Παΐσιος Φαρμακίδης: Ο λόγος των Τριών Ιεραρχών απέναντι στους παλαβούς νόμους της σύγχρονης εποχής μας!

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο πατήρ
Παΐσιος Φαρμακίδης
Εφ. Ι. Ναού Αγίων Αποστόλων Ρόδου

«Χριστέ μου δεν θέλω να μου δώσεις τίποτα από όσα οι άνθρωποι ζητούν, μόνο δύο ματάκια παιδικά που να μπορούν να σε κοιτούν». Να σε κοιτούν χωρίς να χάνει ο άνθρωπος το μυαλό και την αξιοπρέπειά του. Θεολογώντας ο άνθρωπος αρχέγονα από την εποχή της δημιουργίας του θεωρήθηκε ένα ζώο θεούμενο, ελεύθερο, ώστε να πετάξει ελεύθερα πέρα από την αναγκαιότητα των ενστίκτων του.

Και όλο αυτό δεν μπορεί να γίνει εκτός της αγάπης και της ελευθερίας όπως οι Τρεις Ιεράρχες και οι Πατέρες της εκκλησίας, που πριν λίγες μέρες εορτάσαμε, μέσα από τον θεολογικό λόγο τους, πρεσβεύουν και αναδεικνύουν.

Όμως πρέπει να δούμε τι σημαίνει αγάπη και τι σημαίνει ελευθερία για τον άνθρωπο. Η Αγάπη και η ελευθερία μέσα στην Ορθόδοξη λατρεία από καταβολής κόσμου δόθηκε αβίαστα στον άνθρωπο, αφού από αγάπη ο Θεός δημιουργεί το πλάσμα του και το τοποθετεί ελεύθερο ως κορωνίδα στην κορυφή της τρυφής του Παραδείσου. Αυτή η αγάπη και ελευθερία για τον Θεό δεν έπαψε να υπάρχει και μετά την πτώση των Πρωτοπλάστων, αλλά και αυτή την αγάπη και ελευθερία ο Θεός αναζητά μέσα από τα πλάσματα του επιτακτικά, αφού συνεχίζει να αγαπάει τον άνθρωπο ακόμα και μετά την πτώση. Το ερώτημα όμως σήμερα στη σύγχρονη εποχή μας είναι αν αυτή η αγάπη και η ελευθερία θα διατηρηθεί και θα ολοκληρωθεί για να θεριέψει.

Μα πού μπορεί να γίνει άραγε όλο αυτό; Πού αλλού; Φυσικά από την εκκλησία, που ως μέλη της πια οι άνθρωποι, αφουγκράζονται αυτήν την αγάπη και ελευθερία, μέσα από το έλεος που δίνει ο Θεός και οδηγεί τον άνθρωπο μέσα σε αυτή.

Όμως το ερώτημα που θα πρέπει να κάνουμε είναι και ανθρωπολογικό μέσα στο διάβα των αιώνων.
Άραγε αυτή η εκκλησία μπορεί να δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε συνεχώς τα μέλη της να νιώθουν πως βρίσκονται μέσα από οικονομικές, κοινωνικές, τεχνολογικές, γεωπολιτικές ανακατατάξεις και στο διάβα μιας νέας άλογης εποχής, στη διατήρηση αυτής της αγάπης και της ελευθερίας για τον άνθρωπο;

Ποιον άνθρωπο τελικά θέλει αυτή η κοινωνία, ώστε η εκκλησία να μην μπορεί να σταθεί στην εξεύρεση λύσεων σε κάθε φάση και χρόνο της ζωής του; Μα φυσικά η απάντηση θα μπορούσε να είναι ναι, θα μπορούσε η εκκλησία να διατηρήσει αυτή την αγάπη και ελευθερία, όσο ο άνθρωπος αισθάνεται μέσα στην εκκλησία πρόσωπο Θεού που οδηγείται μέσα από την ελεύθερη βούλησή του σε μονοπάτια της σωτηρίας, μέσα από την υπέρβαση της αναγκαιότητας τον ένστικτων του.

Όμως, αντίθετα η εκκλησία τι μπορεί να κάνει στον άνθρωπο όταν η νέα τεχνολογία μέσα από μία τεχνητή νοημοσύνη (εικονική πραγματικότητα, Instagram, Facebook) μαθαίνει στους ανθρώπους μόνο να επιμελούνται την εικόνα τους, απουσιάζοντας ο ίδιος ο άνθρωπος ως ανθρώπινη οντότητα από τις ίδιες του τις σχέσεις.

Αφού δημιουργεί άλλες σχέσεις εικονικές και εξωπραγματικές, αφού αγαπά χωρίς να αγγίζει, αφού στέλνει καρδούλες σε μηνύματα χωρίς να αισθάνεται, αφού επικοινωνεί ως άνθρωπος που λειτουργεί κατάλληλα ως ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής σε κάθε φάση της ζωής του, από το καθημερινό του παιχνίδι, την οικογένειά του, τις παρέες του, τη δουλειά του, ακόμα και το «σε αγαπώ» που λέει στον ίδιο τον Θεό είναι ένα αγαπώ χωρίς οντότητα, χωρίς αίσθηση, αφού μπορεί πλέον να έχει πρόσβαση σε κάθε θεολογική άποψη, εκκλησιαστική εικόνα και εκκλησιαστικό τελετουργικό μέσω υπολογιστή.

Άραγε αυτό ήταν το ζητούμενο; Έτσι μπορεί να έρθει η σωτηρία; Έτσι μπορεί να έρθει η θέωση; Έτσι μπορεί να έρθει αίσθηση του Θείου; Εδώ έρχονται λοιπόν οι Τρεις Ιεράρχες με τον λόγο, τη μορφή και το στόμα τους, να μας οδηγήσουν στην πορεία εκείνη που πραγματικά ο άνθρωπος μπορεί να θεωθεί και να πιάσει τον άπιαστο, τον ίδιο το Θεό, αυτοί μπορούν να μιλούν περί ανθρώπου.

Αυτοί μπορούν να μας οδηγήσουν στην οδό της θεώσεως, αφού για να θεωθώ πρέπει να έχω άνθρωπο για να τον θεώσω, άλλωστε ο Χριστός λαμβάνει σώμα μετά την παρακοή των πρωτοπλάστων κι έτσι δεν έχω έναν Θεό δίπλα μου πέραν της αδυναμίας του ανθρώπου, λαμβάνει το σώμα μου, λαμβάνει τις αδυναμίες μου, για να μου πει ότι δεν είμαι ο εξαϋλωμένος άνθρωπος πέραν της αμαρτίας που μπορεί να με οδηγήσει στην αρετή, αλλά κατεβαίνει στη δική μου τώρα αγωνία αποκτώντας σώμα, το σώμα μου, κατεβαίνει στην τραγωδία του ίδιου του ανθρώπου, όπου μέσα στην οδύνη του και τα γιατί του πόνου και της αγωνίας του, κάνει κραυγή στον σταυρό την κραυγή μου.

Η κραυγή του γίνεται κραυγή ολόκληρης της ανθρωπότητας, λέγοντας μου διψώ, είναι σαν να λέει στον Θεό και Πατέρα μέσα από τη βάσανο, από τον πόνο, ότι διψά για ελευθερία και υπέρβαση από την αμαρτία του ίδιου του ανθρώπου

. Με λίγα λόγια ο Θεάνθρωπος μου δείχνει το δρόμο, πως μετά από αυτό που κάνω εγώ για σένα μπορείς κι εσύ να κάνεις αυτό για μένα. Τίποτα άλλο δεν σου ζητώ είναι σαν να μου λέει, μόνο να υπερβείς την αμαρτία, αφού τη νιώθεις, την αισθάνεσαι, την αγγίζεις, όμως μην ξεχνάς την ελευθερία σου για να ζήσεις και να οδηγηθείς σε ανωτέρα πνευματικά επίπεδα. Μόνο όταν αυτήν την αμαρτία την καταλάβεις, την εξομολογηθείς και την μειώσεις.

Με λίγα λόγια μου λέει δεν σε θέλω υπεράνθρωπο, δεν σε θέλω εξωγήινο, σε θέλω υπερβατικό άνθρωπο πάνω από την αμαρτία σου με την αγάπη και την ελεύθερη βούληση που σου χάρισα.

Οι Τρεις Ιεράρχες πολλές φορές παρέμεναν στο ανεπανάληπτο ανθρώπινο πρόσωπο ,αφού είναι στάση ζωής να θεωρείς τον εαυτό σου έναντι του Θεού ως πρόσωπο υπερβατικό που οδηγείται με αγάπη και ελευθερία να αγγίξει το άκτιστο. Προβάλλουν τον άνθρωπο στην θεολογία τους ως εικόνα Θεού, του Ενός και Τριαδικού, μάλιστα ο Μ. Βασίλειος εστιάζει στο αυτεξούσιο του ανθρώπου, όπου ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα ζώα, ακόμα και πάνω από την νοημοσύνη, με λίγα λόγια είμαι άνθρωπος δεν σημαίνει ότι έχω νοημοσύνη και μυαλό, αφού νοημοσύνη και μυαλό έχουν και τα ζώα, εκτός από τον άνθρωπο.

Οι Τρεις Ιεράρχες εκτός από το μυαλό πάνε ένα βήμα παρακάτω, στο αυτεξούσιο και την ελευθερία, όπου μέσα από αυτά είμαι ικανός να κάνω το καλό και το κακό. Έτσι με θέλει ο δημιουργός μου, να πράττω ή το ένα ή το άλλο μέσα από τη δική μου ελεύθερη βούληση. Θέλω και κάνω το καλό, θέλω και γίνομαι καλύτερος ή θέλω και γίνομαι πιο κακός άνθρωπος.

Προχωρώντας μας αναφέρουν και το κατ’ εικόνα και τις προϋποθέσεις που έχει η ανθρώπινη φύση για να μπορέσει να γίνει καλύτερη μετά την πτώση. Να αποκτήσουμε το καθ’ ομοίωση, όπως μας λένε, είναι οι δυνατότητες που έχουμε μετά το κατ’ εικόνα. Τρία θεμελιώδη στοιχεία ορθότητας ανθρωπολογίας μας δίνουν οι Τρεις Ιεράρχες για να οδηγηθούμε στη θέωση:

1. Η Τριαδικότητα: Εδώ, υπάρχει ο Πατήρ, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα, μία κοινωνία αγάπης και ελευθερίας, έτσι ολοκληρώνεται ο άνθρωπος μέσα από την Τριαδικότητα του Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος μέσα από μια κοινωνία αγάπης. Αυτήν την κοινωνία αγάπης πρέπει ο άνθρωπος να έχει κατά νου, να ολοκληρωθεί μέσα από της προσωπικές του σχέσεις με τον Θεό και τον συνάνθρωπο, άλλωστε η Θεία Κοινωνία αυτό πρεσβεύει, χωρίς αυτήν δεν υπάρχει εκκλησία.

2. Το κατ’ εικόνα: Ο άνθρωπος είναι αυτός που ενώνει το υλικό και πνευματικό στοιχείο πάνω του, αν είμαστε κατ’ εικόνα Θεού οι άνθρωποι, δεν αγαπούμε και δεν αισθανόμαστε ελεύθεροι από ανάγκη, αλλά είμαστε επειδή θέλουμε να υπάρχουμε μέσα από τη σάρκα και να οδηγούμαστε από αυτή τη σάρκα στην υπέρβαση των αναγκαίων ενστίκτων μας, στο ξέφωτο μας κοινωνίας αγάπης του Πνεύματος, αφού είμαστε κατ’ εικόνα Θεού.

Όλοι οι άνθρωποι γύρω μας χρειάζονται, και οι καλοί και οι κακοί, γιατί υπάρχω μέσα από την επαφή μου με τον άλλο, όχι μόνο με τον καλό, αλλά και με τον κακό, που μέσα από την κακότητα και το βάσανο που μου δίνει, να γίνομαι καλύτερος άνθρωπος. Άρα δεν γίνομαι καλύτερος άνθρωπος από ανάγκη, αλλά γιατί υπερβαίνω, κάνω υπέρβαση να ξεπεράσω τον πόνο και το βάσανο που μου δίνει ο συνάνθρωπος και να οδηγηθώ σε ανώτερα πνευματικά μονοπάτια υπέρβασης και σωτηρίας.

Το αρχέτυπο του ανθρώπου είναι ο ίδιος ο Χριστός, εκεί όπου στο πρόσωπο του ενώνεται ο Θεός και ο άνθρωπος. Με λίγα λόγια η οδός είναι ο Χριστός για να ενωθώ με τον Θεό.

3. Πνευματικότητα: Πολλοί συνδέουν την πνευματικότητα του ανθρώπου με δικές τους δυνάμεις, ανθρώπινες. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει τίποτα μόνος του, εάν δεν υπάρχει η παρουσία του Αγίου Πνεύματος στη ζωή του. Και η παρουσία του Αγίου Πνεύματος στη ζωή του δίνεται μέσα από το Άγιο Βάπτισμα και βαπτίζεται ακριβώς ο άνθρωπος, διότι ως οντότητα δεν είναι αυτός που έχει μόνο βιολογικές ανάγκες.

Δεν είναι αυτός που έχει σκέψη, νου και λογικό, αλλά άνθρωπος είναι όποιος ασκεί την αρετή, την ευσέβεια και παρρησία, δηλαδή αυτός που μπορεί να βγάλει νόημα στη ζωή του μόνο με τα θέλω της επιλογής του. Αυτός που συνταιριάζει υπερβατικά τα θέλω τα δικά του, με τα θέλω του Θεού. Αυτός που δεν ζει τυπολατρικά με τα κατώτερα ένστικτά του, αλλά έχει ευσέβεια αρετή και παρρησία, μέσα από ένα διαρκεί καθημερινό αγώνα που τον οδηγεί στη Θεία Κοινωνία. Η αρετή προϋποθέτει ελευθερία και απεγκλωβισμό από τα ένστικτά του.

Ο Θεός για να είσαι ελεύθερος να αναπτύσσεις αρετή ευσέβεια και παρρησία, θέλει υπέρβαση των αισθήσεων και όταν λέμε υπέρβαση εννοούμε ελεύθερα να επιλέξω να υπερβαίνω τα όριά μου για να φτάσω στο Θεό. Μην θαυμάζετε εκείνους που έχουν χαρίσματα, διότι εκείνος που γεννιέται ήρεμος, είναι ήρεμος, δεν υπερβαίνει την χοϊκότητά του ως άνθρωπος.

Αξία και χάρη του Αγίου Πνεύματος είναι να γίνω ήρεμος εκεί που είμαι νευρικός, αθυρόστομος και παλιοχαρακτήρας, ο Θεός λοιπόν θέλει υπέρβαση και θέλει ελευθερία στην επιλογή, μέσα από τα θέλω του ανθρώπου, αφού η ύπαρξη του ανθρώπου είναι δώρο Θεού και όχι αναγκαιότητα. Έτσι μόνο ο άνθρωπος υπερβαίνοντας τη φύση του οδηγείται σε ευαρέστηση και δοξολογία στο Θεό που τον έφτιαξε μόνο από αγάπη.

Ας πάμε στον Μέγα Βασίλειο, όπου μέσα από ένα απόσπασμα της λειτουργίας του εκφράζει αυτήν ακριβώς την αγάπη προς το Θεό, λέγοντας «Κύριε εσύ που μας οδήγησες στο δώρο της ζωής , πράγματι Θεέ μου, ότι είναι δικό σου είναι και δικό μου και αξίζει να σε ευχαριστεί κάνεις συνεχώς»

. Το ίδιο και ο Αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος σε απόσπασμα της λειτουργίας του μας λέει «από εκεί που δεν υπήρχα με οδήγησες στην ύπαρξη Κύριε». Η ελευθερία μας λοιπόν υπάρχει στο χώρο και στο χρόνο και η ελευθερία αυτή δεν είναι άκτιστη, είναι περιορισμένη, διότι την ελευθερία του Θεού πάμε να την κατακτήσουμε δεν την έχουμε ως ολοκλήρωση από καταβολής κόσμου και η ελευθερία που μας δόθηκε απλόχερα από τον Θεό μετά την παρακοή μπορεί να δεσμεύεται από το γονιδίωμα της οικογένειας, από τους προγόνους, από τις παραστάσεις μας ως άνθρωποι, από τον πολιτισμό, είναι αυτά τα βαρίδια, όπου την ελευθερία μου μπορούν να τη μετατρέψουν σε δουλεία.

Η ελευθερία λοιπόν δεν είναι απόλυτη. Το σημαντικό είναι ότι από το ποσοστό ελευθερίας που έχουμε, με τη συνεργία του Θεού, να προσπαθούμε να υπερβαίνουμε την προβληματική μας φύση και μέσα από το ασκητικό κατόρθωμα να οδηγούμαστε προς την ελευθερία.

Ασκητικό κατόρθωμα είναι η ελευθερία του ανθρώπου που συνεργάζεται με την χάρη του Θεού για να αποκτήσει την άκτιστη και απόλυτη ελευθερία του. Και όλα αυτά συμβαίνουν γιατί ο άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης στη φύση του, γιατί υπάρχει ο θάνατος και η φθαρτότητα. Και εκεί που υπάρχει ο θάνατος και φθαρτότητα, υπάρχει η αγάπη και η ελεύθερη βούληση, να υπερβώ τον εαυτό μου και να οδηγηθώ στο Θείο.

Οι Τρεις Ιεράρχες έλεγαν όταν αγαπώ είμαι ελεύθερος κι όταν αγαπώ χριστιανικά είναι ένα ξεπέρασμα της αναγκαιότητας της θρησκείας, διότι δεν βρίσκομαι ως Ορθόδοξος χριστιανός στη ροή του χρόνου και του κόσμου επειδή πρέπει να ανήκω κι εγώ σε μια θρησκεία, αλλά είμαι Ορθόδοξος χριστιανός ελεύθερα και με αγάπη χωρίς την αναγκαιότητα της θρησκείας, επειδή πιστεύω και ομολογώ Χριστό Εσταυρωμένο και Αναστημένο.

Και αγαπάει η εκκλησία όλα τα μέλη της, ανοίγει τις φτερούγες της για όλους τους ανθρώπους, όχι από αναγκαιότητα επειδή πρέπει, αλλά αγαπά, γιατί θέλει και σκέφτεται ελεύθερα οδεύοντας προς το Θείο. Αλλά αυτόν που αγαπώ στα πλαίσια της ανθρωπολογίας δεν έχει να κάνει με την χοϊκή αισθητική αγάπη, δεν σε αγαπώ επειδή είσαι όμορφος ή επειδή θέλω να σε βάλω σε μονοπάτια τέρψης και να σου πω αυτό που θέλεις εσύ να ακούσεις.

Στην Ορθόδοξη χριστιανική αγάπη, εγώ αυτό που έχω να σου πω είναι αυτό που δεν θέλεις να ακούσεις, σε θέλω δίπλα μου σε οποιοδήποτε ηθικό παράπτωμα έχεις πέσει γιατί σε αγαπώ πραγματικά, γιατί δεν είσαι ηθικά άμεπτος γιατί έχεις πέσει, έχεις υποφέρει κι εγώ είμαι υποχρεωμένος μέσα από έναν ένσαρκο Θεό να σε περιθάλψω να σε παρηγορήσω και να σου επουλώσω ως φαρμακείο τα τραύματα σου και να σε οδηγήσω, όχι μέσα από την αναγκαιότητα, αλλά μέσα από την αγάπη σε μονοπάτια σωτηρίας, προσπαθώντας να σε δεχτώ όπως είσαι, φτάνει να καταλάβεις ποιος είσαι, τι κάνεις και ελεύθερα να επιλέξεις πού πας.

Η αγάπη λοιπόν δεν έχει κάποιους φραγμούς μέσα στην εκκλησία, είναι για όλους και δεν περισσεύσει κανένας μέσα σε αυτήν. Ο Θεός αγαπάει ελεύθερα, άρα και εγώ αγαπώ σαν τον Θεό. Και οι Τρεις Ιεράρχες βάζουν μια ελευθερία που σε λυτρώνει από το παρελθόν σου. Είναι το μέλλον που σου ετοιμάζει ο Θεός, φτάνει να το επιλέξεις, να υπερβείς την ανθρώπινη ανηθικότητα σου και να ζητήσεις μέσα από την μετάνοια, τη σωτηρία.

Οι άνθρωποι δεν είναι αυτοί που είναι τώρα, αλλά αυτό που μπορούν να γίνουν και επίσης κάθε Άγιος έχει ένα παρελθόν και κάθε αμαρτωλός έχει ένα μέλλον, άσκηση είναι όλα λοιπόν.

Συμπληρωματικά ο Άγιος Βασίλειος μας λέει ότι η ελευθερία που πεθαίνει δεν είναι ελευθερία, γιατί η ελευθερία έχει να κάνει με την Ανάσταση. Η ελευθερία λοιπόν που πεθαίνει μέσα από ανήθικα παραστρατήματα αν δεν έχει να κάνει με το σήκωμα της ανθρώπινης σάρκας, όπου ελεύθερα και με τη θέλησή σου μπορείς να υπερβείς την χοϊκότητά σου, τότε δεν είναι ελευθερία.

Και πάμε στο μείζον πρόβλημα, σε εκείνους τους ανθρώπους τους πολιτικούς που θέλουν στην σύγχρονη άλογη εποχή μας να επωφεληθούν μέσα από τη δυστυχία και τον πόνο κάποιων συνανθρώπων μας, που η εκκλησία τους θεωρεί μέλη της, διότι όπως είπαμε ο Θεός σώζει και ενώνει, φτάνει να το θέλουμε. Και μιλάω για τους πολιτικούς εκείνους που με νόμους παλαβούς, όπως έλεγε ο όσιος Παΐσιος, νομοθετώντας οδηγούν στην τέρψη, την απογοήτευση και την αφάνεια κάποιους συνανθρώπους μας.

Όμως η εκκλησία αυτούς τους ανθρώπους τους θέλει δίπλα της, τους αγκαλιάζει για να τους οδηγήσει ελεύθερα μέσα από τη αδυναμία της φύσης, στο φως, την αλήθεια και τη ζωή. Η ερωτική συμπεριφορά κατά τους επιστήμονες είναι πολύπλοκο φαινόμενο από τότε που ο άνθρωπος εξαπάτησε και ξέφυγε από την ανθρώπινη φύση του, έχασε το δώρο του Θεού, το δώρο της ζωής και οδηγήθηκε στο θάνατο.

Έχει βρεθεί ότι βιολογικοί παράγοντες προγεννητική διάθεση, η από την επιρροή της οικογένειας, επιρροή των γονέων, ακόμη μέσα από μια σεξουαλική κακοποίηση, κάποια άτομα να μην συμβιβάζονται με το φύλο τους, άνδρες και γυναίκες.

Εμείς σαν εκκλησία πως πρέπει να συμπορευτούμε και να συμπεριφερθούμε σε αυτούς τους ανθρώπους; Φυσικά με αγάπη και καλοσύνη καρδιάς, αφού κι αυτοί είναι μέρος της ανθρώπινης αδυναμίας και βοήθειας. Όπως λοιπόν κάποιοι άνθρωποι γεννιούνται με ένα χέρι, ή πόδι, ή με πρόβλημα στην κάρδια, έτσι μπορούν να γεννηθούν και κάποιοι με πρόβλημα στο σεξουαλικό προσανατολισμό τους.

Υπάρχουν όμως και τα άτομα που γίνονται κατά τη διάρκεια της ζωής τους, όπως ανάφερα παραπάνω. Εκεί έχουμε να κάνουμε με επίδραση εξωτερικών παραγόντων, σεξουαλική κακοποίηση, επιρροή της οικογένειας, βιασμοί, τι να γίνει, αυτή είναι η μεταπτωτική ανθρώπινη φύση. Πώς μπορώ να απορρίψω ως εκκλησία οποιονδήποτε, αφού έχω χρέος να του εξηγήσω, τι συμβαίνει για να τον αφήσω να αποφασίσει ελευθέρα.

Ή ακολουθεί τον σταυρό του μέσα από την υπέρβαση των αναγκαίων ανθρώπινων αδυναμιών του στηριζόμενος στην εκκλησία, ή διαλέγει τον δρόμο που θα ορίσει ο ίδιος πάντα αφήνοντάς τον στην ευχή του Θεού. Άλλωστε, κανείς δεν προετοιμάζει αυτόματα τη σωτήρια του, χρειάζεται ενσυναίσθηση των αδυναμιών μας και εναπόθεση αυτών, στα χέρια του Θεού.

Τέλος, θα ήθελα να κλείσω με τα λόγια του Άγιου Παϊσίου: «Να προσεύχεστε να αναδείξει ο Θεός πνευματικούς ανθρώπους, Μακκαβαίους, γιατί υπάρχει μεγάλη ανάγκη. Ήρθε ο καιρός να πολεμήσει το καλό με το κακό, γιατί την παρανομία την έχουν κάνει νόμο και την αμαρτία μόδα.
Όταν όμως, δείτε στην Ελλάδα το κράτος να βγάζει παλαβούς νόμους και να υπάρχει αστάθεια γενική, μην φοβηθείτε, θα βοηθήσει ο Θεός!»