησί της Μακρονήσου ήταν ένας από τους πολλούς σταθμούς καραντίνας προκειμένου να ελεγχθούν για μεταδοτικές ασθένειες. Ήταν τότε που η καθημαγμένη Ελλάδα έπρεπε να απορροφήσει ολόκληρο τον πληθυσμό της Σμύρνης και της ενδοχώρας της.

Τα ανθρώπινα φορτία στοιβαγμένα σε εκατοντάδες πλοία ήταν ένα φαινόμενο καθημερινό, χωρίς νερό, χωρίς τροφή, άλλοι με ευλογιά κι άλλοι με τύφο κι άλλοι ετοιμοθάνατοι που άφηναν την τελευταία τους πνοή με το που πάταγαν το πόδι τους στο ελληνικό χώμα. Κατά τον Αμερικανό γιατρό Έστερ Λάβτζοϊ, ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διάσωση των προσφύγων, αυτός ο ξεριζωμός ήταν η μεγαλύτερη αποδημία στην ιστορία του ανθρώπινου γένους.

Ένας ξεριζωμός, ο οποίος ολοκληρώθηκε τον επόμενο χρόνο, το 1923, όταν ο Κεμάλ Ατατούρκ υπέγραψε τη συνθήκη της Λοζάνης, με την οποία 1.200.000 εναπομείναντες Ορθόδοξοι Χριστιανοί ξεριζώθηκαν από τις πατρογονικές τους εστίες και μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα, ενώ αντιστοίχως 400.000 Μουσουλμάνοι μεταφέρθηκαν στην Τουρκία.

Αναφερόμενος στο κλίμα το οποίο είχε δημιουργηθεί μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και συγκεκριμένα το 1930, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως πρωθυπουργός μετέβη στην Άγκυρα για συνομιλίες με τον Κεμάλ Ατατούρκ, όπου οι δύο ηγέτες συνομίλησαν για τη σφυρηλάτηση μιας κοινής εξωτερικής πολιτικής προς τη Μεσόγειο, όπως επίσης και για την πιθανότητα συνομοσπονδίας ανάμεσα στις δύο χώρες, να σας παραθέσω ένα μικρό και μόνον απόσπασμα από τα λόγια του Άγγλου δημοσιογράφου και συγγραφέα Γκάιλς Μίλτον: «...καθώς έφευγε ο Βενιζέλος από τη δεξίωση, είδε ένα εκπληκτικό θέαμα. Οι δρόμοι της Άγκυρας ήταν στολισμένοι με γαλανόλευκες ελληνικές σημαίες...»

Σήμερα, αντιθέτως, οι δρόμοι της Άγκυρας γέμισαν, δυστυχώς, με πολεμικά τσιτάτα του επιπέδου «θυμηθείτε τη Σμύρνη», «το τίμημα θα είναι βαρύ», «θα σας πετάξουμε στη θάλασσα», «μπορούμε να έρθουμε ξαφνικά μέσα στη νύχτα», «η υπομονή μας έχει τα όριά της», «η Ελλάδα δεν είναι στο ίδιο επίπεδο με εμάς, καθώς δεν είναι ισότιμη σε πολιτικό, οικονομικό ή στρατιωτικό επίπεδο», «τα Δωδεκάνησα και το Βόρειο Αιγαίο είναι δικά μας» και άλλα παρεμφερή και δακρύβρεχτα, τα οποία και δεν έχουν υπόσταση και τέλος, από τον ίδιο τον Ταγίπ Ερντογάν και τους συν αυτώ.

Κι εμείς;...Εμείς αυτό που σήμερα πρέπει να κάνουμε, είναι να φροντίσουμε να ξέρουν οι νέες γεναιές τι έκαναν οι παλαιότερες, να μην ξεχνούμε τη δόξα και την τραγωδία συνάμα της καθ’ ημάς Ανατολής και να τιμούμε τα ιερά οστά των νεκρών από τη Σμύρνη έως την Αλμυρά Έρημο, εκεί στα νότια του ποταμού Σαγγάριου, όπου προέλασε η ελληνική στρατιά της Μικράς Ασίας.

Εκεί στον Σαγγάριο, τον Αύγουστο του 1922, όπου ο Ελληνικός Στρατός ηττήθηκε στην πιο σημαντική πολεμική σύγκρουση, και άρχισε να υποχωρεί, διασπάστηκε και ετράπη σε φυγή. Έτσι ξεκίνησαν οι βιαιοπραγίες των Τούρκων κατά χιλιάδων Ελλήνων για να ακολουθήσει στις 9 Σεπτεμβρίου η πυρπόληση της Σμύρνης.

Ο δικός μας νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, βέρος Αϊβαλιώτης, λέει πως η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί, αλλά πάλι από την άλλη μεριά και πάλι ο ίδιος μας λέει χωρίς περιστροφές και αστερίσκους:

Σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν είναι σαν να σβήνεις και ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον.
Για το Ελληνικό Κράτος, τέλος, οι συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής ήταν δραματικές, και αυτό που θα πρέπει να μας ανησυχεί και να μην εφησυχάζουμε ποτέ, είναι κατά πόσο το 1922 μπορεί να συνιστά ένα εθνικό ορόσημο για την Ελλάδα και την Τουρκία και άρα να καταστεί εν τέλει μια μόνιμη εθνική αντιπαλότητα, η οποία θα ταλανίζει, θα ταλαιπωρεί και θα οπισθοδρομεί δύο γειτονικές χώρες.

Δυστυχώς, η μνήμη μας όσο και να θέλει να αντιστέκεται, το 1922 για την Ελλάδα ήταν μια Καταστροφή, ενώ για την Τουρκία υπήρξε η εθνική της ανεξαρτησία. Κι αυτή η επισήμανση είναι μια πρόκληση για τους ιστορικούς και των δύο χωρών και θα πρέπει, κυρίως να προβληματίσει τους εξ ανατολών γείτονές μας.

Η Μικρασιατική Καταστροφή είναι ένα κακό παρελθόν που θα πρέπει εμείς οι σημερινοί Έλληνες να φροντίσουμε να μην πληγώνει το παρόν και το μέλλον της πατρίδας.
Και θα μου επιτρέψετε, εν τέλει, να αφήσω το συναίσθημα να κυριαρχήσει στο κλείσιμο της ομιλίας μου με ένα τετράστιχο του Άγγελου Σημηριώτη, γεννημένου στο Δικελί της Μικράς Ασίας, ανάμεσα Σμύρνη και Αϊβαλί:

Σμύρνη
Καλή μου, όταν λαμπάδιασε τ’ ωραίο κορμί σου ως τ’ άστρα,
δε βρέθη Θεός να σου σταθεί, μητ’ άνθρωπος εσένα,
μόν κοίταζ’ η μέρα βουβή κ’ η νύχτα αναγελάστρα,
γιατί οι ανθρώπ’ ήταν θεριά κ’ έλειπε ο Θεός στα ξένα.