Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Νικοτιανή ο ταμπάκος (Nicotiana tabacum), κοινώς καπνός

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Πρόκειται για είδος ποώδους, μονοετούς φυτού, το οποίο καλλιεργείται για τα φύλλα του, τα οποία ύστερα από την κατάλληλη επεξεργασία χρησιμοποιούνται για την παραγωγή καπνικών προϊόντων, όπως είναι μεταξύ άλλων και τα εξής: σιγαρέτα, καπνός πίπας, καπνός ναργιλέ, καπνός μύτης, νικοτίνη και άλλα.

Το φυτό αυτό ανήκει στην συνομοταξία Αγγειόσπερμα (Magnoliophyta), στην Ομοταξία Μονοκoτυλήδονα (Liliopsida), στην Τάξη Στρυχνώδη (Solanales), στην οικογένεια Στρυχνοειδή (Solanaceae), στο γένος Νικοτιανή (Nicotiana) και στο είδος Ταμπάκος (Tabacum).

Η Νικοτιανή ο ταμπάκος (Nicotiana tabacum) έχει βλαστό μονοστέλεχο, σπάνια πολυστέλεχο, όρθιο, θαμνώδη, με φύλλα επαλλάσσοντα, πολύ πλατιά, λεπτά, ωοειδή-προμήκη. Τα άνθη αυτού είναι χρώματος λευκού, ερυθρού ή βιολετί, ανάλογα με την ποικιλία, έχουν στεφάνη με μακρουλό και πλατύ σωλήνα και σχηματίζουν επάκριους, φοβοειδείς κορύμβους.

Ο καρπός είναι κάψα ασκόμορφη, με πολυάριθμα και πολύ μικρά σπέρματα, ωοειδή και τραχιά. Υπολογίζεται ότι ένα φυτό μπορεί να παράγει περίπου 1.000.000 σπέρματα. Ολόκληρο το φυτό είναι ιξώδες, επειδή έχει πολλές αδενώδεις και ρητινώδεις τρίχες.

Τα φύλλα του φυτού αυτού περιέχουν, εκτός από πολυάριθμα άλλλα συστατικά , όπως είναι : κυτταρίνη, πρωτεϊνες, ρητίνες, αιθέρια έλαια, οργανικά οξέα και άλατα, επί πλέον ένα αλκαλοειδές της ομάδας των πυριδινών, την Νικοτίνη, στην οποία οφείλεται η ενέργεια του καπνού στο νευρικό σύστημα και στην καρδιά και όπως φαίνεται, είναι ο κυριότερος υπεύθυνος των επιβλαβών επιδράσεων του καπνού στον ανθώπινο οργανισμό. Το ποσοστό της νικοτίνης στα φύλλα του φυτού ποικίλλει από 0,6 έως 9 %. Η Νικοτίνη χαρακτηρίζεται ως ναρκωτικό και προκαλεί εθισμό και εξάρτηση.

Αν και η νικοτίνη θεωρείται υπεύθυνη για πολλές ασθένειες του ανθρώπινου οργανισμού, όμως εκαταμμύρια άνθρωποι σε ολόκληρη την οικουμένη συνεχίζουν να καπνίζουν και διά του τρόπου αυτού να βλάπτουν τον οργανισμό των και συχνά να προκαλούν τον θάνατον αυτών.

Το γένος Νικοτιανή περιλαμβάνει περίπου πενήντα (50) είδη, από τα οποία τα περισσότερα είναι ιθαγενή φυτά της αμερικανικής ηπείρου. Τα είδη που καλλιεργούνται είναι κυρίως τα εξής : η Νικοτιανή ο ταμπάκος (Nicotiana tabacum ) και σε μικρότερη κλίμακα η Νικοτιανή η αγροτική (Nicotiana rustica).

Πριν από την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χριστόφορο Κολόμβο (*Γένοβα 1451 - + Βαγιαοδολίδ 1506) κατά το έτος 1492 μ. Χ., οι Ινδιάνοι κάτοικοι αυτής, εκαλλιεργούσαν την Νικοτιανή τον ταμπάκο και την εχρησιμοποιούσαν κατά διαφόρους τρόπους, όπως ήσαν και οι εξής : την εκάπνιζαν, την εμασούσαν και την εχρησιμοποιούσαν σε διάφορες τελετουργίες και επίσης εκτιμούσαν πολύ τις φαρμακευτικές της ιδιότητες.

Η Νικοτιανή ο ταμπάκος εισήχθη στην Ευρώπη στα μέσα περίπου του 16ου αι. Ειδικότερα το έτος 1556 εισήχθη αρχικά στην Γαλλία, κατόπιν στην Πορτογαλία, την Ισπανία, την Αγγλία και τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Στην Ελλάδα εισήχθη στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αι. και ακολούθως στις λοιπές χώρες της Βαλκανικής και στην Τουρκία και με την πάροδο του χρόνου σε ολόκληρο τον κόσμο.

Πρώτος ο Γάλλος Διπλωμάτης και Λόγιος, ο οποίος υπηρέτησε ως Πρεσβευτής της Γαλλίας στην Πορτογαλία Ζαν Νικό (Jean Nicot de Villemain, * Νιμ 1530- + Παρίσι 1600), από το έτος 1556 και εξής ασχολήθηκε με την συστηματική μελέτη και έρευνα και των ιδιοτήτων και της δράσεως της Νικοτιανής του ταμπάκου. Εξ αιτίας τούτου ο Σουηδός Φυσιοδίφης και Βοτανολόγος Κάρολος Λινναίος (Karolus Linnaius 1708-1788) έδωσε το όνομα Νικοτιανή στο φυτό αυτό, καθώς επίσης και η δραστική ουσία αυτού ονομάσθηκε «Νικοτίνη» (Nicotine).

Σημειωτέο, ότι ο Ζαν Νικό διέγνωσε τις φαρμακευτικές ιδιότητες του φυτού αυτού, τον οποίο για ένα διάστημα εθεωρήθηκε ως πανάκεια, ήτοι φάρμακο με δράση εναντίον πολλών ασθενειών. Ως προς την ονομασία Ταμπάκος, αυτή προέρχεται από τους Ινδιάνους της Αμερικής, οι οποίοι ονάμαζαν Tabaco την πίπα, εντός της οποίας ετίθετο ο καπνός και στη συνέχεια τον εκάπνιζαν.

Υποστηρίζεται, ότι στην σχετικά ταχεία διάδοση του καπνίσματος στην Ευρώπη αρχικά και σε όλο τον κόσμο αργότερα, συνετέλεσαν μεταξύ άλλων, αφ΄ ενός η απαγόρευση αυτού σε ορισμένες χώρες και αφ΄ ετέρου η μόδα και ο εθισμός.
Από τα διάφορα είδη της Νικοτιανής τα οποία καλλιεργούνται, αναφέρονται ενδεικτικά τα συνηθέστερα, ήτοι:

1) Νικοτιανή η ηδύπνους (Nicotiana suaveolens)
2) Νικοτιανή η στρογγυλόφυλλος (Nicotiana rutindifolia)

3) Νικοτιανή η κυματόφυλλος (Nicotiana undulata)
4) Νικοτιανή η εύοσμος (Nicotiana fragnans)
5) Νικοτιανή η περσική (Nicotiana persica), ο καπνός του είδους αυτού χρησιμοποιείται κυρίως ως καπνός ναργιλέ.

Όσον αφορά στα καπνά που συνήθως καλλιεργούνται, διακρίνονται βασικά δύο τύποι, ήτοι :

Α) Αμερικανικά καπνά
1)Τύπος Βιρτζίνια, 2) Μπέρλεϊ, καλλιεργούνται ευρέως στην Ελλάδα και 3)Fire-cuve.
Β) Ανατολικά καπνά
Καλλιεργούνται σε εδάφη πτωχά και ξηρά και θεωρούνται ότι θεωρούνται ότι πρόκειται για καπνά καλής ποιότητας και εύγεστα.

Κυριότερες χώρες παραγωγής καπνών :
1)Κίνα, 2) Βραζιλία, 3) Ινδία, 4) ΗΠΑ, 5) Ινδονησία, 6) Αργεντινή, 7) Ελλάδα, 8) Τουρκία, 9)Ιταλία κλπ.
Υπολογίζεται, ότι η παγκόσμια παραγωγή καπνών κατά το έτος 2014 ανήλθε σε 7.176.650.00 τόνους.

Τα φύλλα του καπνού συλλέγονται κατά τις πρωϊνές ώρες της ημέρες, ξηραίνονται στον ήλιο, και ύστερα από την κατάλληλο επεξεργασία χρησιμοποιούνται για την παραγωγή των διαφόρων καπνικών προϊόντων. Στην Ελλάδα ο καπνός καλλιεργείται ευρέως και αποτελεί ένα από τα κύρια γεωργικά προϊόντα, τα οποία εξάγονται στο εξωτερικό.

Φαρμακευτικές ιδιότητες και χρήσεις
Από την Νικοτιανή τον ταμπάκο παρασκευάζονται ορισμένα αντιπαρασιτικά φάρμακα, τόσο για τον άνθρωπο, όσο και για τα ζώα.

Λαϊκή Ιατρική
Είναι γνωστό, ότι η Νικοτιανή ο ταμπάκος εχρησιμοποιείτο από τους Ινδιάνους της προκολομβιανής Αμερικής μεταξύ άλλων και ως φάρμακο. Η Λαϊκή Ιατρική εκτιμά τις φαρμακευτικές ιδιότητες του καπνού κι τον χρησιμοποιεί μεταξύ άλλων και στις επόμενες περιπτώσεις :

1)Θεωρείται ότι δρα αποτελεσματικά ως αιμοστατικό και αντισηπτικό. Σε περιπτώσεις εξωτερικών τραυμάτων, συνεπεία των οποίων προκαλείται αιμορραγία, ψιλοκομμένος καπνός επιτίθεται επάνω σε αυτά και η αιμορραγία συνήθως σταματά, όμως συγχρόνως πιστεύεται ότι ο καπνός δρα και ως αντισηπτικό και αντιμικροβιακό.
2) Όταν κανείς έχει πονόδοντο, είτε τα δόντια κινούνται, πιστεύεται, ότι το κάπνισμα μειώνει τον πονόδοντο και συμβάλλει στην στερέωση των δοντιών.

3) «Εις σιρόπιον του συκοτίουΜαραθόριζες, σελινόριζες, μαγδανόριζες, πικραλιδόριζες, σφαραγγόριζες, κάπνιον, ευπατόριον, ήγουν πεντάφυλλον, οξιάς, μερσίνης ρίζαν, ρόδα, εξάγιον 1, άπριον, ήτοι αγριοκρινόριζες εξάγια 3, και άσαρνο, γλυκάνισον, ετζινός[….], μαλαθρόσπορον ξάγι ½, κρόκον δράμια 3, <βάλε εις τιο νερό> και ας μουσκέψουν ένα νυκτόμερον και τότε βράσον μετά μέλιτος, έως να μείνει το τρίτον <και> να τρώγει <ο πάσχων και ιαθήσεται>».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001), σ.134-135).

Το αναφερόμενο στην συνταγή αυτή φυτό «κάπνιον» αμφισβητείται από τους μελετητές, εάν πρόκειται για την Νικμοτιανή τον ταμπάκον , κοινώς καπνόν, ή πιθανότερα πρόκειται για φαρμακευτικό φυτό, γνωστό ήδη κατά την αρχαιότητα και το οποίον αναφέρεται από τον μεγάλον Ιατρόν της αρχαιότητας – ο οποίος θεωρείται δεύτερος, ως προς την σπουδαιότητα, μετά τον Ιπποκράτη τον Κώον (*Κως 460 π. Χ. – + Λάρισα 370 π.Χ.) - Γαληνόν τον Περαμηνόν (* Πέργαμος 129- + Ρώμη 199 μ. Χ.) και το οποίο έφερε την ονομασία «κάπνιον το»:

Γαληνός ο Περγαμηνός, Περί κράσεως και δυνάμεως,…( Galenus, De temperamentis, Libri III), 12, 8, 18-12, 9, 3 : «Περί καπνίου. Κάπνιος, οι δε καπνόν ονομάζουσι, δρυμείας άμα και πικράς μετέχει ποιότητος, ουκ απήλλακται δε παντάπασιν ουδέ της στρυφνής ,…όθεν …και τα καθ΄ ήπαρ εμφράξεις τε και ατονίας ιάται».

΄Ασχετα, εάν το καπνίον του Κρητικού Ιατροσοφίου αναφέρεται στην Νικοτιανή τον ταμπάκο, κοινώς καπνό ή όχι, η αναφορά του Γαληνού, τουλάχιστον μαρτυρεί, ότι φαρμακευτικό φυτό με την ονομασία «Κάπνιον» ή «Καπνός» ήταν ήδη γνωστό και σε χρήση κατά την αρχαιότητα.

Σημειωτέο, ότι και σήμερα ο λαός ονομάζει διάφορα φυτά «άγριο καπνό», τα οποία όμως δεν έχον σχέση με την Νικοτιανή τον ταμπάκο.

Καπνός άγριος Αστερίσκος ο πάρυδρος
Η επιστημονική ονομασία του φυτού αυτού είναι Αστερίσκος ο πάρυδρος και ανήκει στην οικογένεια των Συνθέτων (Compositae). Πρόκειται για μονοετή πόα (ύψους 0,10-0,30 μ.) με φύλλα ακέραια και άνθη κιτρίνου χρώματος. Φύεται σε όλη την Ελλάδα, σε παραλιακές χέρσες περιοχές, κατά μήκος των δρόμων, των φρακτών, των αγρών, των οικοπέδων κλπ. Το φυτό αυτό απαντά ως αυτοφυές σε όλες τις ακτές των παρά την Μεσόγειο Θάλασσα κειμένων χωρών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :
H. Baumann, Die griechische Pflanzenwelt, Muenchen 1999.
Ι. Ηλ. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου, περιοδικό «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ΄ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.
Εγκυκλοπαιδεία ΝΕΑ ΔΟΜΗ, τ. 13 (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), σ. 49-51.

Ευ. Φραγκάκι, Η δημώδης ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978),130-132.
Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).
Βotanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1998), σ. 308.
R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).