Ιω. Βολανάκης: Παγκράτιον το παράλιον (Pancratium maritimum), κοινώς κρινάκι της θάλασσας

Rodiaki NewsRoom

ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Γράφει ο
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επιτίμος Εφόρος Αρχαιοτήτων

To Παγκράτιον το παράλιον (Pancratium maritimum), κοινώς κρινάκι της θάλασσας, το οποίο λέγεται και κρινάκι της Παναγίας, επειδή αρχίζει η άνθισή του κατά τον Δεκαπενταύγουστο, κρινάκι της άμμου, λευκάνθια ή θαλασσόκρινα κ.λπ., ανήκει στην οικογένεια των αγγειοσπέρμων, μονοκοτυληδόνων φυτών, στην οποίαν ανήκουν και οι νάρκισσοι, οι αμαρυλλίδες, οι γάλανθοι, το διατσίντο (Υάκινθος), η αγαύη η αμερικανική και άλλα.

Η οικογένεια Αμαρυλλίδες (Amaryllidaceae) υπάγεται στην τάξη Λιλιανθή (Liliflorae) και περιλαμβάνει περίπου εξήντα πέντε (65) γένη, με περισσότερα από οκτακόσια (800) είδη, τα οποία φύονται στις ζεστές και εύκρατες χώρες της γης.

Οι Αμαρυλλίδες (Amatyllidaceae) είναι συνήθως πόες με βολβούς ή ριζώματα και έχουν βλαστό κοντό, χωρίς φύλλα. Τα φύλλα των είναι λεπτά και στενά ή σπανίως παχιά και σαρκώδη.

Τα άνθη των αντί κάλυκα και στεφάνης έχουν λευκό ή έγχρωμο περιγόνιο, είναι διγενή, ακτινόμορφα, σπανίως ζυγόμορφα, αναπτύσσονται μόνα των ή πολλά μαζί, σχηματίζοντας σκιάδια, βότρυς ή άλλες ταξιανθίες.

Μερικά γένη έχουν κυπελλοειδή ή χοανοειδή παραστεφάνη στο άνοιγμα του περιγονίου. Έχουν συνήθως έξι (6) στήμονες σε θέσεις αντίθετες από τα σέπαλα, δηλαδή του φύλλου του περιγονίου.

Η ωοθήκη είναι υποφυής, κύριο γνώρισμα, με το οποίον διακρίνεται η οικογένεια αυτή από τις Λιλιίδες, τρίχωρη, με απλό ή τρίλοβο στίγμα.

Ο καρπός είναι κάψα ή ράγα. Τα άνθη του Παγκρατίου του θαλασσίου φέρουν ένα ελαφρό και πολύ ευχάριστο άρωμα και είναι μετιττογόνα.

Στην Ελλάδα φύονται αρκετά είδη αυτοφυή της οικογένειας αυτής, καθώς και μερικά ξένα, τα οποία καλλιεργούνται ως διακοσμητικά. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται και το Παγκράτιον το παράλιον (Pancratium maritimum), γνωστό σαν κρίνος ή κρινάκι της θάλασσας και αγριόσκυλο.

Είναι πόα πολυετής (ύψους 0,20 - 0,40 μ.), με βολβό σφαιροειδή ή ωοειδή. Έχει φύλλα γραμμοειδή και αστραφτερά, μόνιμα και άνθη λευκά, με πολύ ευχάριστο άρωμα.

Φυτρώνει στις παραθαλάσσιες περιοχές σε όλα σχεδον τα μέρη της Δωδεκανήσου, της Ελλάδος και των παρά την Μεσόγειο Θάλασσα περιοχών γενικότερα. Το Παγκράτιον το παράλιον (Pancratium maritimum) αποτελεί ένα από τα ωραιότερα είδη της ελληνικής χλωρίδας.

Αγαπά τις αμμώδεις παραλίες και ανθίζει κατά το τέλος του θέρους - αρχές φθινοπώρου (Αύγουστο - Σεπτέμβριο). Κατά τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ελάττωση του φυτού, εξαιτίας της αλματώδους τουριστικής ανάπτυξης.

Ειδικότερα το είδος Παγκράτιον (Pancratium) περιλαμβάνει περί τα δεκαέξι (16) είδη, φυτά με βολβό στη ρίζα (κρόμμυον), τα οποία είναι αυτοφυή και απαντούν από τις Κανάριες νήσους, στη Βόρεια Αφρική, στις τροπικές περιοχές της Ασίας και στις παραλίες των παραμεσογείων χωρών.

Τα άνθη φύονται από την βάση του φυτού και είναι πάντα χρώματος λευκού (ποτέ σκούρου ή κρεμοειδή). Σχηματίζονται μικρές δέσμες ανθέων, οι οποίες βρίσκονται στην κορυφή γυμνών στελεχών, εκφυομένων από τη βολβοειδή ρίζα.
΄

Εκαστον άνθος έχει έξι (6) πέταλα, που διαμορφώνουν ένα στέμμα, το οποίο είναι όμοιο με εκείνο του Ασφοδήλου (Ασφόδελος ο θερινός – Asphodelus aestivus), γι΄ αυτό το κρινάκι της θάλασσας λέγεται και «Ασφόδελος της θάλασσας».

Τα άνθη ανοίγουν αργά το απόγευμα προς το βράδυ και φθάνουν στο ζενίθ κατά την διάρκεια της νύκτας, οπότε και αναδίδουν ένα χαρακτηριστικό, δυνατό και πολύ ευχάριστο άρωμα.

Τα επισκέπτονται οι νυκτόβιες πεταλούδες και έτσι επιτυγχάνεται η επικονίαση.

Τα φυτά αυτά ζουν και αναπτύσσονται σε μέρη αμμώδη, όπου το έδαφος είναι διαπερατό (στραγγίζει εύκολα) και αγαπούν τον άφθονο ήλιο. Το καλοκαίρι αρέσκονται στην ξηρασία. Πολλαπλασιάζονται με σπέρματα ή με τη μεταφύτευση των βολβών της ρίζας.

Το Παγκράτιον το παράλιον (Pancratium maritimum) ήταν ήδη γνωστό στους αρχαίους Μινωίτες της Κρήτης, καθώς και στους Έλληνες των μυκηναϊκών χρόνων και το εχρησιμοποιούσαν συχνά ως διακοσμητικό μοτίβο, όπως το Κρίνον της Παναγίας (Lilium candidum).

Ειδικότερα:

α)  Σε ορειχάλκινο εγχειρίδιο, το οποίο ανεκαλύφθη σε τάφο, κατά τις ανασκαφές των Μυκηνών και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) και που φέρει ένθετη διακόσμηση (περί το 1560 π.Χ.), παρίσταται το Παγκράτιον το παράλιον.

β) Σε τοιχογραφία, που απεκαλύφθη στο Ακρωτήρι της Θήρας (Σαντορίνη) απεικονίζεται επίσης το Παγκράτιον το παράλιον (μέσα 2ης χιλιετηρίδας π.Χ.).

γ) Σε πήλινη σαρκοφάγο, που απεκαλύφθη εντός τάφου στο Παλαίκαστρο Λασιθίου (Ανατολική Κρήτη), εικονίζεται μεταξύ άλλων και το Παγκράτιον το παράλιον (Υστερομινωική εποχή, περί το 1400 π.Χ.).

Η ιδιαίτερη προτίμηση, που έδειχναν στο θέμα αυτό οι Μινωίτες της Κρήτης και οι Μυκηναίοι τεχνίτες της κυρίως Ελλάδος, εξηγείται από το γεγονός, ότι το θέμα αυτό-παράλληλα προς το Κρίνον της Παναγίας (Lilium candidum) - ικανοποιούσε την νοσταλγία των ανθρώπων της εποχής εκείνης για επίτευξη ισορροπίας και αρμονίας.

Η πληρότητα, κομψότητα και τελειότητα της μορφής των ανθέων αυτών ενσάρκωναν την θέληση για δημιουργία και απετέλουν έκφραση της καθαρότητας και της αγνότητας, γι’ αυτό και οι απεικονίσεις των θεμάτων αυτών σχετίζονται άμεσα με τόπους θρησκευτικού χαρακτήρα (Ιερά, τάφους, κ.λπ.).

Επίσης το Παγκράτιον το παράλιον ήταν γνωστό στους αρχαίους Αιγυπτίους και απεικονίζεται συχνά σε τοιχογραφίες διαφόρων οικοδομημάτων, ιερών, ταφικών μνημείων, καθώς και σε διάφορα είδη μικροτεχνίας.

Είναι αξιοσημείωτο, ότι στη νήσο Λειψοί της Δωδεκανήσου, η οποία κείται μεταξύ Πάτμου και Λέρου, κείται ένας μεσαιωνικός ναός, ο οποίος φέρει την ονομασία «Παναγία του Χάρου» και εορτάζει στα Εννιάμερα της Παναγίας (23 Αυγούστου).

Κάθε χρόνο και ανήμερα της εορτής, συνηθίζεται να τοποθετούνται στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας αποκομμένα και αποξηραμένα άνθη του φυτού «Παγκράτιον το παράλιον» ή του φυτού «Ασφόδελος ο θερινός» και αυτά αρχίζουν να αναζωογονούνται και να ανθίζουν και πάλι, πράγμα το οποίο θεωρείται θαύμα κι αποδίδεται στη θαυματουργική δύναμη της Παναγίας.

Σημειωτέον, ότι ο διάσημος Γερμανός ποιητής, πεζογράφος και φιλόσοφος Wolfgang Johannes von Goethe (1749-1832), στο έργο του Faust I, αναφέρει σχετικά : «Το θαύμα είναι της πίστης το ακριβό παιδί !».

Αρχαία ελληνική γραμματεία
Ως προς τις χρήσεις του φυτού κατά την αρχαιότητα αξίζει ν’ αναφερθούν τα εξής:
1) Ο Θεόφραστος αναφέρει, ότι η εριώδους υφής και συστάσεως κόμη των σπερμάτων του φυτού αυτού, εχρησιμοποιείτο για την ύφανση υποδημάτων, χρησιμευόντων στην εργασία των αγρών. Επίσης τα σπέρματα εθεωρούντο εδώδιμα.
(Ο. Polunin-A. Huxley, Blumen am Mittelmeer, Muenchen 1974, σ. 217).

2) Ο Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς αναφέρεται στη χρήση του φυτού στην θεραπευτική, σημειώνοντας μεταξύ άλλων και τα εξής:

«Παγκράτιον, οι δε και τούτο σκίλλαν ονομάζουσι. Ρίζα εστί βολβώ μεγάλω ομοία, υπόπυρρος, πικρά και πυρώδης την γεύσιν, φύλλα κρίνω όμοια, μακρότερα δε.
Έχει δε δύναμιν την αυτήν τη σκίλλη και σκευασίαν και δόσιν, ποιούσαν επί των αυτών παθών. Επιεικεστέρα μέντοι της σκίλλης η ταύτης δύναμις. Όθεν και χυλιζομένη μειγνυμένη τε οροβίνω αλεύρω και αναπλασσομένη εις αρτίσκους δίδοται συν υδρομέλητι σπληνικοίς και υδρωπικoίς ωφελίμως».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής, 2, 172).

Συμβούλιο της Ευρώπης
Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει χαρακτηρίσει το Παγκράτιον το παράλιον (Pancratium maritimum) ως σπάνιο και επαπειλούμενο είδος και για την προστασία του έχει προτείνει τα επόμενα:

1) Οριοθέτηση και λήψη μέτρων προστασίας των περιοχών εκείνων, όπου φύεται αυτό το φυτό.

2) Απαγορεύεται κάθε εργασία και δραστηριότητα, που διαταράσσει τους αμμόλοφους και τις περιοχές, οι οποίες αποτελούν τον βιότοπο του φυτού αυτού.

3) Απαγορεύεται ακόμη και ο καθαρισμός της παραλίας με τη χρήση μηχανικών μέσων (εκσκαφείς), που ανακατεύει την άμμο και καταστρέφει τα φυτά και το ριζικό σύστημα (βολβούς) αυτών.

Στις παραλίες της νήσου Κρήτης, Ρόδου, Κω και των περισσοτέρων νήσων, αλλά και σε όλες σχεδόν τις παραλίες της Ελλάδος, κατά τους θερινούς μήνες και ιδιαίτερα από τα μέσα τον Αύγουστο μέχρι τον Οκτώβριο, μπορεί κανείς να θαυμάσει τα φυτά του Παγκρατίου του παραλίου, τα οποία ανθίζουν και να απολαύσει τη σπάνια ομορφιά των και το καταπληκτικό των άρωμα.
--------------------------------
Βιβλιογραφία:
Χρ. Χριστόπουλος (επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).
Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).
Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).
Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά, υπό Δρ. Ιω. Ηλ. Βολανάκη (Αθήνα 2022).