Αγαπητός Ξάνθης: Πώς «μιλάει» η Αρχιτεκτονική μέσα από τη μορφή των «Πραγμάτων»

Rodiaki NewsRoom

Ένα βιβλίο για την ποίηση και τη μουσική του χώρου

Γράφει o Αγαπητός Ξάνθης*
Αρχιτέκτονας

Είναι κάποια βιβλία που σε ξεσηκώνουν με το πέρασμά τους μέσα από την ανάγνωση αλλά και την υιοθέτηση σκέψεων. Ένα από αυτά είναι του Φώτη Καγγελάρη «Τρόπος του λέγειν, Η μορφή των πραγμάτων στην τέχνη και τον βίο», εκδόσεις: Παπαζήση (2020).

Ουσιαστικά, ανοίγει θέματα φιλοσοφίας και ύπαρξης, χώρου και κατοικίας χωρίς όμως να αποφεύγει τη σύγκριση με το «Πράγμα», το οποίο για τον συγγραφέα αποτελεί τη βάση της όποιας ανάλυσης και διαλόγου.

Το «Πράγμα» το παρουσιάζει ως το «Είναι» της υπερβάσης που δεν έχει ευδιάκριτα όρια αλλά μπορεί να το βρει κανείς σ’ όλες τις ανθρώπινες εκφάνσεις. Αυτό οδηγείται προς το συμβολικό εφόσον όμως περάσει από τον ενδιάμεσο χώρο ανησυχίας που ονομάζεται ως “infinito”.

Ουσιαστικά το «Πράγμα» έχει μορφή αόριστη, πολλές φορές άσχημη, άλλες όμως παρουσιάζεται ως ακατονόμαστο και άλλες κυριαρχεί ως το ωραίο.

Το «Πράγμα» σαν αισθητική ενώνεται με την ηθική, η οποία παρουσιάζει την τέχνη ως υφιστάμενη περισσότερη απ’ ό,τι νομίζουμε. Ευτυχώς, η τέχνη ως έκφραση του «πράγματος» είναι στη ζωή μας περισσότερο απ’ ό,τι η ζωή μας. Διαφορετικά (δεν) θα τα καταφέρναμε (σ.284).

Γράφει ο συγγραφέας «Θα λέγαμε ότι το -ωραίο- είναι αυτό που μας προστατεύει από το πράγμα, ενώ ταυτόχρονα μας το αποκαλύπτει» (σ.114). Και γιατί το ωραίο αναφέρεται ως ιδανικό στοιχείο, γιατί απλά λειτουργεί ως θεραπεία και συνδέεται με την τέχνη απαντάει ο συγγραφέας.

Η δε τέχνη είναι μια από τις καταγωγές της φιλοσοφίας, η οποία παρουσιάζεται ως το μέσο να κερδίσει κάποιος/κάποια την πραγματικότητα (σ.55). Επιδιώκει να διαφύγει από την ύλη και σύναμα καθιστά το αντικείμενο με καθολικό κύρος υπενδεδυμένο με τη βούληση του «Πράγματος» για να παραδώσει τη βούληση της ίδιας της τέχνης στο κοινό (σ.93).

Η τέχνη βρίσκει καταφύγιο μέσα από την ενδυνάμωση του «Πράγματος» στην Αρχιτεκτονική και στη μορφή της. Αυτή η μορφή εκτίθεται ως μια ψυχολογία του χώρου, ως μια παγωμένη στιγμιαία τάξη του κενού του «Πράγματος», του χάους το όποιο εμείς οριοθετούσε μέσα από την μορφή για να εκφράσουμε κάτι το δικό μας, κάτι το οικείο (σ.234).

Και έτσι καταγράφεται από τον Starck η Αρχιτεκτονική ως: «παγωμένη μουσική» (σ.234). Απλά γιατί η μουσική είναι ο «απόλυτος αρχιτέκτονας» λίγο πιο κάτω από την ποίηση κατά τον Hegel, που χαρίζει (η μουσική) στον χώρο τα πάντα και δεν αφήνει ακάλυπτο τίποτα αφαιρώντας βάρος ή αποδίδοντας κίνηση (σ.305).

Ο χώρος είτε είναι φαβέλα, είτε παρουσιάζεται ως τσαρδί, είτε είναι ναός, μεταμορφώνεται σ’ ένα «Πράγμα» που μαζί με τη μουσική αρνείται την ύλη του, προσπαθεί να πετάξει, να μεταφέρει τους διαμένοντες σ’ άλλους κόσμους (σ.305).

Ακόμη και μια παράγκα είναι εντός του πολιτισμού από την άποψη των υποδομών και παροχών. Ακόμη και αυτή έχει τη χαρά του «βιώνειν» σε μια συγκεκριμένη περιοχή εκφράζοντας το μέγιστο εκείνο του “genius loci”, ήτοι: το πνεύμα του τόπου, που εγώ ο ίδιος μεταφορικά γίνομαι τόπος (σ.324).

Και μέσα από τον τόπο δημιουργώ την αρχιτεκτονική της επανάστασης για το δόμημα στην πορεία της ταυτοποίησης του «Πράγματος».

Γιατί όντως, ο αρχιτέκτονας νοιάζεται και επιδιώκει να ανυψώσει το δόμημα πάνω από τη γη. Να γίνει αέρας, να γίνει ένα άυλο μήνυμα.

Ο αρχιτέκτονας Isozaki, δεν διστάζει ν’ αναφέρει, ότι το δόμημα πρέπει να γίνεται αόρατο. Σαν το σώμα του χορευτή που αγωνίζεται να γίνει αόρατο. Ουσιαστικά μιλάμε για την αρχιτεκτονική ως εξαΰλωση (σ.294).

Στον διάλογο αυτό, ο Le Corbusier μιλάει για την Αρχιτεκτονική ως τέχνη που πλησιάζει το πλατωνικό μεγαλείο, τη μαθηματική τάξη, το διαλογισμό, την αντίληψη της αρμονίας μέσω των σχέσεων που προκαλούν συγκίνηση (σ.280).

Για να συνεχίσει να διατυπώνει ο μεγάλος Ελβετός αρχιτέκτονας ότι όλα τα έργα τέχνης που κρύβουν τη μαγεία του «Πράγματος» ενέχουν μέσα τους την αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, την τυπογραφία, τη γλυπτική, τον γραπτό και προφορικό λόγο, την αμφίεση και τον γνήσιο τρόπο ζωής μας (σ.289).

Γιατί πράγματι η τέχνη έχει τον δικό της λόγο. Και μάλιστα αυτός ο λόγος είναι η συγκολλητική ουσία που εκφράζει τον μεγαλύτερο ενδοκρινή αδένα του ανθρώπου, ο όποιος ρυθμίζει τη λειτουργία όλων των υπολοίπων αδένων του σώματος (σ.54).

Και αυτός ο λόγος αποδίδεται από την ισχύ της γλώσσας, που συνθέτει τον κόσμο και παρουσιάζεται άμεσα με λέξεις. Λέξεις, που υπάρχουν για να επικοινωνούμε, για να συντάσσουμε την πραγματικότητα, εκείνη που μας διαφεύγει από μέσα μας επί της βάσης του λόγου του Άλλου (σ.44).

Οι λέξεις αποτελούν τον άξονα περιστροφής μας, είναι η είσοδος του παράδοξου. Είναι η χάρτα περιγραφής των σχημάτων και των μορφών, είναι ο τρόπος του είμαστε!

Η μορφή παρουσιάζει το «Πράγμα», ή ανάποδα το «Πράγμα» είναι εν εξελίξει μορφή. Αποτελεί τον σύνδεσμο ομορφιάς και αλήθειας, ηθικής και εικόνας. Και όπως εύστοχα λέγει ο Άρης Κωνσταντινίδης: «Ηθική λιτότητα ελληνικής μορφής, δυτική ξηρότητα, ανατολική και αισθητική βουλιμία» (σ.210).

Ενώ το στατικό σχήμα πνίγει το «Πράγμα». Εάν υπάρχει σχήμα, το «Πράγμα» δεν είναι εκεί. Το «Πράγμα» είναι μια μορφή ακατονόμαστη και βρίσκεται μέσα στο σχήμα εκ των αναγκών του. Το σπουδαίο είναι ότι το σχήμα εξαντλεί τις εξωτερικές αλλά και εσωτερικές επιδράσεις στο ον καθίζοντας το ως το «κόκαλο των δυνάμεών» του.

Έτσι, το «Πράγμα» είναι αυτό που υπερβαίνει το σχήμα, θεωρώντας, ότι μέσα στο σχήμα είναι εγκιβωτισμένη η ουσία ως ύπαρξη. Και το «Πράγμα» προμηθεύει το «μόνο της ζωής της ταξείδιον» (217), ως μορφή διαφυγής από το πλαίσιο του σχήματος.

Παρουσιάζεται επίσης στο βιβλίο, η ανάλυση της δυναμικής του «κτίζω» ως επιβολή, ως κυριαρχία, ως εξουδετέρωση στο «πράγμα», αλλά κατά άλλους αποτελεί μια συνύπαρξη με τη φύση. Ο Wright δεν έκτιζε μια οικία, έκτιζε τη φύση ως οικία κάνοντάς την να πιστεύει ότι κτίζει το σπίτι της, ενώ έκτιζε ο ίδιος ο αρχιτέκτονας το δικό του (σ.337).

Αλλά και η προσέγγιση τού «κατοικώ» αναδεικνύει τη σημασία του τόπου ως χώρος φιλοξενίας και μάλιστα ενός χώρου που κατοικεί τον κάτοικο, ως το χώρο που ενοικεί ως δυναμική παρουσία και χρησιμοποιεί τη γλώσσα ως έκφραση. Μάλιστα το εντυπωσιακό που επισημαίνεται είναι ότι ο χρόνος είναι ανύπαρκτος χωρίς τον χώρο.

Μέσα σ’ αυτήν την υπογράμμιση διαφαίνεται ότι ο άνθρωπος ως κτίστης δημιουργεί και καταλαμβάνει τη θέση που είχε κάποιος «Άλλος» για να επαληθευτεί έτσι η πορεία του κόσμου που τον θέλει να επιβάλλεται στη θέση επί μιας προηγούμενης, την οποία ουσιαστικά ακυρώνει (σ.348).

Θα λέγαμε ότι, ο άνθρωπος γίνεται άνθρωπος, ενσαρκώνεται την ανθρωπινότητά του όχι όταν κτίζει αλλά όταν θεμελιώνει (σ.349)!

Συνεπώς, το δόμημα-κτίσμα έρχεται να καλύψει το κενό του τόπου, του «Πράγματος» με τα ανθρώπινα χέρια, για να επουλώσει την οπή απ’ όπου φαίνεται το κενό που άφησε ο προηγούμενος ένοικος.

Και δεν κρύβεται στο παρόν πόνημα η αναγκαιότητα της κατασκευής να μην έχει την τελειότητα ως το φαινόμενο ναρκισσισμού, ώστε να έλθει η επόμενη γενιά να δομήσει τη δική της πόλη (σ.344).

Ακόμη, περιγράφεται έντονα, ότι και το κτίσμα οφείλει να ανταποκρίνεται στην ανθρωπολογική αλλά και ψυχολογική συνιστώσα του κατοίκου. Και όπως αναφέρει εύστοχα και πάλι ο Le Corbusier «ο άνθρωπος και ο κόσμος που δημιουργεί είναι μια αδιάσπαστη ενότητα σαν το σαλιγκάρι και το κέλυφός του» (σ.359).

Γιατί απλά ο άνθρωπος οφείλει να δαμάσει, να εξημερώσει τα εκτός για να ρυθμίσει τα εντός του.
Στον επίλογο, το βιβλίο παρουσιάζει την τάση του ανθρώπου να καταλαμβάνει τη θέση του «Άλλου» (όπως προαναφέραμε), μέσα από την εναλλαγή τον χώρου του κατοικείν ως παρουσία του σώματος σ’ ένα τόπο που μπορεί να είναι του «Άλλου» ως αλλότητα (σ.355) και κατακτώντας ή φιλοξενώντας τον χώρο του «Άλλου» νιώθοντας έτσι το άτομο τον εαυτό του κατά απόλυτο τρόπο (σ.384).

Στο τέλος, ο συγγραφέας εκφράζει την Αρχιτεκτονική, εκτός των άλλων ουσιωδών νοημάτων παρείσφρησης στη ζωή ως τον υπαρκτικό επίδεσμο του ομιλούντος που δεν αισθάνεται πια χαμένος και τρελός, παρότι οι καταστάσεις τον κάνουν.

Ουσιαστικά παρουσιάζεται η Αρχιτεκτονική ως το θεμέλιο του «Πράγματος» που επιτρέπει στην οντότητα να πιστεύει ότι είναι κάτοχος νοήματος (σ.383) και όχι της τρέλας.

Για να προσθέσει ο κ. Καγγελάρης ενδεικτικά ότι: η Αρχιτεκτονική είναι σώμα προβολικά βιούμενο και αποτελεί μέρος του λόγου ή του «τρόπου του λέγειν».

Το βιβλίο διαπνέεται από μια ριζοσπαστική, ποιητική του χώρου αλλά και την υπέρβαση του «Πράγματος» προς ένα δρόμο κατ’ οίκον, όπου το άτομο διερευνά την ύπαρξή του μέσα από την Αρχιτεκτονική αλλά και τον τόπο.

Το ίδιο σχεδόν ξεψαχνίζει και ο Φιλανδός αρχιτέκτονας Γιούχανι Πάλλασμαα στο πρόσφατο βιβλίο του «Με τα μάτια του δέρματος» (2022), εκδόσεις: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης διατυπώνοντας τον σκοπό της Αρχιτεκτονικής ως τη δημιουργία σωματοποιημένων και βιωματικών υπαρξιακών μεταφορών που συγκεκριμενοποιούν και δομούν μέσα στον κόσμο, ιδέες και εικόνες για μια ιδανική ζωή.

Υ.Γ.1. Τα βιβλία που παντρεύουν τη φιλοσοφία με την αρχιτεκτονική είναι πολύτιμα, γιατί απλά αποτελούν και τα δύο νοήματα, τον σκελετό της ύπαρξής μας. Και όποιος δεν το αντιληφθεί αφήνεται στην τροχιά της καθημερινότητας και έτσι δεν θα έχει τη χαρά να ανακαλύψει το ζητούμενο «Πράγμα» διαφυγής!

Υ.Γ.2. Ακόμη και ο διάλογος που σήμερα διεξάγεται για την κατασκευή της νέας ΜΑΡΙΝΑΣ ΡΟΔΟΥ μπορεί να ενταχθεί στη φιλοσοφική συζήτηση του κ. Καγγελάρη που παρουσιάζεται εύλογα στο βιβλίο, από την πλευρά της υπερβάσης και του κόσμου που ταυτίζονται με το «Πράγμα» (σ.135) το οποίο οδηγείται στον δρόμο προς την έξοδο, προς το συμβολικό (σ.15)

Γιατί πολύ απλά δεν υπάρχει σκέψη χωρίς ουτοπία (σ.20) και συνακόλουθα... Αρχιτεκτονική χωρίς διάλογο με τον Ουρανό (σ.349).

*Ο αρθρογράφος είναι Αρχιτέκτονας, μεταδιδακτορικός Υπότροφος του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Διδάσκων στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση».