Αγαπητός Ξάνθης: Το «1821» και ο αντίκτυπος στην ταυτότητα της αμερικανικής διασποράς

Rodiaki NewsRoom

Ένα βιβλίο αναφοράς και κατανόησης

Γράφει o Αγαπητός Ξάνθης*

Είναι μερικά βιβλία που βγάζουν από μέσα τους ένα πατριωτικό χρώμα και παραδίδουν μαθήματα φιλελληνισμού και αλληλεγγύης.

Ένα από αυτά έπεσε στα χέρια μου σε επιμέλεια-εισαγωγή της κας Μαρίας Καλιαμπού. Senior Lector του Πανεπιστημίου τουYale, με τίτλο «Η Επαναστάτη του 1821 και οι Έλληνες της Αμερικής» (2023), Αθήνα: Ασίνη.

Είναι ένα πόνημα με επτά εισηγήσεις από εξειδικευμένα άτομα που καταθέτουν εμπειρίες και γνώσεις σχετικά μ’ ένα θέμα που ήταν ουσιαστικά στο επίκεντρο του εορτασμού των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

Η εισήγηση από την επιμελητήρια-εισηγήτρια βάζει το πλαίσιο του περιεχομένου αναδεικνύοντας τον χαρακτήρα της Επανάστασης ως ένα γεγονός που λειτουργεί ως θεμέλιο της συλλογικής ταυτότητας των ελλήνων της διασποράς και κατ’ επέκταση διαμορφώνει ένα κομμάτι της ζωής της κοινότητας τους. ‘

Εκτοτε ο εορτασμός της 25ης Μαρτίου αποτελεί ένα μείζον εθνικό γεγονός στις χώρες της αλλοδαπής και όχι μονο. Μάλιστα πρόσφατα έχει επισημανθεί ως είδηση ότι μόνο οι Έλληνες και οι Ιρλανδοί γίνονται δεκτοί στον λευκό Οίκο για να γιορτάσουν μαζί με τον πρόεδρο των ΗΠΑ, την εθνική τους επέτειο.

Η επιμελήτρια-εισηγήτρια παρουσιάζει με αδρές γραμμές την αξία του «1821» και το ρόλο που διαδραματίζει στην ιστορική ταυτότητα, την εθνοτική ταυτότητα και τέλος στην πολιτιστική ζωή των ελλήνων της διασποράς.

Μάλιστα σημειώνει λίγο πριν από την ανάλυση των (7) άρθρων-κεφαλαίων, τον ανοικτό διάλογο μεταξύ των συγγραφέων ώστε να επιτευχθεί η καλύτερη κατανόηση του παρελθόντος και της τρέχουσας σημασίας της Ελληνικής Επανάστασης -της εξέλιξης των μεταβολών και των προσαρμογών της- καθώς οι εν λόγω πτυχές διαμορφώνουν από κοινού την ταυτότητα των Ελλήνων της διασποράς, ακόμη και μέχρι σήμερα (σ.13).

Η ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ:
Ο πρώτος συγγραφέας, ο κ.Αλέξανδρος Κιτροέφ, καταπιάνεται με την ΑΧΕΠΑ (τη μεγαλύτερη ελληνοαμερικανική οργάνωση, εξαιρουμένης της Εκκλησίας) και αποδίδει τις εθνικές επιλογές στην ιστορική του διαδρομή.

Αναλύει το νόημα της ταυτότητας που από τη μία μεταφυτεύθηκε στις ΗΠΑ στους Έλληνες της διασποράς και από την άλλη, οι αναφυόμενοι δεσμοί με την πατρίδα παρά την προοδευτική αφομοίωση από τη χώρα της Αμερικής (σ.23). Η ΑΧΕΠΑ, με το πέρασμα του χρόνου έχει καταστεί σε μια ευρύτερη οργάνωση μεταξύ φιλελληνισμού αλλά και της μεγαλύτερης στήριξης της Ελλάδας σε θέματα εθνικού ενδιαφέροντος, όπως συμβαίνει με τις γειτονικές χώρες.

Έτσι ο εορτασμός, ειδικά των 200 χρόνων, μετετράπη σ΄ένα βασικό ρόλο διαμόρφωσης του στενού χαρακτήρα των σχέσεων των Ελλήνων της διασποράς με τη μητέρα πατρίδα μέσα από τις πρωτοβουλίες της ΑΧΕΠΑ (σ.37).

Ο δεύτερος συγγραφέας, κ. Σάκης Γκέκας ανοίγει τον θέμα του «καναδικού πατριωτισμού» σε συνδυασμό με τις χρονικές περιόδους και την κριτική σκέψη για τις εκδηλώσεις και παρελάσεις κατά πόσο έχουν πολιτική μορφή ή κατασκευάζουν διεθνικές και μεταναστευτικές ταυτότητες (σ.45).

Πράγματι υπογραμμίζεται η μετατροπή της παρέλασης στον Καναδά σε εορτασμό για την ταυτότητα και την σχετική αφομοίωση. Και εδώ εμφανίζεται η ΑΧΕΠΑ προβάλλοντας την ιστορία των Ελλήνων στον πολιτισμό στην αρχαιότητα και στη σύγχρονη εποχή.

Όλα αυτά συνέκλιναν να βλέπουν οι Καναδοί με συμπάθεια τους Έλληνες μετανάστες, επαυξάνοντας αυτό το σεβασμό και με τις δράσεις τους στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η αντικομμουνιστική διάθεση της Ελλάδας (1946-49) ενίσχυσε το όλο συμπαθές πνεύμα και με τις μετέπειτα παρελάσεις και εκδηλώσεις να γίνονται πλέον προβολείς εκδήλωσης της ελληνικής ταυτότητας για να αποτελέσουν τελικά μέρος της πολιτικής της ελληνικής διασποράς (σ.68).

Ο κ. Κωστής Κουρελής, πλησιάζει το ζήτημα από την πλευρά της αρχιτεκτονικής και του επηρεασμού της στον τόπο δημιουργίας του έργου. Το σπουδαίο είναι ότι από τον αρχικό αρχιτεκτονικό πλουραλισμό περνάμε στην «λευκή πόλη» του Σικάγο, η οποία εκδηλώνεται ως απομίμηση της αρχαίας ελληνικής πόλης προσφέροντας μια ψευδαίσθηση της εικόνας του μεγαλείου του παρελθόντος(σ. 91), για να περάσουμε μετέπειτα στον μεταβυζαντινό ρυθμό των οικοδομημάτων που δηλώνει ουσιαστικά μια μορφή φυγής των ελλήνων της διασποράς από τα κέντα προς τα προάστια.

Έτσι απλοποιήθηκε η σύνθεση που ήταν εγκλωβισμένη με το παρελθόν σ΄ ένα μείγμα αμερικανικού και αρχιτεκτονικού ρυθμού που υποστήριζε τις ελληνικές και αμερικανικές επαναστατικές καταβολές των παρουσιαζόμενων διεκδικήσεων στο βάθος χρόνου (σ. 101).

Η κα ‘Ειπριλ Καλογεροπούλου Χάουζχόλντερ, παρουσιάζει το θέμα των αναπαραστάσεων των γυναικών στις ελληνοαμερικανικές ταινίες με θέμα την ελληνική επανάσταση. Ιστορικά πρόσωπα όπως εκείνα της Μπουμπουλίνας και της Μαντώ Μαυρογένους έρχονται στο προσκήνιο μέσα από ταινίες δηλώνοντας τον καθοριστικό ρόλο στην ενίσχυση των πολιτιστικών πεποιθήσεων και στάσεων όσο αφορά το κοινωνικό φύλο.

Η επισήμανση για ανδροκρατούμενη Ελληνική Επανάσταση ανατρέπεται με τις ηρωικές πράξεις της Μπουμπουλίνας, της Μαυρογένους αλλά και των γυναικών από το Σούλι αλλά και άλλων αναρίθμητων γυναικών που συνέβαλαν στον αγώνα διαταράσσοντας τις κατηγορίες: αρσενικό-θηλυκό, Έλληνας-Οθωμανός, βία-συμπόνια (σ.111).

Ταινίες που αναδείξαν την Μπουμπουλίνα ως άτομο με την «άγρια ομορφιά της Αμαζόνας» έγιναν πεδία εξέτασης και έρευνας για να αποδώσουν τα βαθιά νοήματα της Επανάστασης.

Αλλά και η ύπαρξη της εκκλησίας ως κρίκος μεταξύ θρησκείας και πολιτισμού στις κοινότητες της διασποράς χάρισε μέσα από τις θρησκευτικές τελετές και παρελάσεις τις αξίες της Ορθοδοξίας, ιδίως αυτές που απηχούν στο κοινωνικό φύλο.

Και η ΑΧΕΠΑ (Ελληνοαμερικανική Εκπαιδευτική Προοδευτική Ένωση) συνδέεται με την εκκλησία στην παράμετρο της πατριωτικής κουλτούρας και δομής που ακολουθεί , ως προς κοινωνικό φύλο, γραμμές που είναι «χωρισμένες αλλά ίσες» μεταξύ των δύο οργανισμών (σ.117).

Πολλές επίσης άλλες ταινίες εμπλούτισαν την έμφυλη διάσταση δείχνοντας όμως κατά βάθος μια σταθερή γραμμή υπέρ του λεξιλογίου του είδους του «ρομάντζου» στην παρουσία τους.

Όπως και να έχει, η ζωή της Μπουμπουλίνας ανέδειξε τη σημαντική θέση των γυναικών και άλλων μειονοτήτων τοποθετώντας έτσι το ρόλο που διαδραματίσανε τα Μ.Μ.Ενημέρωσης στη διαμόρφωση των ταυτοτήτων των ατόμων της διασποράς, παρά την όποια εμφανή απουσία των γυναικών από τα επιστημονικά κείμενα.

Η αιχμή για περιθωριοποίηση της γυναίκας σε ταινίες της Επανάστασης έδωσε το έναυσμα για αντίδραση με το κίνημα #GreeceToo, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει και ως υπόδειγμα για της ελληνοαμερικανίδες ώστε να υπάρξει μια αμφισβήτηση της πατριαρχίας στο αμερικανικό πλαίσιο.

Το σπουδαίο που συνάγεται από το επαναστατικό πνεύμα της Μπουμπουλίνας είναι ότι οι Έλληνιδες φεμινίστριες μάχονται για να κάνουν την Ελλάδα μια χώρα περισσότερο συμπεριληπτική στοχεύοντας στην πρόοδο και στην υπέρβαση έμφυλων περιοριστικών νοοτροπιών οι οποίες εμφανίζονται ακόμη και στον ελληνοαμερικανικό πολιτισμό (σ.130).

Το επόμενο κεφάλαιο της κας Μαρίας Καλιαμπού (επιμελητήρια-εισηγήτρια) απεικονίζει τις αναπαραστάσεις της Επανάστασης στις ελληνοαμερικανικές εκδόσεις. βιβλία, ποιήματα, εκδόσεις, περιοδικά, θεατρικές κ.α, παραστάσεις που από το 1910 και μετά προσφέρουν τον ηρωισμό των πρόσωπων που βρέθηκε στην καρδιά της επαναστατικής σκέψης (σ.144).

Σε επέκταση αυτών βλέπουμε ότι και στα σχολικά βιβλία παρουσιάζονται οι γενναίες πράξεις του μύθου του «κρυφού σχολείου», της παρουσίας του γενναίου εύζωνα με την δοξασμένη φουστανέλα, του Ρήγα Φεραίου αλλά και του έλληνα στρατιώτη που γίνεται ως δώρο στα βιβλιοπωλεία της Ν.Υ., συνθέτουν ένα πλαίσιο μεταφοράς βαθυστόχαστων νοημάτων για τη διατήρηση της γλώσσας και του πολιτισμού των αξιών που «δώρισε» η Επανάστασης.

Τα ηρωικά πρόσωπα και οι θυσίες που προσέφεραν για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό τα οποία εμφανίζονται σήμερα με μορφή αναπαράστασης, κατασκευάζουν αφηγήματα με το «χρώμα» του μύθου. Αυτός ο μύθος αποτελεί τη συνδετήρια ουσία με την πατρίδα και μάλιστα προσδίδει ένα υπαρξιακό βάρος στην ιστορική συνείδηση των ελλήνων της διασποράς και παράλληλα λειτουργεί ως ένα φυλακτό στο διασπορικό ελληνικό έθνος (σ.152).

Η κα.Φεβρωνία Σουμάκη αναλύει το θέμα των 150 χρόνων από την Επανάσταση και πώς αυτή πέρασε στη συνείδηση της ελληνοαμερικανικής κοινότητας. Τα τότε σχολεία καταγράψαν ένα πεδίο αντίληψης όπου το 1971, το γεγονός καταγράφηκε ως ένα θέμα με κοινωνική και πολιτική διάσταση με αίσθημα όμως εθνικιστικής προσέγγισης που στόχευε στη διαμόρφωση της αντίστοιχης ελληνοαμερικανικής ταυτότητας.

Τα σχολεία ερχόντουσαν ως ακόλουθα των εκκλησιαστικών κοινοτήτων αναδεικνύοντας μέσα από τις παροτρύνσεις της εκκλησίας τις αξίες των ατομικών δικαιωμάτων, της ελευθερίας, του αυτοσεβασμού και της ισότητας, ακόμη και της αποδοχής των αγώνων των μαύρων της Αμερικής για ελευθερία και δικαιοσύνη (σ.163).

Όμως η προπαγάνδα του τότε στυγερού καθεστώτος της επταετίας στην Ελλάδα έφτασε και στην Αμερική με την υποψία της μη απόστασης της Αρχιεπισκοπής στο καθεστώς της Αθήνας, προβάλλοντας μόνο ευχές για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα (σ.168).

Η εκκλησία της τότε εποχής έπαιζε κεντρικό ρόλο ως θεματοφύλακας της ελληνικής μάθησης σ΄ένα συμπληρωματικό πακέτο εκπαιδευτικού υλικού. Αυτό παρουσίαζε την εκκλησία και ειδικά το Γραφείο Παιδείας της Αρχιεπισκοπής να μην θέλει την όποια σύνδεση με το κίνημα για τα ατομικά δικαιώματα και την κοινωνική δικαιοσύνη στις ΗΠΑ, καθώς και την όποια μορφή εναντίωσης στο ανελεύθερο τότε στρατιωτικό καθεστώς της Αθήνας.

Η αδράνεια αυτή ενάντια στο στρατιωτικό καθεστώς στην Ελλάδα αντανακλούσε μια συμβιβαστική στάση, η οποία εκφραζόταν μέσα από τη χρήση συμβόλων στο υλικό επικοινωνίας (π.χ. το πτηνό-ο Φοίνικας) από την Αρχιεπισκοπή.

Αυτό βεβαία δεν στερούσε τους ελληνοαμερικανούς της τότε εποχής να τοποθετούνται στην ανώτατη κοινωνικοοικονομική τάξη με τη χρήση εθνικιστικών αφηγημάτων στα ελληνικά σχολειά, παρά την πρόθεση των εκπαιδευτικών να εξετάζουν το παρελθόν ως εργαλείο για τη διαμόρφωση της ελληνοαμερικανικής ταυτότητας για το μέλλον (σ.174).

Το τελευταίο κεφάλαιο είναι του κ. Γιώργου Αναγνώστου παρουσιάζοντας την επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση, μέσα από τη ματιά και τη σκέψη των Ελλήνων της Αμερικής και της Αυστραλίας.

Τα εύλογα ερωτήματα για τους Έλληνες της διασποράς γεννιούνται, όπως: «ποιοι είμαστε» και «ποιοι θέλουμε να είμαστε το μέλλον» αποτελούν υποδειγματικές εκφράσεις για την κατανόηση στο χρόνο σχετικά με το δρόμο του ελληνικού έθνους.

Η αναφορά της Γιάννας Αγγελοπούλου, προέδρου της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» περί «απόφασης, όχι μόνο που είμαστε αλλά που θέλουμε να πάμε» (σ.178), είναι ενδεικτική για το μέλλον της ταυτότητας του πληθυσμού της διασποράς στο δίπολο της εθνοτικής ταυτότητας αλλά και της υφισταμένης πολιτικής ένταξης.

Εμφανίζεται εκ των πραγμάτων ένας συσχετισμός της ελληνικής διασποράς με τους μαύρους της Αμερικής αλλά και τους αυτόχθονες τη Αυστραλίας και ο τρόπος της αφήγησης στην ιστορία της διασποράς.

Τα ερωτήματα που προκαλούνται συνδέονται με τη λεύκη υπεροχή σε σχέση με τα άλλα άτομα και κατά πόσο η επέτειος των 200 χρόνων συντελεί στη γενεαλογία μιας ταυτότητας του Έλληνα πολίτη στο πλαίσιο πολύπτυχων διεθνοτικών συναντήσεων (σ.181).

Το όλο σκεπτικό δεν αποσείει το ρόλο επιρροής των καθεστώτων εξουσίας από τη μεριά της αποικιοκρατίας, του ρατσισμού και του φιλελληνισμού και από το διαφορετικό εθνικό ανήκειν.

Πράγματι, υπάρχει το σκεπτικό στην Αμερική ότι οι επετειακές γιορτές για την Επανάσταση κρύβουν μέσα τους ένα είδος εποικιστικού αποικιοκρατικού καπιταλισμού και παράλληλα μια μορφή καταπίεσης που υπέστησαν οι αυτόχθονες (σ.183).

Έτσι προκύπτει ένα ηθικό δίλημμα κατά πόσο οι Έλληνες που γιορτάζουν την ελευθερία τους, συνάμα έχουν σεβαστεί ή εκτιμήσει τη δυσχερή θέση στην οποία βρέθηκαν οι Αμερικανοί αυτόχθονες.

Είναι σκέψεις ωφέλιμες και δημιουργικές για να παρουσιαστεί έτσι μια αληθινή γενεαλογία της διασπορικής ταυτότητας επισημαίνοντας συγχρόνως τις ρίξεις, τις ασυνέχειες και τις αντιφάσεις, ιστορικοποιώντας τις διεθνοτικές σχέσεις τη στιγμή μάλιστα που χαρτογραφούμε τις επιδράσεις των ατόμων στην ταυτότητα του σήμερα (σ.191).

Όσο για τους Έλληνες της Αυστραλίας εξετάζεται και πάλι ένα είδος υποδούλωσης των Αβοριγίνων της Αυστραλίας από την αποικιοκρατική εξουσία των λευκών, χωρίς όμως να αποφεύγεται και η παρουσία κοινών σημείων στο πεδίο της συλλογικής μνήμης και των αποικιοκρατικών υποκειμένων μεταξύ των δύο.

Παρά τις όποιες διαμαρτυρίες των αυτοχθόνων ακτιβιστών κατά της εξουσίας και κατά των εκδηλώσεων της διακοσιοστής επετείου, η αυστραλιανή κυβέρνηση απέδωσε τιμές στους Έλληνες της διασποράς ως υποδειγματική λευκή εθνοτική ομάδα στη χώρα.

Όπως και να έχει η ιστορία δείχνει την εξομάλυνση της διαφοράς σε σημείο μάλιστα που το 2021 η σημαία των Αβοριγίνων να κυματίζει πλάι στην αυστραλιανή και την ελληνική στο κέντρο της Ελληνικής Κοινότητας στη Μελβούρνη (σ.197).

Υπογραμμίζεται επίσης ότι η εγκατάσταση των ελληνικών πληθυσμών της διασποράς μπορεί να έχουν στοιχεία αποικιοκρατικής και ρατσιστικής εξουσίας, τα οποία όμως μορφοποιούν διεργασίες φυλετικοποίησης μαζί με τις άλλες ευρωπαϊκές μεταναστευτικές ομάδες αποκτώντας έτσι συγκεκριμένα προνόμια εθνικοτήτων.

Τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του ‘21 άνοιξαν διάπλατα το διάλογο στη διασπορά για το πώς η ταυτότητα του πολίτη σε συνάρτηση με τις διάφορες ιδεολογίες μπορεί να κατευθυνθεί στο κοινό καλό και με το ανάλογο δέσιμο των θεσμών της διασποράς με τη γραμμή της πολίτικης ευθύνης του κάθε πολίτη.

Αυτό ουσιαστικά υποστηρίζει την πλατιά ελληνική διασπορά να δρα και να λειτουργεί υπέρ ενός συμπεριληπτικού ανήκειν στην πολιτεία που ζει έχοντας όμως κατά νου τη διαμόρφωση μιας εννοίας ελληνικής ταυτότητας στον 21ο αιώνα βασισμένη στην κληρονομιά της 200ης επετείου της Ελληνικής Επανάστασης (σ. 201).

Εν κατακλείδι, το βιβλίο αναπτύσσει όλα εκείνα τα στοιχεία και χαρακτηριστικά που περιβάλλουν την ιστορικο-πολιτική εξέλιξη της ελληνικής διασποράς κυρίως στην Αμερική αλλά και στην Αυστραλία και πως αυτή θα αποκτήσει μια ταυτότητα της κοινότητας χωρίς βεβαία να λησμόνει τις αξίες, την ορθοδοξία αλλά και το πνεύμα των αρχών και της ηθικής υπόστασης που δίδαξε σε όλο τον κόσμο η Επανάσταση του 1821, για την ελευθερία του ελληνικού έθνους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

• Ο αρθρογράφος είναι αρχιτέκτονας, μεταδιδακτορικός υπότροφος του Πανεπιστημίου Αιγαίου και διδάσκων στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών.