Μανώλης Κολεζάκης: Η θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Ρόδο

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο
Μανώλης Κολεζάκης
emmanuelnkolezakis@gmail.com

Είναι πλέον κοινός τόπος ότι οι γυναίκες αποκλείονταν από τη συμμετοχή στον δημόσιο βίο στις ελληνικές πόλεις της αρχαϊκής και κλασικής εποχής. Η ελληνική πόλη του 5ου αι. π.Χ. και ιδίως η Αθήνα ήταν, κατά την έκφραση του γάλλου ελληνιστή P. Vidal-Naquet, «μια κλειστή λέσχη ανδρών».

Αθήνα-Σπάρτη
Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη της σύγχρονης σκέψης για την αρχαία Ελλάδα, η δημοκρατία προήλθε από την εξέλιξη της στρατιωτικής τακτικής: η εξέλιξη από τις αριστοκρατικές μονομαχίες των ομηρικών ηρώων στην «Ιλιάδα» στις εκ παρατάξεως μάχες της αρχαϊκής εποχής, οδήγησε στην αλλαγή όχι μόνο του στρατιωτικού αλλά και του πολιτικού βίου: περισσότεροι άνθρωποι μπορούσαν πλέον να αποκτήσουν πρόσβαση στον φθηνότερο οπλισμό του οπλίτη. Οι οπλιτικές φάλαγγες οδήγησαν στη δημιουργία του πολιτικού σώματος των πολιτών της δημοκρατικής πόλης.

Αυτές οι εξελίξεις, όπως ήταν φυσικό, υποβάθμισαν τη θέση των γυναικών.
Αυτό δεν σημαίνει ότι στους αιώνες που προηγήθηκαν οι γυναίκες απολάμβαναν πολιτικά δικαιώματα, αλλά ούτε και οι περισσότεροι άνδρες είχαν ενεργό δράση στην πολιτική, που ήταν προνόμιο των ολίγων, βασιλιάδων και αριστοκρατών. Οι γυναίκες όμως των βασιλικών οίκων και των αριστοκρατικών οικογενειών μπορούσαν να διαδραματίζουν έναν σημαντικό πολιτικό ρόλο καθώς ο «οίκος» ήταν το κέντρο των πολιτικών αποφάσεων.

Επίσης, η σημασία της αναπαραγωγικής τους ικανότητας ήταν μεγάλη σε ένα πολιτικό σύστημα θεμελιωμένο στην κληρονομική διαδοχή.
Φυσικά, οι παλαιές απόψεις περί μητριαρχίας, που έγιναν αποδεκτές ακόμη και από σπουδαίους ελληνιστές, όπως ο G. Thompson, δεν γίνονται πλέον αποδεκτές από την πλειονότητα των σύγχρονων ελληνιστών.

Επίσης, κάποιες θεωρίες περί ισχυρών γυναικών στα ομηρικά έπη δεν αντέχουν σε σοβαρή κριτική: στην Ιλιάδα, οι γυναικείοι χαρακτήρες είναι ελάχιστοι (Ανδρομάχη, Ελένη, Εκάβη), ο ρόλος τους είναι παθητικός, ικετεύουν, κάνουν προσφορές στους θεούς για τη σωτηρία της πόλης της Τροίας και, στη μοναδική περίπτωση όπου μια γυναίκα αποτολμά να δώσει συμβουλές στον άνδρα της, η Ανδρομάχη στον έκτορα στη ραψωδία Ζ, δέχεται προσβλητική απάντηση, να πάει να επιβλέψει τις δούλες της στην ύφανση και να μην ανακατεύεται στις ανδρικές υποθέσεις. Στην Οδύσσεια, οι θνητές γυναίκες είναι συνήθως αδύναμες, και η Πηνελόπη δέχεται από το γιο της Τηλέμαχο προσβλητικά λόγια όταν επιχειρεί να του δώσει συμβουλές.

Και στις «Χοηφόρους» του Αισχύλου ο Ορέστης υπαινίσσεται πως η Κλυταιμνήστρα έχει την εξουσία να δεχτεί ξένους: εξελθέτω τις δωμάτων τελεσφόρος γυνή τόπαρχος, άνδρα δ’ ευπρεπέστερον.

Η Κλυταιμνήστρα, πράγματι, δέχεται τον Ορέστη και τη συνοδεία του...
Στον «Αγαμέμνονα», το πρώτο μέρος της αισχύλειας «Ορέστειας», ο χορός των γερόντων του άργους υποδέχεται την Κλυταιμνήστρα ως αντιβασίλισσα: « ήλθα να υποβάλω τα σέβη μου εις την εξουσία σου, Κλυταιμνήστρα. Είναι δίκαιο να τιμούμε την γυναίκα του αρχηγού, όταν αυτός απουσιάζει από τον θρόνο του».

Πουθενά δεν φαίνεται ότι υπήρχε «γυναικοκρατία», απλά η γυναίκα ή η μητέρα του βασιλιά ασκούσε καθήκοντα τοποτηρητή του θρόνου κατά την απουσία του. Παρ’ όλα αυτά, στην κλασική εποχή οι Αθηναίες δεν ονομάζονταν καν έτσι: δεν είχαν το δικαίωμα, δεν ήταν «πολίτιδες», τις ονόμαζαν «αστές», ή «Αττικές» (στην κωμωδία Λυσιστράτη του Αριστοφάνη). Στις επίσημες διατάξεις ήταν κόρες ή σύζυγοι πολιτών, σχεδόν ποτέ δεν ονομάζονταν πολίτιδες. Ο αποκλεισμός τους από τον δημόσιο βίο ήταν απόλυτος.

Αλλά και στην πόλη αντίποδα της Αθήνας, τη Σπάρτη, η κατάσταση μπορεί να ήταν καλύτερη για τις γυναίκες, ωστόσο μόνο στο κοινωνικό και οικονομικό πεδίο. Οι γυναίκες αποκλείονταν και εκεί στην Σπάρτη δεν μπορούσε να γίνει βασίλισσα ούτε αντιβασίλισσα, ούτε φυσικά να γίνει μέλος της γερουσίας ή του σώματος των εφόρων. Εκείνο που έκανε τον Αριστοτέλη να ονομάσει τη Σπάρτη «γυναικο-κρατούμενη» ήταν το γεγονός ότι κατά τον 4ο αι. π.Χ. μεγάλος πλούτος είχε συγκεντρωθεί στα χέρια των γυναικών του βασιλικού οίκου, που μπορούσαν έτσι να διαδραματίσουν έναν έμμεσο πολιτικό ρόλο.

Οι εξελίξεις κατά την ελληνιστική εποχή, 323-31 π.Χ.
Κατά πόσο επηρεάστηκε η θέση της γυναίκας στην κοινωνία της εποχής από τις νέες συνθήκες: ο κοσμοπολιτισμός κυριάρχησε, μαζί με ένα συγκρητισμό στο θρησκευτικό και πολιτικό επίπεδο: ελληνικές και ανατολίζουσες ιδέες συγχωνεύτηκαν, ενώ η πολιτική αυτονομία της πόλης-κράτους, ύστερα από έναν περίπου αιώνα συνεχών πολεμικών συγκρούσεων, εξανεμίστηκε.

Το χρήμα άρχισε να γίνεται η πρωταρχική κοινωνική αξία, ενώ οι οπλιτικοί στρατοί της αρχαϊκής και κλασικής εποχής έδωσαν τη θέση τους στους μισθοφόρους: οι πολίτες έχασαν ουσιαστικά κάθε πολιτική δύναμη, η Εκκλησία του δήμου διατηρήθηκε, αλλά μόνο ως «διακοσμητικό στοιχείο». Οι άνθρωποι στράφηκαν προς την ιδιώτευση: τα έργα της νέας κωμωδίας στην Αθήνα έχουν θέματα παρμένα από την ερωτική και οικογενειακή ζωή, τα μεγάλα πολιτικά ζητήματα απασχολούσαν πλέον μόνο τους βασιλείς και τους «τυράννους».

Η θέση των γυναικών των βασιλικών οίκων αλλά και των τοπικών αρχοντικών οικογενειών αλλάζει. Οι γυναίκες αυτές γίνονται ορατές, υποβοηθούν συζύγους και πατέρες, ευεργετούν άτομα και πόλεις, τα οικονομικά τους δικαιώματα διευρύνονται. Για να είναι κανείς άρχων δεν χρειάζεται πλέον ούτε τη στρατιωτική δύναμη ούτε τη ρητορική ευφράδεια.

Αρκεί η καταγωγή και η κατοχή πλούτου. Επιπλέον, σε χώρες όπως η Αίγυπτος, οι ντόπιες γυναίκες απολάμβαναν το δικαίωμα να διαχειρίζονται μόνες την περιουσία τους και να κληρονομούν όπως και οι άνδρες, ενώ σε περιοχές της Μ. Ασίας η άσκηση εξουσίας από γυναίκες ήταν κάτι το σύνηθες.

Πάνω από όλα όμως το πλαίσιο της κληρονομικής μοναρχίας που είχε πλέον επιβληθεί στα ελληνιστικά κράτη επέτρεψε σε κάποιες γυναίκες να παίξουν ένα ρόλο στον δημόσιο βίο. Τι ακριβώς έκαναν οι βασίλισσες των ελληνιστικών χρόνων;

Κάποιες, όπως η βασίλισσα Λαοδίκη, σύζυγος του βασιλιά της Περγάμου Αντίοχου, επιδίδονταν σε ευεργεσίες για να υποβοηθήσουν την πολιτική του συζύγου τους.
Φυσικά, η απόλυτη αυτονομία στην πολιτική δράση αυτών των βασιλισσών ήταν αδύνατη.

Ακόμα και στην Αίγυπτο, όπου υπήρχε ισχυρή παράδοση ανοχής στη γυναικεία εξουσία, το δίκαιο απαιτούσε τη συμμετοχή ενός άρρενα συμβασιλέα όταν βασίλευε γυναίκα: «Η Κλεοπάτρα Β ́, όμως, πράγμα πρωτοφανές στην ελληνιστική εποχή, δεν δίστασε να ανακυρηχθή μόνη βασίλισσα, χωρίς άρρενα συμβασιλέα».
Πρόκειται για ένα επεισόδιο, από τα πολλά, δυναστικής σύγκρουσης, ανάμεσα σε μέλη της πτολεμαϊκής δυναστείας, συγκεκριμένα ανάμεσα στον Πτολεμαίο Η ́και την πρώτη σύζυγο και αδελφή του Κλεοπάτρα Β ́, το 132/1 π.Χ.

Τι ρόλος αναλογούσε όμως στην πλειονότητα των γυναικών της ελίτ των ελληνιστικών πόλεων και κρατών;
Μια επιγραφή του 2ου αι. π.Χ., από τη Μεγαλόπολη της Αρκαδίας, που αναφέρεται σε μια αριστοκράτισσα της περιοχής, μας δίνει κάποιες ενδείξεις. Η επιγραφή αυτή τιμούσε την Ευξένια, απόγονο του Φιλοποίμενα, στρατηγού της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Χρησιμοποίησε τον πλούτο της για να οχυρώσει το ναό της θεάς Αφροδίτης στη Μεγαλόπολη και να προσφέρει προστασία στους δημόσιους καλεσμένους. Φάνηκε έτσι άξια διάδοχος του ένδοξου προγόνου της, μέσα στο πλαίσιο που της καθόριζε το φύλο της και η εποχή της.

Η θέση της γυναίκας στην αρχαία Ρόδο
Ο οξυπύθμενος ροδιακός αμφορέας, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος, τύπος αγγείου μεταφοράς στο αρχαίο κόσμο, εμφανίζεται στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. και περνώντας τα διάφορα εξελικτικά στάδια σταθεροποιείται ως σχήμα στα μέσα του 3ου αι. π.Χ. και από τότε χρησιμοποιείται συνεχώς, με μικρές διαφοροποιήσεις μέχρι και την Ρωμαϊκή εποχή.

Σημαντικό κεφάλαιο στη μελέτη των ροδιακών αμφορέων αποτελεί η σφράγιση, βασικό στοιχείο αναγνώρισης και χρονολόγησης τους. Η πρακτική της σφράγισης υιοθετείται ήδη από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ., συστηματική όμως γίνεται στο διάστημα λίγον πριν τα μέσα του 3ου αι. π.Χ και έως τις αρχές του 1ου αι. π.Χ, οπότε και εγκαταλείπεται κατά την εποχή του Αυγούστου.

Στα σφραγίσματα αναγράφονται δύο ονόματα, σε πλήρη ή σε συντετμημένη μορφή: το ένα πιθανώς δηλώνει τον επώνυμο άρχοντα ιερέα του ήλιου και το άλλο τον κατασκευαστή. Από το 240 αι. π.Χ στα σφραγίσματα των δύο λαβών προστίθεται και ο μήνας. Μεταξύ των ονομάτων των κατασκευαστών ροδιακών αμφορέων που εμφανίζονται στα σφραγίσματα, υπάρχουν και 4 γυναικεία ονόματα: Διόκλεια, Καλλιώ, Νικαγίς, Τιμώ.

Πρέπει δε να αναφερθεί ότι ο όρος κατασκευαστής χρησιμοποιείται συμβατικά, αφού ο ρόλος των προσώπων αυτών δεν έχει ακόμα αποσαφηνιστεί. Κατά καιρούς έχουν θεωρηθεί ως έμποροι κρασιού, ιδιοκτήτες κεραμικών εργαστηρίων (γαιοκτήμονες ή κεραμείς), ελεύθεροι πολίτες ή μέτοικοι που διευθύνουν την λειτουργία εργαστηρίων , σκλάβοι αρχιεργάτες κλπ. Μετά από την μελέτη του αρχαιολογικού υλικού που σχετίζεται με τις 4 κατασκευάστριες προκύπτουν τα παρακάτω στοιχεία:

Ορθογώνια σφραγίσματα της Νικαγίδος, χωρίς σύμβολο με το όνομα της σε γενική πτώση φέρουν 74 λαβές.Η δραστηριότητα της τοποθετείται στα τέλη του 3ου και στο πρώτο τέταρτο ή πρώτο μισό του 2ου αι. π.Χ όπως προκύπτει από συνδυασμό της με τον επώνυμο Τιμασαγόρα.

Το όνομα Διόκλεια συναντάται 56 φορές. Ο συνδυασμός του ονόματος της με τα ονόματα των επωνύμων Γόργωνα, Εύδαμου, Πυθόδωρου και Αλεξιάδα που χρονολογούνται στο β΄και γ΄τέταρτο του 2ου αι. π.Χ, τοποθετεί την δραστηριότητα της στην ίδια περίοδο.
Το όνομα Τιμώ, αποδίδεται σε δύο κατασκευάστριες που συμβατικά ονομάζουμε Τιμώ Ι και Τιμώ ΙΙ.

Η Τιμώ Ι δραστηριοποιείται στο τελευταίο τέταρτο 3ου αι. π.Χ και ήταν η πρώτη γυναίκα που ασχολήθηκε με την κατασκευη ροδιακών αμφορέων με τα ως τώρα δεδομένα. Τα σφραγίσματα έχουν φτιαχθεί από την ίδια μήτρα ενώ αναφέρουν το όνομα της σε γενική πτώση και το μήνα αρταμίτιο σε συντομογραφία (ΑΡΤΑΜΙ).
Το όνομα της Τιμώς ΙΙ, αναγράφεται σε 50 λαβές και τα σφραγίσματα είναι μονόστιχα με το όνομα της σε γενική. Η δράση της είναι σχεδόν σύγχρονη με της Διόκλειας δηλαδή β΄ και γ΄ τέταρτο 2ου αι. π.Χ.

Η Καλλιώ υπογράφει 17 αμφορείς και η δράση της τοποθετείται στα τέλη του 3ου αι. π.Χ και στο πρώτο τέταρτο ή το πρώτο μισό του 2ου αι. π.Χ, δηλαδή σύγχρονη με την Νικαγίδα. Σφραγίσματα με τα ονόματα των (5) κατασκευαστριών έχουν βρεθεί σε πολλά εμπορικά κέντρα της Μεσογείου και εκτός Ρόδου.

Οι (5) κατασκευάστριες δεν είχαν οικογενειακές επιχειρήσεις αλλά συμμετείχαν στην κατασκευή με τους ίδιους όρους που ίσχυαν για τους περίπου (400) άνδρες κατασκευαστές. Αν δεχθούμε ότι τα εργαστήρια παραγωγής ροδιακών αμφορέων υπήρξαν για (3) περίπου αιώνες παραγωγικές επιχειρήσεις οι ιδιοκτήτριες τους ήταν αρκετά ευκατάστατες και πιθανό να ανήκαν στις πιο υψηλές τάξεις της Ροδιακής κοινωνίας ως κάτοχοι έγγειας ιδιοκτησίας που λειτουργούσαν για την παραγωγή αμφορέων.

Η περίπτωση των (5) γυναικών της Ρόδου παραμένει ως τώρα μοναδική τουλάχιστον για την Ελληνιστική εποχή. Η άποψη ότι οι γυναίκες στην Αρχαία Ελλάδα ήταν περιορισμένες στο σπίτι τους και αποκλεισμένες από την ενεργό δράση στηριζόταν σε μαρτυρίες για την κοινωνία της Δημοκρατικής Αθήνας και έχει ξεπεραστεί.

Παράλληλα η Ροδιακή ιστορία έχει να επιδείξει γυναίκες που ξεχώρισαν για την πνευματική καλλιέργεια, το δυναμισμό και το θάρρους τους πολύ πριν τα Ελληνιστικά χρόνια. Ήδη από τον 6ο αι. π.Χ, ο φιλόσοφος και τύρρανος Κλεόβουλος ο Λίνδιος, ένας από τους 7 σοφούς είπε ότι τα κορίτσια πρέπει να μορφώνονται.

Συνεπώς, δεν είναι άξιο απορίας που η κόρη του η Κλεοβουλίνη η Εύμητις ήταν η γνωστή ποιήτρια των χελιδονονισμάτων. Η Καλλιπάτειρα δεν δίστασε να μεταμφιεστεί σε άνδρα, προκειμένου να καμαρώσει τον γιο της στους Ολυμπιακούς αγώνες τον 5ο αι. π.Χ. Κατά την πολιορκία της Ρόδου από τον Δημήτριο τον πολιορκητή στα 305-304 π.Χ οι γυναίκες της Ρόδου δεν δίστασαν να κόψουν τα μαλλιά τους προκειμένου να κατασκευαστούν χορδές τόξων και καραβόσκοινα για τις πολεμικές συρράξεις.

Οι Ρόδιοι είναι Δωριείς αν και με επιδράσεις από την Ιωνία και ενταγμένοι στην πολιτική σφαίρα επιρροής της Αθήνας κατά την κλασσική εποχή. Ωστόσο, οι ελάχιστες μαρτυρίες σχετικά με την θέση των γυναικών στην Ρόδο, παραπέμπουν μάλλον στην επίσης δωρική Σπάρτη όπου πιστεύεται ότι οι γυναίκες δεν ήταν αποκλεισμένες από τον δημόσιο βίο, γυμνάζονταν και κάποιες από αυτές ήταν εγγράμματες.

(Το υλικό αντλήθηκε από τα αρθρα των Χαρά Παλαμίδα και Φάνη Σερόγλου καθώς και του Κώστα Μαντά)