Δρ. Ιωάννης Βολανάκης: Κυκλάμινον το περσικόν (Cyclamen persicum), κοινώς κυκλάμινο

Rodiaki NewsRoom

ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Γράφει ο
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Eπίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Το Κυκλάμινον (Cyclamen) είναι γένος φυτών της οικογενείας των Πριμουλιδών (Primulaceae), ανήκει στα δικοτυλήδονα και περιλαμβάνει περίπου δεκαπέντε (15) είδη, τα οποία φύονται κυρίως στις παραμεσόγειες χώρες, αλλά απαντούν και σε αλπικά υψόμετρα.

Στην Ελλάδα απαντούν ως αυτοφυή πέντε (5) είδη κυκλάμινων και είναι γνωστά με τα κοινά ονόματα: κυκλάμινα, κυκλαμιές, κοτταρίδες, καλλιτσίνια, κυκλαμίδες, τρικλαμίδες, τρικλαμιές, γιαπράκια (Δωδεκάνησα), λαγουδάκια κ.λπ.

Τα κυκλάμινα είναι φυτά ποώδη, νανώδη, κονδυλόρριζα, με κόνδυλο συνήθως σφαιρικό και χρώματος ερυθρού. ΄Εχουν φύλλα παράρριζα, μακρόμισχα, καρδιόσχημα ή νεφροειδή, ακέραια ή ελαφρώς κολπωτά ή οδοντωτά στην περιφέρεια, με μικρούς μίσχους.

Τα άνθη αυτών είναι ρόδινα, ιώδη ή πορφυρά, μονήρη, με πολύ μακρύ ποδίσκο και συνήθως γέρνουν προς τα κάτω. Ο κάλυκας και η στεφάνη είναι πενταμερείς, οι στήμονες 5, η ωοθήκη επιφυής, με ένα (1) στύλο. Ο καρπός των κυκλάμινων είναι κάψα.

Οι χλωροί κόνδυλοι όλων των ειδών του κυκλάμινου περιέχουν μία άκρως τοξική και δηλητηριώδη ουσία την «κυκλαμίνη», η οποία όμως εξαφανίζεται, όταν αυτοί ξηρανθούν τελείως. ΄Υστερα από την αποξήρανση μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως κτηνοτροφή.

Τούτο συμβαίνει κυρίως στη Γαλλία και στην Ιταλία, οπότε οι ξηροί κόνδυλοι του κυκλάμινου χρησιμοποιούνται ως τροφή των χοίρων.

Τα πέντε είδη κυκλάμινου, τα οποία απαντούν ως αυτοφυή στην Ελλάδα, είναι τα επόμενα:

1) Κυκλάμινον το περσικόν (Cyclamen persicum)

Το είδος αυτό απαντά σε χερσότοπους και φύεται κυρίως στην χερσόνησο του Άθωνος (Άγιον Όρος) και στα Δωδεκάνησα. Τα φύλλα του φύονται παράρριζα και είναι σαρκώδη, καρδιόσχημα, βαθυπράσινα, με ποικίλματα, λευκές κηλίδες στην επάνω επιφάνειά των και συνήθως κοκκινωπά ή καστανόχρωμα στην κάτω επιφάνεια αυτών.

2) Κυκλάμινον το γραικόν (Cyclamen graecum)

3) Κυκλάμινον το διάχυτον (Cyclamen repandum)

4) Κυκλάμινον το χεδερόφυλλον (Cyclamen hederifolium)

5) Κυκλάμινον το κρητικόν (Cyclamen creticum)

Το κυκλάμινον έχει φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες, οι οποίες είναι γνωστές στον άνθρωπο από την αρχαιότητα.

Αρχαία Γραμματεία
Α) Θεόφραστος ο Ερέσιος
1) «Διαφοραί δε και των σαρκωδών. Αι μεν γαρ στρογγύλαι, αι δε προμήκεις και βαλανώδεις, ώσπερ… αι δε φλοιόν έχουσι προς τη σαρκί, καθάπερ η του κυκλαμίνου και της γογγυλίδος».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας VII, IX, 4).

2) «Το δε θηλύφονον, οι δε σκορπίον καλούσι διά το την ρίζαν ομοίαν έχειν τω σκορπίω… έχει δε το μεν φύλλον όμοιον κυκλαμίνω, την δε ρίζαν, ώσπερ ελέχθη, σκορπίω».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας IX, XVIII, 2).

Β) Διοσκουρίδης ο Αναζαρβεύς
1)«Κυκλάμινος φύλλα έχει όμοια κισσώ, ποικίλα δε κάτωθεν και άνωθεν κηλίσιν υπολεύκοις, καυλόν δε τετραδάκτυλον, γυμνόν, εφ΄ ου άνθη ροδοειδή, πορφυρίζοντα, ρίζαν μέλαιναν γογγυλίδι παραπλησίαν, υπόπλατυν, ήτις ποθείσα μεθ΄ υδρομέλιτος άγει φλέγμα και ύδωρ κάτω και έμμηνα δε κινεί πινομένη και προστιθεμένη.
Φασί δε ότι, καν υπερβή την ρίζαν εγκύμων γυνή, εξαβλώσκειν αυτήν.

΄Εστι δε και ωκυτόκιον περιαπτομένη, πίνεται δε και προς τα θανάσιμα μετ΄ οίνου και μάλιστα προς λαγωόν θαλάσσιον και ερπετών εστιν αντιφάρμακον καταπλασσομένη, μεθύσκει τε οίνω μειχθείσα.

Αποκαθίστησι δε και ίκτερον τριών δραχμών πλήθος ποθείσα μετά γλυκέος ή μελικράτου υδαρούς – κατακλίνειν δε δει τον πίνοντα εν οίνω θερμώ και πλείοσιν ιματίοις περιβάλλειν, όπως ιδρώση.

Ο δε αποκρινόμενος ιδρώς χολώδης ευρίσκεται τη χρόα – εγχυματίζεταί τε ο χυλός αυτής μετά μέλιτος εις τας ρίνας προς κάθαρσιν κεφαλής και τω δακτυλίω εν ερίω προστίθεται προς κομιδήν περιττωμάτων.

Καταχρισθέντος δε αυτού επ΄ ομφαλού και υπογαστρίου και ισχίου κοιλίαν μαλάσσει και εκτρωσμούς εργάζεται και προς τους υποκεχυμένους και αμβλυωπούντας εγχριόμενος ο χυλός συν μέλιτι αρμόζει.

Μείγνυται δε και εις τα φθόρια έδραν τε προπεσούσαν συν όξει καταχριόμενος [ο χυλός] καθίστησι. Χυλίζεται δε η ρίζα κοπτομένη και εκθλιβομένη, εψομένου του χυλού άχρι μελιτώδους συστάσεως. Ρύπτει δε και χρώτα η ρίζα και εξανθήματα στέλλει και τραύματα μετ΄ όξους και καθ΄ εαυτήν και μετά μέλιτος ιάται. Καταπλασσομένη δε και σπλήνα τήκει, αποκαθαίρει δε και έφηλιν και αλωπεκίας, ευθετεί δε και προς στρέμματα και ποδάγραν. Το δε αφέψημα αυτής ποιεί προς τα εν τη κεφαλή ελκύδρια και χιμέτλας καταντλούμενον, αυτή τε δι΄ ελαίου παλαιού αναζεσθείσα «απουλοί» καταχριομένου του ελαίου.

Εγκοιλασθείσα δε πληρούται του ελαίου και τίθεται επί θερμοσποδιάς, προσεμβάλλεται δε ενίοτε και κηρού Τυρρηνικού ολίγον, ως γλοιώδες γενέσθαι, κατάχρισμα άριστον χιμετλιώσιν. Αποτίθεται δε η ρίζα τμηθείσα ώσπερ σκίλλα. Ιστορείται δε και προς φίλτρα αυτήν λαμβάνεσθαι καείσαν αναπλασθείσαν τε εις τροχίσκους, φύεται δε εν συσκίοις τόποις, μάλιστα δε υπό τα δένδρα».
(Διοσκουρίδης, περί ύλης ιατρικής ΙΙ, 164, 1-4).-

2) «Κυκλάμινος ετέρα, ην ένιοι κισσάνθεμον καλούσι, φύλλα έχει κισσώ εοικότα, ελάσσονα δε, καυλούς παχείς, γονατώδεις, περιελισσομένους τοις παρακειμένοις δένδρεσιν ελικοειδώς, άνθη λευκά, ευώδη. Καρπός δε ράγες σταφυλής, όμοιος κισσώ, μαλακός, δριμύς εν τη γεύσει ηρέμα και γλίσχρος, ρίζα άχρηστος. Φύεται δεν εν τραχέσι χωρίοις.

Ταύτης ο καρπός όσον δραχμής μιάς πλήθος πινόμενος μετ΄ οίνου λευκού κυάθων δυείν πλήθος επί ημέρας τεσσαράκοντα, σπλήνα τήκει δι΄ ούρων και κοιλίας δαπανώμενον. Πίνεται δε και προς ορθόπνοιαν και τα εκ τοκετών καθαίρει ποθείς».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής ΙΙ, 165).

Γ) Γαληνός ο Περγαμηνός
«Περί κυκλαμίνου. Κυκλάμινος ποικίλος την δύναμίν έστι. Και γαρ και ρύπτει και τέμνει και αναστομοί και επισπάται και διαφορεί... σφόδρα δ’ ούτως εστίν, η δύναμις αυτού, ώστε και του επιγαστρίου καταχριομένου κοιλίαν υπάγει».
(Γαληνός, Περί κράσεως και δυνάμεως των απλών φαρμάκων 12, 50, 10-51, 1.- Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα, Ρέθυμνο 2001, σ. 101, σημ. 428).

Λαϊκή Ιατρική
1)«Εις πόνον οτίου. Χαμομιλόλαδον, αμυγδαλόλαδον, κρινόλαδον, μίαν ουγγίαν από κάθε ένα μέρος με ολίγον ραπανόσπορον και κομάτι κυκλάμινον από μισήν ουγγίαν <βράσον> και όταν φιράξι το τρίτον, το κατέβασε, βρέχε βαμβάκι βάλε απάνο».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα, Ρέθυμνο 2001, σ. 66).

2)«Όταν πονεί το οτίον και δεν ακούει. Την ρίζαν του ασφοδέλου κοπάνησον και τον ζομόν στάξον, κοπάνησον κυκλάμινον και βάλε λάδι και ψύσον, είτα χλιάνας στάξον εις το οτίον».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, έ.α., σ. 69).

3)«Εις το κοινήσαι την κοιλίαν ανόδυνος. Κυκλάμινον κοπάνησον και τον ζομόν άλειφε το υπογάστριον του πάσχοντος και κοινηθήσεται».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, έ.α., σ. 101).

4)«Εις εσοχάδες και εξοχάδες. Εάν κρέμεται έξω πρισμένον το αίμα, κυκλαμίνου χυλόν άλιψον».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, έ.α., σ. 130).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα (Αθήνα 2000).

Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001).

Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).

Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).

Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).

Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).

R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Hamburg 2017.

Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, Λειψία 1823. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά υπό Δρ. Ιω. Ηλ. Βολανάκη, Αρχαιολόγου, Αθήναι 2022.