Πόλυ Χατζημάρκου: Τα μουσεία δεν είναι ουδέτερα

Rodiaki NewsRoom

Γράφει η
Πόλυ Χατζημάρκου*

Τα μουσεία πρέπει να «αλλάξουν ή να πεθάνουν» σημείωνε ο Graham Black πάνω από μια δεκαετία πριν.

Αυτός ήταν ένας από τους βασικούς άξονες της παρουσίασής μου, με τίτλο «Μουσεία και Φύλο: Έμφυλες σιωπές, παραλείψεις και νέοι ρόλοι» (31/3/23, Ρόδος), της γόνιμης συζήτησης που άνοιξε στο τέλος αλλά και της παρούσας κατάθεσης μερικών ευρύτερων προβληματισμών.

Η «ηγεμονική» –κατά τον γκραμσιανό όρο- προσέγγιση των μουσείων, καλά κρατεί ως τις μέρες μας. Ο «μακρύς αιώνας» (1789-1914) όπως οριοθετείται στο έργο του Hobsbawm, έβαλε το κοινό στη θέση του παθητικού δέκτη μπροστά στα πολιτισμικά κειμήλια της ανθρωπότητας, κάνοντας διάκριση ανάμεσα στην «υψηλή τέχνη» και τη λαϊκή/μαζική κουλτούρα.

Η πολιτιστική πατρονία δημιούργησε τον «κόσμο της τέχνης», ένα σύστημα αυθεντίας και αποτίμησης που επιχειρεί να αποκλείσει ο,τιδήποτε δεν ταιριάζει με το bon goût και τον καλλιτεχνικό «κανόνα» κάθε εποχής.

Στις μέρες μας, ένα ζήτημα που αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία, είναι ο ρόλος του μουσείου ως ενεργός φορέας κοινωνικοπολιτικών θέσεων αντί ενός απαθούς θεσμού και μιας «ουδέτερης» αυθεντίας. Με την κοινωνία σε παγκόσμιο επίπεδο να αντιμετωπίζει μια σειρά κρίσεων, όπως η φτωχοποίηση, το δημοκρατικό έλλειμμα, η άνοδος της ακροδεξιάς, η έμφυλη βία, ο ρατσισμός, το προσφυγικό, ο αποκλεισμός της «φωνής» σειράς κοινωνικών ομάδων ως και η κλιματική κρίση, τα μουσεία οφείλουν να πάρουν θέση αν θέλουν να μείνουν επίκαιρα.

• Μουσειακές εκθέσεις = κύρια μορφή επικοινωνίας = «αφηγήσεις» ιστοριών
Ποιες ιστορίες; Για ποια κοινά; Πώς τις «αφηγούμαστε»; Πώς τις «μοιραζόμαστε»; Απήχηση; (Αλληλ)Επίδραση; Ανατροφοδότηση;

Ως ένας μικρόκοσμος της κοινωνίας που τα περιβάλλει, τα μουσεία δύνανται να διαμορφωθούν σε έναν τόπο ισότητας και δικαιοσύνης που μπορεί μάλιστα να γίνει παράδειγμα μίμησης σε ευρύτερη κοινωνική κλίμακα. Για να επιτευχθεί αυτό, χρειάζεται μια στιβαρή και ανανεωμένη εθνική πολιτιστική πολιτική καθώς και να αναθεωρηθεί η μουσειακή πολιτική και κατ’ επέκταση οι επικοινωνιακές και διαχειριστικές πρακτικές -τι συλλέγει το μουσείο και γιατί, τι εκθέτει και πώς το παρουσιάζει, πώς παίρνονται οι αποφάσεις και ποιοι/ες έχουν την εξουσία να το κάνουν, πώς επικοινωνεί με τις διαφορετικές κοινότητες, κ.α.

Ένα μουσείο παρεμβατικό και δημοκρατικό στοχεύει σε μια σύνθετη μα συνάμα ενδιαφέρουσα αποστολή: την κοινωνική δράση, τη συμπερίληψη, τις εναλλακτικές και πολυφωνικές «αφηγήσεις», ακόμα και σε αντιπαρατιθέμενα ή αμφιλεγόμενα ζητήματα.

«Το μουσείο δεν μας υπενθυμίζει μόνο το παρελθόν, μας υπενθυμίζει να δρούμε»
Το ανοιχτό μουσείο επικοινωνεί για/με την κοινωνία, ως:
ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ - ΚΟΜΒΟΣ - ΔΙΚΤΥΟ – ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΤΗΣ – ΑΚΤΙΒΙΣΤΗΣ - WORK-IN-PROGRESS - ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΣΥΜΠΑΙΚΤΗΣ

Αυτό μπορεί να αναπτυχθεί λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες της τοπικής κουλτούρας και των κοινοτήτων, σχεδιάζοντας στρατηγικές από τα κάτω (grassroots) και παίρνοντας ανατροφοδότηση από την αξιολόγηση σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο ταυτόχρονα. Αν οι «κατασκευασμένοι» και «φαντασιακοί» τόποι των μουσείων, αναγνωρίσουν ανοιχτά τις εγγενείς προκαταλήψεις τους, μπορούν να συνθέσουν διαπολιτισμικά αξιακά συστήματα.

Η καμπάνια #MuseumsAreNotNeutral αποτελεί ένα παράδειγμα πρόσφατης κινηματικής πρωτοβουλίας από μουσειακούς διαχειριστές και εκπαιδευτές της νεότερης γενιάς. Η συγκεκριμένη πρωτοβουλία εκθέτει τις πλάνες του «ουδέτερου» επιχειρήματος των μουσείων -μιας δικαιολογίας για να μη γίνουν «πολιτικά» και για να αποφύγουν ακανθώδη ζητήματα-, και διεκδικεί τον μετασχηματισμό των μουσείων με βάση την κοινωνική δικαιοσύνη.

Ας μην ξεχνάμε ότι τα μουσεία ως πολιτικές και ιδεολογικές κατασκευές των συστημάτων εξουσίας, με καταγωγή από τα χρόνια του ρομαντικού εθνικισμού και της αποικιοκρατίας, δεν έχουν υπάρξει ουδέτερα. Οι ελίτ έχουν χρησιμοποιήσει τους οργανισμούς για να διακηρύξουν κυρίαρχες αφηγήσεις και να «εκπολιτίσουν» περιθωριοποιημένους πληθυσμούς.

Η ιδέα της «αποαποικιοποίησης» στα μουσεία είναι ανοιχτή μορφή επικοινωνίας που μπορεί να γίνει ακόμα και «λυτρωτική αφήγηση» (Dibley), μια «λύτρωση» από την κληρονομιά ρατσισμού, ταξικότητας, σεξισμού και αποκλεισμών, μέσα από μια μεταμορφωτική δημοκρατική λειτουργία.

«Άλλαξε την αφήγηση, άλλαξε τον κόσμο» αναφέρει η επιμελήτρια Subhadra Das τονίζοντας ότι η αποαποικιοποίηση των μουσείων είναι ένας τρόπος για να ξεκινήσει η αποαποικιοποίηση της κοινωνίας.

Κι ακόμα ένα ενδιαφέρον ερώτημα: Σε ποιο μέλλον αναφέρονται τα μουσεία όταν επικοινωνούν με τα κοινά τους; Κανείς και καμία δεν μπορεί πλέον να σκεφτεί το μέλλον με τους όρους που το έκαναν οι ιστορικοί τέχνης και οι επιμελητές του 19ου αιώνα, δηλ. την γραμμική «μεγάλη αφήγηση» (“grand narratives”), τη δομημένη έννοια του χρόνου με τις εδραιωμένες ιδέες και τα κλειστά σχήματα.

Το μουσείο του 21ου αιώνα οφείλει να είναι ένας οργανισμός διαλεκτικός και ρευστός, ακριβώς όπως και η «ρευστή μετανεωτερικότητα». Ρυθμίζοντας το μουσείο σε μια κίνηση συνεχούς αλλαγής, μπορεί να ανοίξει τον «χώρο» του: τον «χώρο» του έργου τέχνης, τον «χώρο» για τον θεατή, τον «χώρο» του ίδιου του θεατή, τον «χώρο» για το ασταθές, το άγνωστο, το χωρίς αρχή, μέση ή τέλος, τον «χώρο» για πολλαπλές ερμηνείες και ετερόκλητες πολιτισμικές εμπειρίες.

* Η Πόλυ Χατζημάρκου είναι Ιστορικός Τέχνης & Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων.