Μανώλης Κασσώτης: Δωδεκανησιακές εκκλησίες και κληρικοί στην Αμερική

Rodiaki NewsRoom

Του
Μανώλη Κασσώτη
στα «Καρπαθιακά Νέα»

Μια Κυριακή στην εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας στην Νέα Υόρκη έτυχε, μετά τη Θεία Λειτουργία στο χολ της εκκλησίας όπου προσφερόταν ο καφές, να καθίσω στο ίδιο τραπέζι με τον ιεροψάλτη.

Η γυναίκα του, που καθόταν απέναντί μου, φορούσε ένα χρυσό σταυρό που μου έκαμε εντύπωση και της είπα: «Κυρία Μαρίκα πολύ ωραίος ο σταυρός σας», για να πάρω την απάντηση: «Ό,τι απέμεινε από τη Μικρασιατική Καταστροφή», και στη συνέχεια μου εξήγησε ότι, όταν η μητέρα της την έβαλε σε μίια βάρκα στο λιμάνι της Σμύρνης για να φύγει με το φορεματάκι που φορούσε, της κρέμασε στον λαιμό της τον σταυρό να την προστατεύει όπου κι αν πήγαινε.

Οι πρώτοι Έλληνες μετανάστες ερχόμενοι στην Αμερική, εκτός από την εθνική συνείδηση και τη γλώσσα τους έφερναν μαζί τους και την πίστη τους. Μία από τις πρώτες προσπάθειες των μεταναστών ήταν να κτίσουν εκκλησίες, να φέρουν Έλληνες κληρικούς, και μέσα σ’ αυτές να διασωθούν και γαλβανιστούν τα τρία αυτά συστατικά της ταυτότητάς τους για να μεταδοθούν στις επόμενες γενεές.

Η εκκλησία αποτελούσε τον πιο ισχυρό δεσμό με την πατρίδα που άφησαν πίσω τους. Τα λατρευτικά δρώμενα τούς ήταν οικεία και τελούνταν στη γλώσσα τους. Οι εκκλησίες αποτελούσαν και κοινωνικά κέντρα στα οποία συναντούσαν ανθρώπους του τόπου τους, να μιλήσουν στη γλώσσα τους, να συνεορτάσουν κοινά έθιμα, ν’ αναπολήσουν και νοσταλγήσουν το χωριό τους.

Στην αρχή, στις πόλεις που υπήρχαν αξιόλογες ελληνικές παροικίες, οι μετανάστες ίδρυσαν εκκλησίες όπου κάθε Κυριακή γίνονταν λειτουργίες, γιορτές κι άλλες ιεροτελεστίες. Απ’ αυτές τις πόλεις ορισμένοι ιερείς πήγαιναν στις πιο μικρές ελληνικές παροικίες για να κάμουν γάμους, βαπτίσεις, κηδείες, ακόμη και λειτουργίες μέσα σε αίθουσες εστιατορίων και καφενείων, και όπως διηγείται η Ζωή Σταματάκη: «Επειδή δεν υπήρχε ελληνική εκκλησία στο Richland WV όπου μέναμε, η μάνα μου μας έπαιρνε κάθε Κυριακή στο Ohio όπου υπήρχε μία μικρή ελληνική εκκλησία. Περπατούσαμε τρία μίλια πάνω από ένα γεφύρι για να πάμε στην άλλη όχθη του ποταμού».

Όταν σε μία παροικία συγκεντρώνονταν αρκετές οικογένειες, οι πιο δραστήριοι δημιουργούσαν σύλλογο, εύρισκαν μέλη και εξασφάλιζαν δωρεές και υποσχέσεις. Αυτός ο πυρήνας αποτελούσε τη θρησκευτική κοινότητα που προσπαθούσε να κτίσει εκκλησία και να βρει παπά. Πολλές φορές ένα από τα μέλη πρότεινε ως ιερέα κάποιο συγγενή ή φίλο του από το χωριό του, ή από άλλο χωριό της Ελλάδας που του σύστησε κάποιος φίλος ή γνωστός του.

Οι «Κοινότητες» αναγνωρίζονταν από την πολιτεία ως θρησκευτικές οργανώσεις και διοικούνταν από το Κοινοτικό Συμβούλιο που προσλάμβανε και απέλυε ιερείς και νεωκόρους και αργότερα δασκάλους. Η κατάσταση άλλαξε με τη δημιουργία της Αρχιεπισκοπής που έδωσε μεγαλύτερη δύναμη στον κλήρο.

Διχόνοια
Οι μετανάστες, ερχόμενοι στην Αμερική, «κουβάλησαν» μαζί τους τις πολιτικές τους πεποιθήσεις και κομματικές διαμάχες, χωρισμένοι σε Βασιλικούς και Βενιζελικούς. Η πολιτική διχόνοια εισχώρησε και στις εκκλησίες. Στο Brooklyn της Νέας Υόρκης ιδρύθηκε η Βασιλική εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου προς τιμήν του Βασιλιά Κωνσταντίνου, και στο Manhattan η Βενιζελική εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου προς τιμήν του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στις 2 Μαΐου 1918 όταν ο Άγιος Κωνσταντίνος απέλυσε τον Βενιζελικό ιερέα του την ίδια μέρα τον προσέλαβε ο Άγιος Ελευθέριος. Οι Δωδεκανήσιοι, που είχαν συγκεντρωμένο το ενδιαφέρον τους στην απελευθέρωση των νησιών τους, έμειναν μακριά απ’ αυτή τη διαμάχη.

Θρησκευτικές γιορτές
Η συμμετοχή στις θρησκευτικές γιορτές αποτελούσε σημαντική κοινωνική διέξοδο. Στις γυναίκες δινόταν η ευκαιρία να εκκλησιάζονται, ενώ οι άνδρες προτιμούσαν το μεροκάματο. Οι ονομαστικές γιορτές πρόσφεραν άλλη ευκαιρία για εορτασμό και κοινωνική επαφή. Συγγενείς και φίλοι επισκέπτονταν τους εορτάζοντες για να τους ευχηθούν και να συμμεριστούν τη χαρά της γιορτής τους απολαμβάνοντας το φαγοπότι, τους χορούς και τα τραγούδια.

Τα Χριστούγεννα ήταν η κυρίως θρησκευτική γιορτή κατά την οποία ανταλλάσσονταν ευχές, ψάλλονταν κάλαντα στα σπίτια και στις εκκλησίες η ακολουθία της Θείας γέννησης. Αντίθετα ο καινούργιος χρόνος, με τη γιορτή του Αγίου Βασιλείου, προσφερόταν για ανταλλαγή δώρων, διασκέδαση και το κόψιμο της Βασιλόπιτας. Τα παιδιά επισκέπτονταν τα σπίτια και τα καφενεία ψάλλοντας τον «Άγιο Βασίλη».

Το Πάσχα, η σπουδαιότερη γιορτή της Ελληνικής Ορθοδοξίας, άρχιζε την Κυριακή των Βαΐων με τα βάγια και την καθιερωμένη λειτουργία. Πολύς κόσμος παρακολουθούσε τα θρησκευτικά δρώμενα της Μεγάλης Εβδομάδας με αποκορύφωμα τη Μεγάλη Παρασκευή που γέμιζαν οι εκκλησίες, κι ήταν η μόνη μέρα του χρόνου που όλοι εκκλησιάζονταν. Οι ελληνικές επιχειρήσεις συμμετείχαν στο Θείο πένθος «ντυμένες» στα μαύρα και μοβ. Η περιφορά του Επιταφίου γινόταν γύρω από την εκκλησία και μέσα στους δρόμους. Ο παπάς, περιστοιχισμένος από τους ψάλτες, λιβάνιζε και ράντιζε τους προσκυνητές που συμμετείχαν στην περιφορά κρατώντας αναμμένα κεριά. Τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου προς την Κυριακή ήταν το αποκορύφωμα της γιορτής με την Ανάσταση, το «Χριστός Ανέστη» και τα βεγγαλικά. Ο κόσμος επέστρεφε στα σπίτια του με το Άγιο φως για να φάει τον πατσά, και την άλλη μέρα το γεμιστό αρνί, τις τούρτες και τα κόκκινα αυγά.

Τα Σχολεία
Όταν συγκεντρώνονταν αρκετές οικογένειες σε μία συνοικία, η Κοινότητα αναλάμβανε να διδάξει Ελληνικά στη νέα γενιά με δάσκαλο συνήθως τον παπά. Παιδιά διαφόρων ηλικιών μαζεύονταν στο υπόγειο της εκκλησίας. Τα μαθήματα άρχιζαν μετά από το δημόσιο σχολείο αργά το απόγευμα μέχρι ενωρίς το βράδυ. Τα βράδια, η ίδια αίθουσα μετατρεπόταν σε καφενείο. Τα παιδιά προσπαθούσαν να μάθουν τη γλώσσα μας, να ενστερνιστούν τις αξίες του πολιτισμού μας, να μάθουν και ν’ αγαπήσουν τις παραδόσεις και τα έθιμά μας, και τελικά να διαμορφώσουν στέρεη εθνική συνείδηση και ταυτότητα.

Ως προς τις εκκλησίες, άλλαξαν κι αυτές ακολουθώντας την οικονομική αλλαγή που σημειωνόταν στους μετανάστες: Οι θρησκευτικές συναθροίσεις σε αποθήκες και «αίθουσες» αποτέλεσαν παρελθόν, τώρα ο εκκλησιασμός γινόταν σε ωραίους ναούς που κτίζονταν στις συνοικίες και στα προάστια όπου μετακόμισαν οι απόγονοι των μεταναστών. Παράλληλα κτίστηκαν ευπρεπείς αίθουσες διδασκαλίας και καλύφθηκαν οι μισθοί δασκάλων με επιστημονική και παιδαγωγική επάρκεια. Μέχρι τότε ιερείς ή φοιτητές κάλυπταν την ελληνική εκπαίδευση των Ελληνόπουλων προσφέροντας, στο μέτρο πάντα των δυνατοτήτων τους, πολύτιμη υπηρεσία.

Η κάθε Κοινότητα αποτελεί νησίδα Ορθοδοξίας μέσα στο πολυφυλετικό και πολυθρησκευτικό μωσαϊκό της Αμερικής. Σε κάθε Κοινότητα δρουν οργανώσεις που φροντίζουν για τα παιδιά, τους νέους, τους ηλικιωμένους, τους φτωχούς και τους ταλαιπωρημένους. Λειτουργεί κατηχητικό και ελληνικό απογευματινό σχολείο και, σε ορισμένες κοινότητες, ημερήσιο Δημοτικό, Γυμνάσιο και Λύκειο.

Οι Δωδεκανήσιοι
Από την αρχή οι Δωδεκανήσιοι συμμετείχαν στην εξέλιξη και πρόοδο της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αμερική. Η Αγία Τριάδα είναι η πρώτη Ελληνική Ορθόδοξη εκκλησία της Αμερικής που ιδρύθηκε το 1864 στη Νέα Ορλεάνη. Σ’ αυτήν την εκκλησιαστική κοινότητα υπηρέτησε ως πρόεδρος ο Καρπάθιος Ιωάννης Λειβαδιώτης που έφτασε στη Νέα Ορλεάνη το 1874. Στη συνέχεια πολλοί Δωδεκανήσιοι βοήθησαν οικονομικά στο κτίσιμο των Ελληνορθόδοξων εκκλησιών, στην οργάνωση και διοίκηση των κοινοτήτων.

Το 1907, με τη μεγάλη συμβολή Καλυμνίων, Συμιακών και Χαλκητών κτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Tarpon Springs FL, και στην ίδια πόλη έκτισαν το παρεκκλήσι του Ταξιάρχη Μιχαήλ. Ροδίτες και Καρπάθιοι έκτισαν την εκκλησία των Αγίων Πάντων στο Canonsburg PA, και Καρπάθιοι την εκκλησία της Αγίας Σοφίας στο Winter Haven FL.

Oι περισσότεροι ομογενείς του Campbell OH ήταν Καλύμνιοι και Συμιακοί που εκκλησιάζονταν στο γειτονικό Youngstown πηγαίνοντας με λεωφορείο. Το βράδυ της Ανάστασης όταν το λεωφορείο γύριζε στο Campbell έμοιαζε με φωταγωγημένο πλοίο, οι πιστοί κρατούσαν αναμμένες τις λαμπάδες τους για να πάρουν στο σπίτι τους το Άγιο φως. Αργότερα έκτισαν στο Campbell την εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.

Σε πολλές εκκλησίες της Νέας Υόρκης και του New Jersey ήταν και είναι αισθητή η παρουσία των Δωδεκανησίων όπως στον Άγιο Ελευθέριο στο Manhattan, στον Άγιο Δημήτριο στην Αστόρια, στον Άγιο Δημήτριο στο Union NJ, στον Άγιο Γεώργιο στο Clifton NJ και στον Άγιο Αθανάσιο στο Paramus NJ. Στο campus του State University of Connecticut στο Storrs, Mansfield CN, ο Ροδιακός σύλλογος «Παιδεία» έκτισε το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών.

Επίσης, πολλοί Δωδεκανήσιοι δίδαξαν και άλλοι με πολλούς τρόπους βοήθησαν στην δημιουργία και συντήρηση των ελληνικών σχολείων. Σημαντική υπήρξε η προσφορά των Νισυρίων αειμνήστου Νίκου Ανδριώτη και Δημοσθένη Τριανταφύλλου στη δημιουργία του Γυμνασίου και Λυκείου του Αγίου Δημητρίου στην Αστόρια.

Εκτός από τις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες χώρες της Αμερικής οι Δωδεκανήσιοι έκτισαν εκκλησίες: οι Καστελλοριζιοί του Αγίου Νικολάου στη Βραζιλία και οι Συμιακοί του Πανορμίτη στην Αργεντινή, που είναι η πρώτη Ελληνορθόδοξη εκκλησία στη Νότιο Αμερική, οι Καλύμνιοι του Ευαγγελισμού στις Bahamas, όπου ο καλυμνιακής καταγωγής ιερέας Θεοφάνης Κολυβάς υπηρέτησε για πολλά χρόνια. Σημαντική είναι και η προσφορά των Δωδεκανησίων στις εκκλησίες του Καναδά, όπου ο πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Χαλκιάς από την Κάρπαθο υπηρέτησε για πολλά χρόνια στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας στο Montreal.

Κληρικοί
Σε δεκάδες ανέρχονται οι Δωδεκανήσιοι κληρικοί της Αμερικής που υπηρέτησαν και υπηρετούν την Ελληνορθόδοξη Εκκλησία της Αμερικής. Στην πρώτη θέση βρίσκονται ο ροδιακής καταγωγής πρώην Αρχιεπίσκοπος Αμερικής Σπυρίδων, ο καλυμνιακής καταγωγής πρώην Μητροπολίτης New Jersey κ.κ. Ευάγγελος Κουρούνης και ο ροδιακής καταγωγής νυν Μητροπολίτης New Jersey κ.κ. Απόστολος Κουφαλάκης. Μεταξύ των πρώτων Δωδεκανησίων ιερέων συγκαταλέγεται Θεόφιλος Καραφύλης από την Κάλυμνο που για δεκαετίες υπηρέτησε στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Tarpon Springs.