Αγ. Ξάνθης: Η Αρχιτεκτονική ως διαμεσολαβητής του εαυτού μας με τον κόσμο

Rodiaki NewsRoom

(Ένα δοκίμιο απόδοσης ποιητικής χροιάς στην Αρχιτεκτονική των αισθήσεων από τον Juhani Pallasmaa)

Γράφει o
Αγαπητός Ξάνθης
Αρχιτέκτονας και τ. Δ/ντης του ΕΟΤ

Το βιβλίο που έπεσε στα χέρια μου ανοίγει ένα σημαντικό αρχιτεκτονικό διάλογο με τη φαινομενολογία ως βασική θεωρία της αισθητηριακής αρχιτεκτονικής μέσα από μια απτική εμπειρία του χώρου, του φωτός και του υλικού που εξισορροπούν τη νοητική διάταξη της μορφής χρησιμοποιώντας τη γεωμετρία και τη δομή.

Είναι ένα δοκίμιο από τον διακεκριμένο Φινλανδό αρχιτέκτονα και κοσμήτορα της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Τεχνολογικού Πανεπιστήμιου του Ελσίνκι, Juhanni Pallasmaa το οποίο γράφτηκε το 1996 και τιτλοφορείται σήμερα σε μετάφραση από τους Ι. και Π. Τουρνικιώτη, «Τα μάτια του δέρματος» (2022), εκδόσεις: Πανεπιστημιακές Κρήτης.

Είναι ένα ύμνος στη λειτουργία των πέντε αισθήσεων για τη νέα αντίληψη της εγκεφαλικής Αρχιτεκτονικής που προκρίνει την προβολή του ανθρώπινου σώματος και την κίνηση στο χώρο μέσα από αντίληψη (σ.74).

Ο σκοπός του βιβλίου κατευθύνεται στην έκφραση της σημασίας που έχει η αίσθηση της αφής-του δέρματος και πώς κατανοούμε και βιώνουμε τον κόσμο και παράλληλα είναι η πρόκληση ενός βραχυκυκλώματος ανάμεσα στην κυριαρχία τη αίσθησης της όρασης και στην καταπιεσμένη αισθητηριακή λειτουργία της αφής (σ.14).

Πράγματι, η κυριαρχία της όρασης διατυπώνεται ποικιλοτρόπως στην εποχή της νικήτριας εικόνας σε μια παρουσία οφθαλοκεντρικής μεταφυσικής παρουσίας στο πλαίσιο του τεχνολογικού χαρακτήρα της κοινωνίας (σ.33).

Όμως, είναι ανάγκη τη στιγμή που η όραση καταστέλλει τις άλλες αισθήσεις σε αποτέλεσμα η εμπειρία του κόσμου να περιορίζεται (σ.65), να αναγερθεί μια Αρχιτεκτονική της αίσθησης με το σώμα να είναι στο επίκεντρο της πόλης σε βαθμό αλληλοσυμπληρώσεως.

«Κατοικώ την πόλη και η πόλη κατοικεί μέσα μου» (σ.66).
Αυτή η πολυ-αισθητηριακή εμπειρία προωθεί την Αρχιτεκτονική της επέκτασης της φύσης στην ανθρωπινή σφαίρα με γνώση και αντίληψη για τον ορίζοντα της εμπειρίας και την παράλληλη κατανόησης του κόσμου. Βασικά η Αρχιτεκτονική ενισχύει την υπαρξιακή εμπειρία, την αίσθηση ότι υπάρχεις μέσα στον κόσμο και αυτό είναι ουσιαστικά μια ενδυναμωμένη εμπειρία του εαυτού μας (σ.68).

Αυτή η σύνθεση της υπαρξιακής αίσθησης που προσωποποιεί το συνδυασμό των αισθήσεων, διαμεσολαβεί και αρθρώνει την αρχιτεκτονική του αρχιτέκτονα Πάλλασμαα.
Ακόμη και το πόμολο, το χερούλι μιας πόρτας κατά τον συγγραφέα αποτελεί ένα σύμβολο, ένα φυλακτό και είναι μια πρωταρχική λεπτομέρεια η οποία πρέπει να μελετηθεί, να καλοσχεδιαστεί και να κατασκευαστεί.

Μεταφορικά είναι το πόμολο-εξάρτημα στην πόλη συμπυκνώνοντας όλα τα άλλα στοιχεία, τις μορφολογικές αρχές και τις φιλοδοξίες μιας ολόκληρης ανάθεσης ενός κτηρίου (σ. 115). Γι’ αυτό ο Πάλλασμαα σχεδιάζει επιμελώς, αγγίζει με σεβασμό πόμολα, χαδεύει με τρυφερότητα χερούλια ως να είναι μια χειραψία, μια συζήτηση, μια συνάντηση (σ.156).

Η ζωή του αναφερόμενου αρχιτέκτονα εκφεύγει από το σχέδιο και πλησιάζει φιλόδοξα την πνευματικότητα, την καλλιτεχνική και πολιτιστική ζωή της Φινλανδίας η οποία περιλάμβανε «έναν ποιητή, έναν ιστορικό του πολιτισμού, ένα σκηνοθέτη του θεάτρου, ένα συνθέτη, ένα δραματουργό, ένα ζωγράφο, ένα φωτογράφο και δύο κριτικούς λογοτεχνίας» γράφει σε επίπεδο σχολιασμού ο Peter Mackeith, κοσμήτορας της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστήμιου του Άρκανσο (ΗΠΑ) (σ. 127) για τον Φινλανδό αρχιτέκτονα.

Η ουσία είναι ότι ο συγγραφέας (επανα)προβάλλει την ισχύ όλων των αισθήσεων ενδυναμώνοντας την αίσθηση της υλικότητας και της απτικότητας, της υφής και του βάρους, της πυκνότητας του χώρου και της υποστασιοποίησης του φωτός (σ.62).

Το ενδιαφέρον είναι ότι η κατοικία περιγράφεται ως το καταφύγιο του σώματος και της ονειροπόλησης (σσ.101,111), ως το ψυχολογικό θεμέλιο (σ.131) αλλά και ως η ταυτότητα του σώματος και του είναι μας (σ.72) και σ’ επέκταση αυτής, ο ευρύτερος αρχιτεκτονικός χώρος που την πλαισιώνει, σταματά, ενδυναμώνει και επικεντρώνει τις σκέψεις μας και τις εμποδίζει να μη χαθούν (σ.73).

Ο αναφερόμενος Φινλανδός καθηγητής της Αρχιτεκτονικής εγγράφεται ως μια ύπαρξη ενός κύκλου που η περίμετρός του επεκτείνεται συνεχώς, αλλά το σταθερό κεντρικό σημείο αναφοράς είναι η πατρίδα, ο τόπος, ό άνθρωπος σε σχέση με τη φύση (σ.131).
Εκείνο όμως που διακρίνει το δοκίμιο είναι η προσέγγιση της Αρχιτεκτονικής με την ποίηση αλλά και η εκπαιδευτική της δυνατότητα.

Το βιβλίο με «τα μάτια του δέρματος» είναι ένα πόνημα που μπορεί να παρουσιαστεί και ως ένα «ευγενές μανιφέστο» της αρχιτεκτονικής σκέψης, αναφέρει ενδεικτικά ο Peter Mackeith (σ.154) στο βιβλίο, με μια ανανεωμένη ματιά της εκπαίδευσης του Φινλανδού αρχιτέκτονα επιβεβαιώνοντας έτσι την «ποιητική» που ενυπάρχει μεταξύ εκπαίδευσης του δασκάλου και αρχιτέκτονα.

Και πράγματι στην κατάληξη του βιβλίου ο Πάλλασμαα γράφει: «Η Αρχιτεκτονική είναι ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στον κόσμο και τον εαυτό μας, στην ιστορία, στο παρόν και το μέλλον, στους ανθρώπινους θεσμούς και τα άτομα και ανάμεσα στον υλικό και το πνευματικό. Αυτό δεν διαφέρει ουδόλως από ένα ποιητικό κάλεσμα, από μια ποιητική διάσταση της ζωής» (σ.155)

Ο συγγραφέας επίσης αναφέρεται στη σημερινή ανούσια ανθρώπινη υπόσταση και υποδεικνύει το ρόλο της Αρχιτεκτονικής και της τέχνης για μια συγκροτημένη προσπάθεια επανα-μυθοποίησης, επαν-αισθητοποίησης και επαν-ερωτικοποίησης της σχέση μας με τον κόσμο μέσα από μια ταπεινότητα και περηφάνια, από μια περιέργεια και αισιοδοξία (σ. 156).

Τέλος, ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης-αρχιτέκτονας και κοσμήτορας της Αρχιτεκτονικής Σχόλης του ΕΜΠ- στο επίμετρο του βιβλίου γράφει και αυτός για τη μινιμαλιστική αισθητική του Πάλλασμαα που κρύβει «το άγγιγμα του δέρματος» στην ευαίσθητη υπαρκτή φύση. Ουσιαστικά το δοκίμιο για «τα μάτια του δέρματος» υποστηρίζει την υλική διάσταση της οικοδομικής με τις πέντε (5) αισθήσεις στη δημιουργία μιας απολαυστικής αρχιτεκτονικής ως απότοκο ενός τολμηρού αγγίγματος του χεριού μας (σ.160). Η Αρχιτεκτονική του Φινλανδού Γιουχάνι Πάλλασμαα εντάσσεται στη μεταμοντέρνα εποχή με στοιχεία υπερβάσης για την εποχή μας.

Και κλείνει το επίμετρο με τη διαπίστωση ότι το αναφερόμενο βιβλίο είναι για όλους μας. Είναι ένα πόνημα που γεφυρώνει την ακατάλυτη δύναμη των ματιών με τη ρηξικέλευθη αίσθηση των χεριών, με τη μόνη προϋπόθεση ότι αυτό το άγγιγμα είναι θεμελιωμένο στην κριτική αντίληψη της σκέψης (σ.164).

Δεν ξέρω εάν υπάρχουν πολλά βιβλία στο φιλοσοφικό χώρο αλλά και στην ποιητική ανάλυση ως προς το περιεχόμενο αντίληψης της ζητούμενης Αρχιτεκτονικής της αισθητικής και του σώματος για την οριοθέτηση της δύναμης των πέντε (5) αισθήσεων για το επίτευγμα ενός πολυαισθητηριακού κόσμου, πάντως αυτό είναι από τα σπουδαιότερα.

Το βιβλίο αποτελεί μία δοξασία της σημασίας των αισθήσεων, είναι ένα ακόμα «ευγενικό μανιφέστο» της αρχιτεκτονικής σκέψης και αξίζει να το διαβάσουν αυτοί που λειτουργούν με τις αισθητηριακές πλευρές σε συνδυασμό με την αρμονία της φύσης, όχι απαραίτητα αρχιτέκτονες ή και φοιτητές αλλά και αυτοί που αναλαμβάνονται με «τα μάτια του δέρματος», με τα μάτια της καρδιάς.

Καλή Χρονιά, το 2023, με περισσότερα «ποιητικά σκιρτήματα», όπου και να βρισκόμαστε! Το βιβλίο τα προκαλεί.