Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Σάκχαρον το φαρμακευτικόν (Saccharum offinarum), κοινώς ζαχαροκάλαμο"

Rodiaki NewsRoom

Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας

Γράφει o
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Πρόκειται για φυτό της Συνομοταξίας των Αγγειοσπέρμων (Magnoliophyta), της Ομοταξίας των Μονοκοτυληδόνων (Liliopsida), της Τάξεως των Κυπειρωδών (Ceperales), της Οικογενείας των Ποοειδών (Poaceae), του Γένους Σάκχαρον (Sccharum) και του είδους φαρμακευτικόν (οfficinarum).

Το Γένος Σάκχαρον (Saccharum), περιλαμβάνει δώδεκα (12) είδη, ιθαγενών των τροπικών και παρατροπικών χωρών ολοκλήρου του κόσμου. Σημαντικότερον από αυτά είναι το Σάκχαρον το φαρμακευτικόν (Saccharum officinarum), από το οποίον παράγεται το καλαμοσάκχαρον, η κοινώς γνωστή ζάχαρη.

Η πλειονότητα των ειδικών ερευνητών δέχεται, ότι πατρίδα του Σακχάρου του φαρμακευτικού είναι η Νέα Γουϊνέα, από την οποίαν ήδη κατά την Προϊστορική Εποχή αυτό μετεφέρθη στη Νοτιοανατολική Ασία. Πρόκειται για τους «Καλάμους», τους οποίους αναφέρει ο αρχαίος Γεωγράφος και Ιστορικός Στράβων (*Αμάσεια Πόντου 64 π.Χ. - +24 μ.Χ.), τους οποίους παρετήρησε στην Ινδική ο ναύαρχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου Νέαρχος (*Κρήτη περίπου 360 π.Χ. - + 312 π.Χ.), «ποιούντας μέλι, μελισσών μη ουσών». Επίσης πρόκειται για το «Σάκχαρον» του Διοσκουρίδου του Πεδανίου ή Αναζαρβέως (περίπου 8 μ.Χ. - 78 μ.Χ.).

Από την Ινδία το Σάκχαρον το φαρμακευτικόν μετεφέρθη πρώτα στην Αραβία, μετά στη Συρία και την Αίγυπτο και στη συνέχεια άρχισε να καλλιεργείται σε όλες τις χώρες, οι οποίες κατεκτήθησαν από τους Άραβες. Ειδικότερα, καλλιεργήθηκε στην Κύπρο και στην Ρόδο, στην Ισπανία και την Αλγερία. Αργότερα μετεφέρθη στην Αμερική, στη Δυτική Ινδία περί το έτος 1500, στο Μεξικό το 1520, στη Βραζιλία και το Περού το 1532 και στην Λουϊζιάνα το 1750.

Είναι αξιοσημείωτο, ότι στη νήσο Ρόδο επί της εποχής της Ιπποτοκρατίας (1310-1522) το σακχαροκάλαμο εκαλλιεργείτο συστηματικά. Στα τέλη του 20ού αιώνα (1980-1990) στα Μάσσαρι της Νότιας Ρόδου, στην περιοχή «Χαράκι», δυτικά του Ιπποτικού Φρουρίου «Φαρακλός» και στη θέση «Ζαχαρόμυλος», ανεσκάφη από την Αρχαιολογική Υπηρεσία της Δωδεκανήσου μία εγκατάσταση επεξεργασίας ζαχαροκάλαμου, η οποία χρονολογείται στην εποχή της Ιπποτοκρατίας (1310-1522 μ.Χ.). Απεκαλύφθησαν μεταξύ άλλων: ο Μύλος, όπου αλέθετο το ζαχαροκάλαμο, οι εγκαταστάσεις της επεξεργασίας αυτού και πολυάριθμα πήλινα αγγεία, μετρίου μεγέθους, σχήματος κολούρου κώνου, με ευρύ στόμιο και στο μέσον της βάσεως μίαν οπή, τα οποία εχρησιμοποιούντο κατά την επεξεργασία αυτού. Σημειωτέο, ότι και η ονομασία του οικισμού «Μάσσαρι, τα» είναι αραβική και σημαίνει τόπος παραγωγής ζάχαρης.

Όσον αφορά στο ίδιο το ζαχαροκάλαμο, πρόκειται για μεγάλων διαστάσεων ποώδες, πολυετές φυτό, με βλαστό (ύψους 2,00-5,00 μ.). Φέρει φύλλα μεγάλα, ταινιοειδή (μήκους 1,50-2,00 μ.) και ταξιανθία θυσανωτή φόβη. Στα μεσογονάτια διαστήματα του βλαστού υπάρχει ένας παχύρευστος χυμός, ο οποίος περιέχει 12-20% σακχαρόζη (καλαμοσάκχαρο), ανάλογα με την ποικιλία.

Το σακχαροκάλαμο ευδοκιμεί σε θερμά και υγρά κλίματα και σε εδάφη γόνιμα, αλουβιακά, κατά προτίμηση αργιλοαμμώδη, που λιπαίνονται με κοπριά ζωικής προελεύσεως. Όπου η βροχόπτωση είναι μικρότερη των 1500 χιλιοστών ετησίως, πρέπει τα φυτά να αρδεύονται τουλάχιστον ανά δεκαπέντε (15) ημέρες.

Πολλαπλασιάζεται συνήθως με μοσχεύματα, τα οποία κόπτονται από την κορυφή του ζαχαροκάλαμου και φυτεύονται σε γραμμές. Ο πολλαπλασιασμός με σπέρματα γίνεται μόνον σε σταθμούς βελτιώσεως για τη δημιουργία νέων ποικιλιών. Οι φυτείες του ζαχαροκάλαμου ανανεώνονται ανά 2-3 έτη. Ο πολλαπλασιασμός γίνεται επίσης με τεμάχια καλάμων που φυτεύονται στη γη και από τα γόνατα αναπτύσσονται νέα φυτά.

Μετά από την παρέλευση 12-15 μηνών τα νέα φυτά ανθίζουν, οπότε έχουν και τη μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε σακχαρόζη, θερίζονται, είτε με τα χέρια, χρησιμοποιώντας δρεπάνια, είτε με μηχανικά μέσα. Κόπτονται σε μικρά τεμάχια, αλέθονται και το παχύρευστο σιρόπι το οποίο βγαίνει, αναμειγνύεται με διάφορες χημικές ουσίες, διυλίζεται και η ζάχαρη συμπυκνώνεται σε κρυστάλλους.

Επίσης, παράγεται ένα υγρό, με σκούρο καφέ χρώμα, η μελάσα, η οποία αποχωρίζεται από τη ζάχαρη διά της φυγοκέντρησης. Η μελάσα χρησιμοποιείται για τη διατροφή ζώων και για τη δημιουργία, ύστερα από ζύμωση και απόσταξη, διαφόρων οινοπνευματωδών ποτών, όπως είναι π.χ. το ρούμι.

Σημειωτέον, ότι έως και τα μέσα περίπου του 18ου αι. μ. Χ. το ζαχαροκάλαμο αποτελούσε τη μόνη πηγή για την παραγωγή ζάχαρης. Κατά το έτος 1746 ο Γερμανός Φαρμακοποιός και Χημικός Andreas Sigismund Marggraf (Berlin, * 1709 - + 1782), ανέπτυξε την τεχνική της κρυστάλλωσης ζάχαρης, χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη τα ζαχαρότευτλα.

Ακολούθως και στις αρχές του 19ου αιώνα, ο διάδοχος και συνεχιστής του έργου ττου A. S. Marggraf, ο επίσης Γερμανός Franz Karl Achard (* 1753 - + 1821) συνετέλεσε, ώστε η παραγωγή της ζάχαρης να γίνει βιομηχανική.

Είδη ζαχαροκάλαμου:
1) Σάκχαρον το αυτοφυές (Saccharum spontaneum)
2) Σάκχαρον το σινικόν (Saccharum sinense)
3) Σάκχαρον το ρωμαλαίον (Saccharum robustum).

Αρχαία Γραμματεία
Διοσκουρίδης
«Καλείται δε τι και σάκχαρον, είδος ον μέλιτος πεπηγότος εν Ινδία και τη ευδαίμονι Αραβία, ευρισκόμενον επί των καλάμων, όμοιον τη συστάσει αλσί και θραυόμενον υπό τοις οδούσι καθάπερ οι άλες. Έστι δε και ευκοίλιον, ευστόμαχον, διεθέν ύδατι και ποθέν, ωφελούν κύστιν κεκακωμένην και νεφρούς. Καθαίρει δε και τα ταις κόραις επισκοτούντα εγχριόμενον».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής ΙΙ, 82, 4).

Λαϊκή Ιατρική
1) «Περί καθάρσεως διά να ευγάλης χολές
Μαρούλια, αντίδια, ροδίκια, μπουράτζενα, άγρουστον, βράσε τα καλά με νερόν, έως να μήνη το μισόν, είτα σούροσον και βάλε ζάχαριν, ξανάβρασε το ζουμί και ξανασούροσέ το και πχιέ το ζουμί αυτό νηστικός, να σε κινήση καλά η κοιλία σου».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αι. (Ρέθυμνο 2001), σ. 85).

2) «Εις πάντα πόνον
Τρεις κλόνους αγουδούρους μονόκλονους και ρίζες απουράνου και αφθάστου κοπάνησον καλά, βγάλε τον ζομόν και ανακάτοσε με ζάχαριν, δος του (του ασθενούς) να πχή και περνά ο πόνος».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, έ.α., σ. 91).

3) «Εις πάθος ανθρώπου
Χυλόν με το γυμνοκρίθαρον βάλε, σταφίδας χορίς τα κούκουδα και σιρικά, ήτοι τζίτζιφα και δαμάσκηνα και φυνίκια 2 ή 3 και βράσετα, βάλε μαστίχη και ζάχαρι γι μέλι, ωσάν βράσουν να πίνη <ο ασθενής και ιάται>».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, έ.σ., σ 144).

4) «Περί τριανταφύλλων
Τριαντάφυλλα ένοσον με ζάχαριν και ψήσον εις τον ήλιον και ας τρώγι, όποιος έχει κίνησιν κοιλίας και όποιος έχει δίψαν, να τα κρατεί στο στόμα του. Ομοίως ζεμάτισε αυτά και θέστα απάνο εις οφθαλμούς πονεμένους και ιάται».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, έ.α., σ 164-165).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ι. Ηλ. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου, περιοδικό «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ’ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.
Εγκυκλοπαιδεία ΝΕΑ ΔΟΜΗ, τ. 10 (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), σ. 269.
Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνον 2001).
Ευ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).
Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990), σ. 116.
Βotanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1998), σ. 308.
R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).