Αγαπητός Ξάνθης: Η «πόλη των θυλάκων» και η απάντηση για μια κοινωνία της «συγκατοίκησης»

Rodiaki NewsRoom

Tο βιβλίο του Σταύρου Σταυρίδη περί μετέωρων χώρων της ετερότητας

Γράφει o
Αγαπητός Ξάνθης*
Αρχιτέκτονας

Είναι κάποια βιβλία που βγάζουν τη χάρη του στοχασμού στην αέναη πρόκληση της σχέσης του χώρου με την κοινωνική ταυτότητά μας. Ουσιαστικά, αυτό αποτελεί ένα ηθικό δίλημμα που ισορροπεί στις τάξεις του μετεωρισμού στο νέο τοπίο που διαμορφώνεται μέσα στην κατοίκηση. Ένα από αυτά τα πονήματα είναι του επικούρου καθηγητή στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ, κου Σταυρίδη Σταύρου, (2010), Μετέωροι Χώροι της Ετερότητας. Εκδότης: AΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ.

Το βιβλίο καταπιάνεται με βαθυστόχαστες έννοιες που ενδυναμώνουν το προφίλ των σύγχρονων πόλεων. Οι νέες πόλεις εμφανίζονται από μία σειρά θυλάκων που παρουσιάζουν ένα πλέγμα χωροχρονικών ασυνεχειών (σ.18). Αυτές οι ασυνέχειες «μιλούν» με τις συνέχειες μέσα από πολλά πεδία του διαχωρισμού, της άρθρωσης ως ενδιάμεση οντότητα και τέλος με τον μετεωρισμό που δυνητικά εμφανίζεται ως στοιχείο υπερβάσης (σ.43).

Το μελέτημα παραδίδει στην κρίση τού αναγνώστη, απτά παραδείγματα των μετέωρων χώρων της ετερότητας ως σημεία κρίσης στα μονοπάτια των πρακτικών του μέλλοντος. Ένα μέλλον που κτίζει τον χώρο σε πεδίο ενεργό μιας διάπλασης που εκφράζει τη σχέση με την ετερότητα και όχι βέβαια σαν μορφή φυλακής (σ.259). Και εάν δεχθούμε ότι η κοινωνία μας έχει πλήθος από ετερότητες και ο χώρος διαρκείς ασυνέχειες είναι καθήκον μας να ανακαλύψουμε τα περάσματα προς την ετερότητα του μέλλοντος που σίγουρα θα υπερβαίνει το διαχειριστικό, ασυνεχές παρόν (σ.259).

Νοήματα, όπως η σκηνή του θεάτρου, οι τόποι, οι εικόνες, το φύλο, η ετεροτοπία αλλά και η σημασία των προσφύγων και μεταναστών έρχονται διαθρωτικά στο προσκήνιο για να παρουσιάσουν την νεωτερική πόλη των διαρκών αλλαγών, ενός στιβαρού τοπίου πειραματισμών και εντάσεων (σ.97).

Ο ευρύτερος χώρος κυριαρχεί ως πεδίο έρευνας και μελέτης.
Μέσα από τις εικόνες και τις μνήμες, ο ΧΩΡΟΣ εμφαίνεται ως η εγγύηση του αμεταβλήτου (σ.93) αλλά και της ασυνέχειας (σ.201), ως ο κύριος παράγοντας της άρθρωσης των σχέσεων εξουσίας και γνώσης (σ.231) αλλά και η έκφραση της σχέσης με το έτερο (σ.253).

Αυτό το έτερο συνδυάζεται με την ταυτότητα, είτε ατομική είτε συλλογική, που αποδίδει και χαρακτηρίζει αυτή τη δημιουργία προϊόντος κοινωνικών σχέσεων στο κέλυφος της εξέλιξης ανοιχτό σε μεταβολές και αναμετρήσεις με την ελευθερία (σ.234).
Στο αστικό τοπίο της πόλης εμφανίζονται διάφορες μορφές «ελευθερίας» ακολουθώντας τους θύλακες της μέσα από τρεις τροχιές. Η πρώτη παρουσιάζεται εντός μιας ιδανικής πολιτείας, η δεύτερη με τη χρήση των σύγχρονων δικτύων και η τρίτη με τη συμμετοχή στα περάσματα σ’ ένα πεδίο συνάντησης και σχέσεων. Έτσι, ο χώρος γίνεται μια συνθήκη σκέψης και συσχέτισης με μοχλό τη φαντασία, ο οποίος συνίσταται στη σύγκριση του παρελθόντος και του μέλλοντος, του χθες με το αύριο (σ.159).

Αυτοί οι μετέωροι χώροι της εμπειρίας και της δράσης έχουν και τις έμφυλες ταυτότητες ως ταυτότητες κατοίκησης αλλά και πράξης, εκφράζοντας παράλληλα τον σχηματισμό της ασυνέχειας τόσο στην κουλτούρα, στην οικονομία ή την κοινωνική δύναμη (σ.202).

Η επιδίωξη για την «τέχνη το να γίνεσαι ό άλλος»(σ. 224) δείχνει να υπερβαίνει την ετεροτυπία η οποία παρουσιάζεται από τον Φουκώ ως ο χώρος των αντι-τοποθεσιών που οδηγεί στο πέρασμα προς την ετερότητα(σ.223). Αυτή η ετεροτυπία παράλληλα εκφράζεται ως ένας τόπος μετάβασης που μιλάει ως συνθήκη συσχετισμού εξουσίας, γνώσης και χώρου. Ένας τόπος γεμάτος τέχνη και επινοητικότητα στην επίσκεψη όμως της αντίληψης της ετερότητας (σ.224).
Η λέξη κλειδί -ετερότητα- μπορεί να προσδιορίζεται πολλάκις από τον χρόνο ή από τον χώρο βέβαια μέσα όμως από την κοινωνία και τα τείχη της που τα συντηρεί το μίσος και ο φόβος (σ.254). Διαβάζεται παράλληλα και μέσα από την αναστολή της συνεχείας του χώρου που επιδιώκει η νεώτερη σκέψη αλλά και η μυθολογία της συνεχούς προόδου που τη θεμελιώνει (σ.256).

Ο συγγραφέας αποδίδει σχηματικά και συμβολικά στη θεατρική σκηνή ένα πλούσιο χωρικό περιβάλλον στο οποίο οι ταυτότητες επιτελούμενες εκτίθενται σ’ ένα μετεωρισμό (σ.47) μαζί με την ετερότητα. Η σκηνή λοιπόν, αντί να είναι μια αυστηρά ορισμένη επικράτεια γίνεται ένα αμφίσημο κατώφλι, μέσα και έξω από τη ζωή παρουσιαζόμενο ως άθροισμα διαφορετικών τόπων (σ.57).

Η σκηνή γίνεται ένας χώρος που υπάρχει ο μετεωρισμός γιατί αυτή μπορεί να οριοθετείται και να παρουσιάζει τη αμφίσημη σχέση που εγκαθιδρύεται ανάμεσα σε «ηθοποιούς» και «θεατές». Η σχέση αυτή του κοινού με τον χώρο της σκηνής γεννάει ουσιαστικά τον μετεωρισμό, γιατί απλά το κοινό δεν μπορεί να βρεθεί πλήρως ούτε στον χώρο που περιγράφεται επί σκηνής, αλλά ούτε στον χώρο που πραγματικά όλα τούτα συμβαίνουν με τη συγκεκριμένη υλική του υπόσταση (σ.51).

Αλλά και με τους μετανάστες, πρόσφυγες και τους εξόριστους χορηγείται ένα σημαντικό σημείο μετεωρισμού της συλλογικής ή και ατομικής μνήμης ανακαλύπτοντας μια σχέση με τη χώρα που βρίσκονται, ταιριάζοντας μνήμες του δικούς τους παρελθόντος με το παρελθόν και το παρόν που τους δίνει τώρα χώρο και χρόνο (σ.106). Η ζωή αυτής της κοινωνικής ομάδας πλάθεται από ασυνέχειες χρονικές και ασυνέχειες χωρικές. Βρίσκονται αλλού και εδώ ταυτόχρονα και αυτό είναι το μαγικό και το ερευνητέο.

Εδώ μπορούμε να επισημάνουμε το βιβλίο της κας Παπανδρεόυ Ζέτας (2023) με τίτλο: Χώρος και Τραυματική Μνήμη-Ο προσφυγικός οικισμός των Τουρκοκρητικών της Ρόδου, Αθήνα: Κουκκίδα, το οποίο αναδεικνύει το θέμα της κοινωνικής-θρησκευτικής ταλαντωμένης εκκρεμότητας στη Ρόδο στον τόπο των Κρητικών ως ένα γνήσιο παράδειγμα της εμπειρίας του μετεωρισμού και της «ουδέτερης» ταυτότητας που εξελίσσεται από τη δημιουργία αυτού του ιδιότυπου οικισμού και του ανάλογου πληθυσμού του (από το 1897).

Ο μετεωρισμός συνεπώς δείχνει την ασυνέχεια που βρίσκουμε σε πολλά χωρο-κοινωνικά πεδία. Η «πόλη των θυλάκων» των νεωτερίστικων αστικών πυκνωτώ, ν όπου ο χώρος γίνεται έκφραση του εγκλεισμού της ετερότητας είτε με το πρόσωπο του γκέτο, είτε με τις υψηλόφραχτες περιφράξεις, είτε με κατευθυνόμενες χρήσεις στο πνεύμα του υπερκαταναλωτισμού, αποδεικνύει τον ζωντανό μετεωρισμό του (νέου) πολεοδομικού χώρου, της μεγαλούπολης.

Παρά τα ευχολόγια περί ανοικτών κοινωνιών, περί συνύπαρξης με το έτερο, περί κατανόησης του «άλλου», περί επιτυχίας του «χωρικού-οικονομικού» φιλελευθερισμού, η κοινωνία αλλά και ο χώρος παραμένουν στα δεσμά της ετερότητας με συνοδεία τον ανάλογο μετεωρισμό τους. Χρειάζεται άμεσα μια στροφή στην αντίληψη της σημερινής αισθητικής, όχι σαν εργαλείο οικοδόμησης ενός κτηρίου αλλά ως μια θέση ζωής προς μια διαφυγή από τη «χειραγωγημένη ετερότητα» σε μια διαδρομή ποιότητας που αγγίζει το «μεγάλο» περιβάλλον, την τέχνη και τα αντικείμενα.

Πρέπει να φύγουμε από το απλώς «ωραίο» και να περάσουμε στο Ωραίο ως σημαίνουσα μορφή συμπεριφοράς και ήθους. Γιατί τότε, κατανοώντας την ουσία του ωραίου, μπορούμε να αντιληφθούμε τα τείχη της ετερότητας και των θυλάκων της σύγχρονης πόλης. Μπορούμε να τα απομειώσουμε ή έστω να τα κοντύνουμε ώστε να βλέπουμε ο ένας τον άλλο/άλλη με τη ματιά της ανθρώπινης υπόστασης και της αλληλεγγύης.

Το μονοπάτι της κατεδάφισης των φραγμών των μετεώρων χώρων της ετερότητας είναι μακρύ και στενό, αλλά πρέπει να ξεκινήσουμε άμεσα το πέρασμα προς τη «συγκατοίκηση», όχι μόνο με ασφάλεια αλλά τολμώντας και μέσα από τους υπάρχοντες μετέωρους χώρους, γιατί αυτό μπορεί να είναι η λύση του βιώσιμου, ελπιδοφόρου μέλλοντος.

* Ο αρθρογράφος είναι αρχιτέκτονας, μεταδιδακτορικός υπότροφος του Πανεπιστημίου Αιγαίου, διδάσκων στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση»