Τα Ελληνικά σχολεία ξανανοίγουν στην Κάρπαθο

Rodiaki NewsRoom

Επί της Οθωμανικής κυριαρχίας η ελληνική παιδεία στην Κάρπαθο είχε αναπτυχθεί σημαντικά. Σ’ όλα τα χωριά υπήρχαν δημοτικά σχολεία και στο Απέρι λειτουργούσε σχολαρχείο. Τα σχολεία συντηρούνταν από κοινοτικά έσοδα και τα ταμεία των εκκλησιών. Οι Καρπάθιοι συνέχιζαν τις σπουδές στα γυμνάσια ή ιεροδιδασκαλεία της Σύμης, Σάμου και Σμύρνης, ή στα γυμνάσια της Αθήνας και του Πειραιά. Όσοι είχαν την δυνατότητα, συνέχιζαν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

De Vecchi

Η ίδια κατάσταση συνεχίστηκε στα πρώτα χρόνια της Ιταλοκρατίας, όπου στην αρχή η διδασκαλία της ιταλικής γλώσσας εισήχθη ως προαιρετικό μάθημα. Αλλά, από το 1926 απαγορεύτηκε η εισαγωγή σχολικών βιβλίων από την Ελλάδα και η ιταλική γλώσσα έγινε υποχρεωτική. Το 1937 ο De Vecchi, όταν ανέλαβε κυβερνήτης, στράφηκε με μανία εναντίον της ελληνικής γλώσσας. Όλα τα μαθήματα διδάσκονταν στα ιταλικά, και μόνο μια ώρα την εβδομάδα διδάσκονταν τα θρησκευτικά στα ελληνικά.

Οι Έλληνες δάσκαλοι παύθηκαν και όσοι ήθελαν να συνεχίσουν να διδάσκουν στα ιταλικά υποχρεώθηκαν να πάνε στο ιταλικό διδασκαλείο της Ρόδου για μετεκπαίδευση. Πολλοί Καρπάθιοι δάσκαλοι συνέχισαν να διδάσκουν στα κρυφά. Οι Ιταλοί απέλυαν και πολλές φορές εξόριζαν όσους απ’ αυτούς αποκάλυπταν.

Στη θέση των παυθέντων οι Ιταλοί έφερναν δασκάλους από την Ιταλία, που προσπαθούσαν να εφαρμόσουν το Ιταλικό πρόγραμμα που περιελάμβανε την Φασιστική Αγωγή και πίεζαν τα παιδιά να γραφτούν Balilla. Για να δελεάσουν τα παιδιά, στα χρόνια του πολέμου και της πείνας, προσέφεραν δωρεάν συσσίτιο σε όσα απ’ αυτά γράφονταν Balilla. Πολλές φορές πίεζαν με αντίποινα τους γονείς των παιδιών που δεν έγραφαν τα παιδιά τους. Οι γονείς συμβούλευαν τα παιδιά τους να λένε ότι οι γονείς τους δεν τους πίεζαν, αλλά ότι τα ίδια δεν ήθελαν να γραφτούν.

Οι Ιταλοί δάσκαλοι δεν ήταν εξίσου φανατισμένοι. Ο διευθυντής Direttore Enrico Falorni στα Πηγάδια ήταν εκπαιδευτικός με ήθος και δεν ανακάτευε την πολιτική με τα εκπαιδευτικά του καθήκοντα. Το ίδιο και η γυναίκα του, που δίδασκε στο νηπιαγωγείο και η κουνιάδα του αντισυνταγματάρχη Camarda. Αντίθετη ήταν η συμπεριφορά τριών άλλων δασκάλων στους οποίους οι μαθητές έδωσαν παρατσούκλια, το «Δασκαλάκι» (ήταν κοντός και αδύνατος), η «Τσουλού» (έπλεκε τα μαλλιά της πλεξούδες και τα έδενε κότσο) και η «Φακιδιάρα» (το πρόσωπο της ήταν γεμάτο φακίδες). Το Δασκαλάκι με φοβέρες και απειλές ανάγκαζε τα παιδιά να γραφτούν Balilla, ενώ οι δυο δασκάλες προσπαθούσαν με φανατισμό να μάθουν στα παιδιά ιταλικά και τα πίεζαν να ξεχάσουν τη μητρική τους γλώσσα.

Το «Δασκαλάκι» πίεσε τον 9χρονο τότε αδελφό μου και τον έντυσε Balilla. Και όταν τον είδα, του λέω: «Θα σε σκοτώσει η μητέρα». Συνειδητοποιώντας το λάθος του, έβγαλε τα ρούχα του Balilla και τα έριξε κάτω από μια ελιά. Μαζί με τον Ηλία Ματσάκη τα μαζέψαμε, τα πήραμε πίσω στο σχολείο, και μέσα από την ανοικτή πόρτα της σχολικής αίθουσας που δίδασκε το «Δασκαλάκι», τα πετάξαμε και εξαφανιστήκαμε.

Στο Απέρι υπηρετούσε ο Giovanni Ranalletta. Ήταν ρολογάς, αλλά επειδή ήταν φανατικός φασίστας τον διόρισαν δάσκαλο. Στο σχολείο της Βωλάδας υπηρετούσε η Maria Teresa, αρκετά όμορφη και χειραφετημένη, που τα θέλγητρά της έγιναν το μήλο της Έριδας μεταξύ του Ιταλού στρατιωτικού διοικητή και ενός λοχαγού. Αργότερα, όταν ήλθαν οι Γερμανοί, έγινε ερωμένη Γερμανού αξιωματικού, αλλά αναμείχθηκε και στην Συμμαχική κατασκοπεία. Μεταξύ των άλλων Ιταλών δασκάλων συμπεριλαμβάνονται οι Francesco Avagliano, Raffaele Cefola και Licia Festa.

Τον Σεπτέμβρη του 1942 πήγα στην πρώτη τάξη, με δασκάλα την «Φακιδιάρα». Επειδή δεν υπήρχαν αρκετές αίθουσες στο κτίριο του Αλέξη Μανωλάκη στο Κονάκι, χρησιμοποιούσαν για την πρώτη τάξη το σπίτι του Γεωργίου Βλαστού, που βρισκόταν στην δεξιά μεριά της σκάλας που ανεβαίνει από την Βαγγελίστρα. Η «Φακιδιάρα» μας διάβαζε από ένα ιταλικό βιβλίο, αλλά κανένα από τα παιδιά δεν καταλάβαινε Ιταλικά. Το μόνο που θυμάμαι ήταν μια φωτογραφία του Μουσολίνι και μια άλλη του San Francesco de Assisi (Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης) που τάιζε περιστέρια. Όμως πήραμε ενδεικτικό με βαθμό sufficiente (επαρκή).

Στις 6 Σεπτεμβρίου 1943 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Κάρπαθο και οι Πηγαδιώτες αναγκάστηκαν να μετακομίσουν στα άλλα χωριά, κυρίως στο Απέρι. Οι Ιταλοί δάσκαλοι προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να επιστρέψουν στην πατρίδα τους και τα Ιταλικά σχολεία δεν ξανάνοιξαν. Ορισμένοι Έλληνες δάσκαλοι συνέχισαν να διδάσκουν κρυφά. Θυμάμαι που ο Χριστόφορος Σακελλαρίδης δίδασκε στο σπίτι του, μαζί με τον γιό του Μανώλη, τους Γιώργο και Μανώλη Φραγκίσκου Σακελλαρίδη και Μηνά Ιωάννου Οικονομίδη. Βρέθηκε και για μένα ένα βιβλίο της Δευτέρας Δημοτικού και έμαθα να διαβάζω ελληνικά, προτού ακόμη μάθω το ελληνικό αλφάβητο.

Hans Vogeler

Στις 27 Δεκεμβρίου 1943 αναχώρησε από τη Ρόδο ο Γερμανός υπολοχαγός Hans Vogeler με το καΐκι Laurana και 60 στρατιώτες για να ενισχύσει την στρατιωτική φρουρά της Καρπάθου. Έπιασε όμως φουρτούνα και αναγκάστηκε να μείνει στην Χάλκη μέχρι να φτιάξει ο καιρός.

Ευχαριστημένος από τις διευκολύνσεις που του πρόσφεραν οι Χαλκίτες, τους ρώτησε αν ήθελαν κάποια χάρη κι εκείνοι τον παρακάλεσαν να ανοίξει το Ελληνικό Σχολείο. Παρά τις αντιρρήσεις των Ιταλών, που διατηρούσαν την πολιτική διοίκηση του νησιού, ικανοποίησε την επιθυμία τους. Έτσι ξανάνοιξε το πρώτο ελληνικό σχολείο στα Δωδεκάνησα. Στη συνέχεια ζήτησε από τους συγκεντρωθέντες Χαλκίτες να ψάλλουν τον Ελληνικό Εθνικό Ύμνο παρουσία και των Ιταλών. Πενήντα χρόνια αργότερα, όταν ο Vogeler διηγούταν το περιστατικό, δεν μπορούσε να ξεχάσει τη συγκίνηση ενός γέρου που έκλαιγε από χαρά.

Στις 6 Ιανουαρίου 1944 o Vogeler έφτασε στην Κάρπαθο και αμέσως διαδόθηκε από το πλήρωμα του Laurana, που αποτελείτο από τους Καρπάθιους Μανώλη Πατσουράκη (πλοίαρχο), Χαζή Πατσουράκη, Γεώργιο Ν. Λοΐζο, Κωνσταντίνο Ασπρομάτη, Σταύρο Μαργαρίτη, Γιώργο Πατσουράκη και Μάρκο Ζαράφτη (από το Καστελόριζο), το άνοιγμα των Ελληνικών Σχολείων στην Χάλκη.

Αμέσως, ο γραμματέα της Μητρόπολης Χριστόφορος Σακελλαρίδης με άλλους ιθύνοντες του νησιού ήρθαν σε επαφή με τον Vogeler και του ζήτησαν να ανοίξουν τα Ελληνικά Σχολεία. Εκτός από Διοικητής του γερμανικού λόχου με έδρα τα Πηγάδια, ο Vogeler ανάλαβε και την Διοίκηση των πολιτικών υποθέσεων. Επίσης ο Vogeler είχε κλασική εκπαίδευση, θαύμαζε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και γνώριζε ότι τα Δωδεκάνησα ήταν ελληνικά από αρχαιοτάτων χρόνων. Είχε πρόσφατο στη μνήμη τον ενθουσιασμό των κατοίκων της Χάλκης στο άνοιγμα των ελληνικών σχολείων και ανταποκρίθηκε στο αίτημα τους.

Οι Καρπάθιοι δεν άφησαν την ευκαιρία ανεκμετάλλευτη, και μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου ξανάνοιξαν τα ελληνικά σχολεία, με τους δασκάλους που είχαν παύσει οι Ιταλοί. Στο Απέρι, όπου κατοικούσαν τα περισσότερα Πηγαδιωτάκια, την πρώτη τάξη που άρχιζε με το αλφάβητο ανέλαβε η Μαρίτσα Καπετανάκη, την επόμενη, που αποτελείτο απ’ αυτούς που γνώριζαν να διαβάζουν στην οποία φοίτησα, ανέλαβε ο Νικόλαος Μαυράκης που μας μάθαινε να διαβάζουμε και να γράφουμε, την επόμενη ο Μανώλης Λάμπρος και την μεθεπόμενη, στην οποία εκτός από Ελληνικά διδάσκονταν και άλλα μαθήματα, ανέλαβε ο Χριστόφορος Σακελλαρίδης που ήταν και ο Διευθυντής του σχολείου. Μεταξύ των δασκάλων που δίδαξαν στα άλλα χωριά ήταν: Στην Βωλάδα Ευανθία Μοσχονά, Γιώργος Χιωτάκης, Αννίκα Μαρτή, στην Όλυμπο: Νικίας Κόνσολας, Μηνάς Φιλιππάκης,, Ηλίας Ζωγραφίδης, Γιάννης Κ. Καστελλοριζιός και Κομνηνός Παυλίδης.

Υπήρχαν πολλές ελλείψεις από βιβλία και γραφική ύλη, ευτυχώς όμως αρκετοί είχαν φυλάξει τα ελληνικά βιβλία όταν οι Ιταλοί έκλεισαν τα ελληνικά σχολεία. Επίσης στο Απέρι, σε κάθε μαθητή έδωσαν από ένα μολύβι με το όνομα του συλλόγου των Απεριτών Αμερικής η «ΟΜΟΝΟΙΑ», που τα είχαν στείλει πριν αρχίσει ο πόλεμος. Επειδή δεν υπήρχαν κιμωλίες, παίρναμε κομμάτια γύψου, τα βάζαμε στο φούρνο να ψηθούν, τα κοπανούσαμε να γίνουν σκόνη που ανακατεύαμε με νερό και φτιάχναμε κιμωλίες.

Εκτός από τα Ελληνικά, μας έμαθαν ελληνικά τραγούδια και πρώτα απ’ όλα τον Εθνικό μας Ύμνο, που τον τραγουδούσαμε μέσα στο δρόμο και ιδίως όταν περνούσαμε δίπλα από Ιταλούς, ιδιαίτερα τον Ranalletta. Εκείνοι θύμωναν αλλά δεν μας μιλούσαν, οι δε Γερμανοί χαμογελούσαν και διασκέδαζαν με την αντίδραση των Ιταλών.

Άγγλοι

Στις 17 Οκτωβρίου 1944 έρχονται οι Άγγλοι. Επιστρέψαμε στα Πηγάδια και προτού τελειώσει ο Οκτώβρης τα σχολεία άρχισαν να λειτουργούν. Στο σχολείο μας φοιτούσαν 165 μαθητές με τρεις δασκάλους: Η Μαρία Μακρή δίδασκε τις δύο πρώτες τάξεις, η Φωτεινή Πιττά την Τρίτη και ο Βάσος Οικονομίδης, που ήταν και ο Διευθυντής, Τετάρτη και Πέμπτη. Επειδή δεν υπήρχε σχολικό κτίριο, οι τρεις πρώτες τάξεις εγκαταστάθηκαν στο σπίτι του Μπρα και οι δυο τελευταίες στον γυναικωνίτη της Βαγγελίστρας. Σ’ όλες τις τάξεις υπήρχαν υπερήλικες μέχρι 17 ετών.

Υπήρχε έλλειψη βιβλίων, και εκτός απ’ αυτά που έκρυψαν οι Καρπάθιοι από τους Ιταλούς, οι Άγγλοι έφεραν ελληνικά αναγνωστικά και βιβλία αριθμητικής από την Κύπρο. Όμως, δεν υπήρχαν τετράδια, μολύβια και μελάνι. Οι πιο τολμηροί μπαίναμε από ένα φεγγίτη στο υπόγειο του Διοικητηρίου, όπου βρίσκονταν τα Ιταλικά αρχεία, και ψάχναμε για μισογραμμένες κόλλες, τις κόβαμε στο ίδιο μέγεθος και με βελόνι και κλωστή τις ράβαμε και κάναμε τετράδιο. Για μελάνι χρησιμοποιούσαμε μολύβια της κόπιας. Τα σχίζαμε στη μέση και με ένα ξυραφάκι κάναμε σκόνη το περιεχόμενό τους που το ανακατεύαμε με νερό.

Η δασκάλα μας Φωτεινή Πιττά, είχε μεγάλη θέληση και ενθουσιασμό που μας τον μετέδιδε. Μας έμαθε γραφή, ανάγνωση, ορθογραφία και γραμματική, να κλίνουμε πρωτόκλιτα και δευτερόκλιτα ονόματα και τα ρήματα σε όλους τους χρόνους. Μάθαμε τις τέσσερις πράξεις της αριθμητικής και την “Μέθοδο των τριών”. Μας δίδαξε Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Παλαιά Διαθήκη και την Γεωγραφία της Ελλάδος. Πετούσαμε στους επτά ουρανούς, θεωρούσαμε τους εαυτούς μας τυχερούς που γεννηθήκαμε Έλληνες.

Τον επόμενο χρόνο το σχολείο μετακόμισε στο κτίριο του Αλέξη Μανωλάκη και προτού τελειώσει η σχολική χρονιά οι Άγγλοι παραχώρησαν το “Κονάκι”, που με χρήματα της “Σχολικής Επιτροπής Πηγαδιωτών Αμερικής” μετετράπη σε σχολείο. Ο δε Μανώλης Ν. Λάμπρος μας έστειλε από την Αμερική δέκα βαλίτσες γεμάτες γραφική ύλη και μαθητές από την Αθήνα μας έστειλαν μεταχειρισμένα βιβλία.

Στο Απέρι, εκτός από το Δημοτικό σχολείο λειτουργούσε και σχολαρχείο με δυο γυμνασιακές τάξεις με διευθυντή τον Χριστόφορο Σακελλαρίδη. Δίδασκε ο ίδιος με τον Θεολόγο Ανδρέα Ξανθό και τον μαθηματικό Ασπρουλάκη. Σ’ αυτό φοιτούσαν μαθητές και από τα άλλα χωριά.

Το σχολικό έτος 1946-47, με πρωτοβουλία του καθηγητή Αριστοτέλη Σταυράκη, προστέθηκε μια τάξη στο σχολαρχείο Απερίου και με διευθυντή τον ίδιο λειτούργησε ως ημιγυμνάσιο. Κάθε χρόνο προστίθετο μια τάξη, μέχρι που λειτούργησε ως πλήρες γυμνάσιο.

Όταν το 1948 πρωτοπήγα στο Γυμνάσιο περπατούσαμε οκτώ χιλιόμετρα, πήγαινε – έλα, από τα Πηγάδια στο Απέρι. Μετά από δυο μήνες μετακόμισα σε συγγενικό σπίτι στο Απέρι. Τον επόμενο χρόνο πηγαίναμε με φορτηγά αυτοκίνητα και αργότερα με λεωφορεία. Πιο δύσκολα ήταν για τα παιδιά που ερχόντουσαν από τα μακρινά χωριά. Αν δεν έβρισκαν συγγενικό ή φιλικό σπίτι στο Απέρι ή στην Βωλάδα να τα φιλοξενήσουν, έπρεπε να νοικιάσουν κάποιο στάβλο. Μόνα τους μαγείρευαν και έκαμναν τις δουλειές του σπιτιού. Δυο φορές το χρόνο, Χριστούγεννα και Πάσχα, επέστρεφαν στα χωριά τους για να περάσουν τις γιορτές με τις οικογένειες τους.

Τέσσερις καθηγητές δίδασκαν 350 μαθητές σε πέντε τάξεις: Οι φιλόλογοι Αριστοτέλης Σταυράκης και Ιωάννης Σκαρδάσης, ο θεολόγος Αντώνης Μαστρογιάννης και ο μαθηματικός Ανδρέας Κατσάνης, που δίδασκε μαθηματικά, φυσική και γεωγραφία 30 ώρες την εβδομάδα, όπως και οι άλλοι καθηγητές. Πολλοί από τους μαθητές δεν ξέχασαν τον Σκαρδάση, που είχε σπουδάσει στην Γερμανία και ένας επιθεωρητής στην έκθεσή του ανέφερε ότι του άξιζε πανεπιστημιακή έδρα.

Από 50 ως 90 μαθητές φοιτούσαν στην κάθε τάξη και αντί για δύο, τρία παιδιά κάθονταν στο κάθε θρανίο και πολλοί στέκονταν όρθιοι. Υπήρχαν πολλοί υπερήλικες και το πρόβλημα λύθηκε με τις κατατακτήριες εξετάσεις. Κάθε δυο-τρεις μήνες υποβάλλονταν σε εξετάσεις και όσοι τις περνούσαν πήγαιναν στην επόμενη τάξη. Υπήρξαν επιμελείς μαθητές που σε ένα χρόνο έβγαλαν τρεις τάξεις.

Τον επόμενο χρόνο το Γυμνάσιο έγινε εξατάξιο με Γυμνασιάρχη τον μαθηματικό Λεωνίδου από την Χίο με άριστες διοικητικές ικανότητες. Την ίδια χρονιά συμπληρώθηκαν αρκετές ελλείψεις σε διδακτικό προσωπικό, με την φυσιογνώστρια Αναγνωστοπούλου, τον θεολόγο Γιώργο Χαλκιά και τους γυμναστές Κυριαζή και Γκόβα. Μετά από δυο χρόνια ο Λεωνίδου ανέλαβε γυμνασιάρχης στο Βενετόκλειο και γυμνασιάρχης στην Κάρπαθο ανέλαβε, εξίσου ικανός, ο φυσικός Σίμων Χατζησταυρίου από τη Σύμη.

Παρ’ όλες τις ελλείψεις και τις αντιξοότητες που αντιμετωπίσαμε, διδαχθήκαμε ήθος και αποκτήσαμε γνώσεις. Πολλοί συνέχισαν τις σπουδές και άλλοι ασχολήθηκαν με επιχειρήσεις, τέχνες και διάφορα επαγγέλματα με επιτυχία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, αρκετοί κατέλαβαν πανεπιστημιακές έδρες. Για πολλούς από αυτούς έκλεισε ο κύκλος της ζωής τους και όσοι βρίσκονται στο ηλιοβασίλεμά της διηγούνται με αγάπη τα δύσκολα χρόνια που πέρασαν και εύχονται ο Θεός να αναπαύει τις ψυχές αυτών που βοήθησαν να μάθουν γράμματα κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες.

πηγή: anamniseis.net