ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ: Ιστορική αναδρομή

Γράφει ο Κώστας Σαρρής δικηγόρος Έχω πολλές φορές προβληματιστεί για την ιστορία του τόπου μας, αλλά πάντοτε έμενα στον προβληματισμό διότι δεν έβρισκα στοιχεία διαφωτιστικά της ιστορικής μας συνέχειας, όπως βέβαια παραμένω και σήμερα με τον προβληματισμό αυτό, παρά την προσπάθεια την οποία κατέβαλα με τις λίγες αυτές γραμμές που έγραψα. Οι απορίες μου εξακολουθούν να είναι απορίες και τα κενά μέσα μου παραμένουν. Ιδίως με προβλημάτιζε πώς είναι δυνατόν στη Ρόδο με τα 44 χωριά οι κάτοικοί τους να είναι παντελώς διαφορετικοί στα χαρακτηριστικά από τους κατοίκους του διπλανού χωριού, απορία βέβαια την οποία εξακολουθώ να έχω. Το ερέθισμα για να εκφράσω τις σκέψεις και απορίες μου, μου το έδωσε σήμερα ο Πολιτιστικός μας Σύλλογος, ο οποίος μου ανέθεσε να παρουσιάσω κάποια ομιλία κατά το τριήμερο των πολιτιστικών εκδηλώσεων. Σκέφτηκα ότι τα νομικά και ειδικότερα αυτά που έχουν σχέση με το γάμο, το διαζύγιο, την ενδοοικογενειακή βία, τα ναρκωτικά και τόσα άλλα ναι μεν παρουσιάζουν κοινωνικό ενδιαφέρον, όμως στην συγκεκριμένη χρονική στιγμή προέχει ο τόπος μας και η ιστορία του. Για να μπορέσω δε να συγκεντρώσω κάποια στοιχεία ανέτρεξα σε βιβλιογραφίες όπως του αειμνήστου καθηγητή Χρ. Παπαχριστοδούλου, του αείμνηστου επίσης συναδέλφου μου Εμ. Παπαιωάννου, του συγγραφέα Θεοφάνη Μπογιάννου, Τα Πολιτιστικά Δωδ/νήσου, αυτά δε που θα σας αναφέρω ως ιστορικά γεγονότα στηρίζονται στις βιβλιογραφίες αυτές. Δεν είχα περισσότερο χρόνο μπροστά μου να ανατρέξω και σε άλλες πηγές για την διασταύρωση των στοιχείων και των πληροφοριών, ως εκ τούτου τα γεγονότα που παρατίθενται ενέχουν τον κίνδυνο της ενδεχόμενης ιστορικής ανακρίβειας. Η ιστορία της Αρχαγγέλου αρχίζει από το 4.000 π.Χ. και νωρίτερα όπως φαίνεται από λείψανα τα οποία βρέθηκαν στην περιοχή Κούμελο. Είναι γνωστό ότι η Ρόδος στην αρχαιότητα ακολουθούσε το σύστημα που επικρατούσε σε όλη την Ελλάδα «Πόλη Κράτος» και ότι στην Ρόδο υπήρχαν αρχικά τρεις πόλεις η Λίνδος, η Ιαλυσός και η Κάμειρος μεταγενέστερα δε και στο 408 π.Χ. χτίστηκε η πόλη της Ρόδου. Αξίζει να αναφερθεί, όπως αναφέρει ο Όμηρος, ότι ο Τληπόλεμος, γιος του Ηρακλή, «οι δοξασμένοι Ρόδιοι που κατοικούσαν χωρισμένοι σε τρία μέρη την Λίνδο, την Ιαλυσό και στην Κάμειρο με τις ασπροσπηλιές οδήγησαν εννιά πλοία στην Τροία κατά τον Τρωικό πόλεμο». Ειλικρινά μου προκαλεί εντύπωση ότι η Ποντώρεια η πρώτη δική μας πόλη ανήκε μεταξύ άλλων στο Δήμο της Ιαλυσού και όχι στον Δήμο της Λίνδου με τον οποίο βρισκόταν ούτως ή άλλως σε κοντινότερη απόσταση και ως εκ τούτου σε μια αλληλοεπίδραση. Η Ποντώρεια σημαίνει τόπο που βρίσκεται κοντά στο βουνό και τη θάλασσα (πόντος-όρος) που είναι η τοποθεσία μεταξύ του Πετρώνα έως την περιοχή Τσαμπίκα και υπήρχε ιερό του Δία και της Ήρας. Σημαντικό τοπωνύμιο της Ποντώρειας ήσαν αι Φαγαί, δηλαδή η σημερινή τοποθεσία Φαγιού όπου βρέθηκε σχετική επιγραφή. Ενώ λοιπόν η πόλη της Ποντώρειας βρίσκεται μεταξύ Στεγνών και Τσαμπίκας στην πόλη αυτή ανήκαν και πολλοί μικρότεροι οικισμοί όπως π.χ. Νάπαι, Κεραμί, Αγία Απακού, Βλετρούδια και άλλοι. Στα γύρω από την Ποντώρεια βουνά του Καράβου, του Χέλανδρου, της Τσαμπίκας υπήρχαν ναοί όπου ελατρεύοντο αρχαίοι Θεοί και κυρίως ο Θεός Ήλιος, στο βουνό δε της Τσαμπίκας λατρευόταν η Θεά του Κυνηγιού, ʼρτεμις. Τσαμπίκο και Τσαμπίκα ή Σαμπέκα είναι είδος πλοίου, αρχ. σαμβύκη όπως μας λέει ο Ησύχιος «σαμβύκης ου μόνον το όργανον αλλά και πλοίον» Μετά τον 7ο αιώνα μ.Χ. κατά τον Θεοφάνη Μπογιάννο, κατά τον Μεσαίωνα όμως κατά τον Χρ. Παπαχριστοδούλου, η πόλη λόγω των συνεχών πειρατειών που δεχόταν συγκεντρώνεται πλέον στη σημερινή της θέση, ορθότερη δε κατά την άποψή μου είναι του Χρ. Παπαχριστοδούλου. Δεν μου φαίνεται λογικό και ούτε είναι ιστορικά τεκμηριωμένο ότι η νέα πόλη που κτίστηκε επήρε το όνομα Αρχάγγελος από τον ομώνυμο ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Μάλλον κτίστηκε η πόλη με το όνομα Αρχάγγελος και στη συνέχεια κτίστηκε ο ιερός ναός, πιστεύω δε ότι η ορθή ονομασία είναι η Αρχάγγελος και όχι ο Αρχάγγελος. Όπως λεγόταν πριν η πόλη της Ποντώρειας, είναι φυσικό η σε αντικατάσταση της κτισθείσας πόλης να είναι η πόλη της Αρχαγγέλου. ʼλλωστε από παιδάκι θυμάμαι πάντοτε λέγαμε ότι είμαι από την Αρχάγγελο και όχι από τον Αρχάγγελο, όπως τελευταία έχει επικρατήσει. Όπως όμως και να ‘χει η νέα πόλη, στην νέα της θέση έμελλε και αυτή να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στην ιστορική διαδρομή της νήσου Ρόδου. Στους Βυζαντινούς χρόνους η Αρχάγγελος βρίσκεται κάτω από την Αυτοκρατορία του Βυζαντίου, είναι δε γνωστό σε όσους έχουν επισκεφτεί στην Κων/πολη τον ναό της του Θεού Σοφίας, ότι έχουν χρησιμοποιηθεί κατά την ανέγερση του ναού τούβλα από τη Ρόδο, προφανώς δε από την Αρχάγγελο η οποία ήταν φημισμένη για την τέχνη της αγγειοπλαστικής, ειδικότερα στην τοποθεσία «Πετρώνας». Μια παραδοσιακή τέχνη, η οποία και αυτή σιγοσβήνει κάτω από την τεχνολογική εξέλιξη, αφού κανένας από μας, αλλά κυρίως οι έχοντες την ευθύνη διακυβέρνησης του τόπου, δεν καθίσανε ποτέ μεθοδικά και με σχεδιασμό να συνδέσουν το χθες με το σήμερα και να σχεδιάσουν το αύριο. Το έτος 1309 μ.Χ. η Αρχάγγελος κατακτάται από τους Σταυροφόρους των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη. Για το κάστρο της Αρχαγγέλου δεν είναι εξακριβωμένο αν προϋπήρχε στη θέση αυτή Βυζαντινό κάστρο. Ο Μωάμεθ αμέσως μετά την άλωση της Πόλης, έστειλε το στόλο του, που είχε ενισχυθεί και από τα πλοία του Βυζαντίου και πολυάριθμο στρατό να υποτάξει τα νησιά του Αιγαίου. Τα περισσότερα Φραγκοκρατούμενα τότε αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν την επικυριαρχία του Σουλτάνου και να γίνουν φόρου υποτελή σ’αυτόν. Το Τάγμα όμως των Ιπποτών αρνήθηκε την αναγνώριση και υποταγή. Γι’αυτό το 1456 οι Τούρκοι πειρατές από την Καρία έπλευσαν στην Ρόδο και Κω με μικρά πλοιάρια και κατόρθωσαν από την Ρόδο να πάρουν 40 αιχμαλώτους. Την επόμενη χρονιά το 1457 έστειλαν στην Ρόδο στόλο από 60 πλοιάρια να λεηλατήσει την ύπαιθρο. Οι Τούρκοι με οδηγούς τους αιχμαλώτους χριστιανούς του προηγούμενου χρόνου, κατόρθωσαν να αποβιβάσουν την νύχτα πολλές χιλιάδες στρατιωτών σε πολλά μέρη που δεν εφρουρούντο ικανοποιητικά, έσφαξαν τις φρουρές και ανενόχλητοι προχώρησαν προς τα χωριά. Ένα σώμα στρατιωτών προχώρησε στην Αρχάγγελο, όπου οι κάτοικοι αμέριμνοι και ανέτοιμοι κυκλώθηκαν και συνελήφθησαν, εκτός από λίγους που κατόρθωσαν να διαφύγουν στα βουνά. Τότε οι Τούρκοι λεηλάτησαν το χωριό, φόρτωσαν τους ανθρώπους και τη λεία στα πλοία και τους μετέφεραν στα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης. Ύστερα από τη σκληρή αυτή δοκιμασία των κατοίκων ο Μέγας Μάγιστρος Jacques de Milly αποφάσισε να οχυρώσει το χωριό για να ξαναφέρει τους φοβισμένους κατοίκους και άρχισε να κτίζει το φρούριο. Σε 4 όμως χρόνια πέθανε και ο διάδοχος του Zacosta, για να αποτελειώσει τις εργασίες μαζί με την οχύρωση του ο επόμενος Giovanni Orsini το 1476. Το κάστρο όμως του Αρχαγγέλου παρά τις συνεχείς επιδιορθώσεις του δεν στάθηκε ικανό να περιφρουρήσει τους κατοίκους του, διότι ο λόφος είναι χαμηλός και βατός από όλα τα μέρη, ενώ το πάχος των τοίχων ήταν μικρό. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης ήταν με το Διάταγμα του 1479 να διατάσσονται οι κάτοικοι του Αρχαγγέλου ότι σε περίπτωση κινδύνου να καταφεύγουν στο Κάστρο στον Φαρακλό ή στη Ρόδο. Αλλά και σε μεταγενέστερη επιδρομή των Τούρκων, το 1503, πολλά πειρατικά πλοιάρια κατόρθωσαν να αποβιβάσουν πολλούς Τούρκους στρατιώτες στον Πετρώνα, να επιτεθούν για δεύτερη φορά σον Αρχάγγελο και να συλλάβουν 100 έως 150 αιχμαλώτους. Η καταστροφή δε θα ήταν πολύ μεγαλύτερη, αν οι Ιππότες δεν έστελναν από την πόλη της Ρόδου το ιππικό ώστε να αναγκάσουν τους Τούρκους να επιβιβαστούν στα πλοία τους και να φύγουν. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1522 οι Τούρκοι επιτίθενται κατά της Ρόδου και μετά από συνθηκολόγηση στις 12 του Δεκέμβρη η Ρόδος μαζί και ο Αρχάγγελος πέφτει στα χέρια των Τούρκων. Μέσα από την κατάκτηση των Τούρκων αναδεικνύεται η Αναστασία η ηρωίδα της Ρόδου, η οποία βλέποντας τον πολεμιστή άνδρα της να ξεψυχά μπροστά της, έτρεξε στο σπίτι αγκάλιασε τα δυο παιδιά της, τα φίλησε, τα ‘σφαξε και τα ‘ριξε στη φωτιά για να μην τα πάρουν οι Τούρκοι, φόρεσε την στολή Αξιωματικού, τρέχει στις επάλξεις δίνει τις μάχες της και πέφτει ηρωικά στην πρώτη γραμμή. Πολλές εκκλησίες για να μην χρησιμοποιηθούν ως έρεισμα του εχθρού είχαν κατεδαφιστεί μεταξύ των οποίων και η εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στον Αρχάγγελο. Η κατεδαφισθείσα εκκλησία ήταν μεσαιωνική εκκλησία και γύρω από αυτήν έγινε συνοικισμός όταν εγκαταλείφθηκε η παραλιακή Ποντώρεια. Στην θέση της κατεδαφισθείσας ανεγέρθη πάλι νέα εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Με την ευκαιρία θέλω να αναφέρω ότι η λέξη «Αφεντικά» που παραμένει σαν τοπωνύμιο στον Αρχάγγελο υποδηλώνει τα τσιφλίκια της εποχής της τουρκοκρατούμενης Αρχαγγέλου. Προέρχεται δε από τη λέξη «Αυθέντες» της Βυζαντινής εποχής οι οποίοι ήσαν οι κύριοι μεγάλων κτημάτων που δίδονταν κυρίως σε στρατιωτικούς, αλλά και πολιτικούς άρχοντες είτε από οικογενειακή κληρονομία. Το εκκλησάκι του ʼη Νικόλα στο Νησί ήταν μονή με ηγούμενο μοναχούς και διατηρούσε κελιά, μύλο και κήπους, στέρνα, ζώα στο νησί και στη θέση Πετρώνας. Καταστράφηκε το 1503 με την επιδρομή των Τούρκων και το 1524 ξαναχτίστηκε αφού έδωσαν τη σχετική άδεια. Τα μετέπειτα γεγονότα δηλαδή η κατοχή της Ρόδου από τους Ιταλούς το 1912 και η απελευθέρωση μας είναι πλέον λίγο πολύ γνωστά και δεν θα κάνω καμιά ιδιαίτερη αναφορά εκτός του ότι πέρασαν πολλοί κατακτητές, πολλοί επιδρομείς, η ψυχή όμως του Αρχαγγελίτη και η προσωπικότητα του έμεινε αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου. Φαινομενικά σκληρός αλλά κατά βάθος ευαίσθητος, προοδευτικός, πεισματάρης, ευερέθιστος και πολύ φιλόξενος, φιλότιμος, πάντοτε ενημερωμένος και προ παντός πιστός στα ήθη και τα έθιμα και τις παραδόσεις του. Δεν ασπάζεται εύκολα κάτι καινούριο, κάτι ξενόφερτο, αν αυτό δεν δένει με τη δική του νοοτροπία και τις παραδόσεις του. Δεν είναι μοιρολάτρης, αντιστέκεται σ’ό,τι είναι αντίθετο με τα δικά του πιστεύω και αγωνίζεται να αλλάξει την μοίρα του, όταν δεν συμβιβάζεται με αυτήν. Ζει το σήμερα αλλά σκέφτεται και το αύριο, αγωνιά για το μέλλον των παιδιών του για το οποίο και καθημερινά πασχίζει. Στα χρόνια αμέσως μετά την απελευθέρωση είναι εκείνος που θέλει να σπουδάσει, να μορφώσει τα παιδιά του, είναι εκείνος που θέλει τα παιδιά του να μην είναι κτιστάδες μεροκαματιάρηδες ή σκαφτιάδες, άνθρωποι της χειρονακτικής εργασίας δηλαδή, αλλά να σπουδάσουν να πάνε μπροστά, να αλλάξουν την μοίρα τους. Όσο όμως μεγάλη και αν είναι η συμβολή των Αρχαγγελιτών ανδρών, ο πραγματικός ήρωας ήταν η Αρχαγγελίτισσα Γυναίκα στον πρωταρχικό της ρόλο ως μάνας αλλά και ως αδελφής και κόρης. Σ’αυτήν οφείλεται το μεγάλο βήμα, ο Αρχάγγελος το πιο φτωχό συγκριτικά με τα άλλα μεγάλα χωριά της Ρόδου, να κάνει το μεγάλο βήμα να αναδείξει ανθρώπους χρήσιμους στα γράμματα, τις τέχνες και γενικά τον πολιτισμό. Σ’αυτήν την γυναίκα ανήκει ο μεγάλος έπαινος, σ’αυτήν οφείλουμε τις αρχές και αξίες που πήραμε πρώτα από τα σπίτια μας και μετέπειτα απ’το σχολείο. Αυτή ήταν που έκανε την νύχτα μέρα και στις δουλειές του νοικοκυριού της, αλλά και στο μεροκάματο το πρωί ή το απόγευμα ανάλογα με την περίσταση. Αυτή ήταν που όρθωνε πολλές φορές το ανάστημα της στον άνδρα της, που ήθελε ως συνήθως τα αγόρια να ακλουθήσουν το επάγγελμα του, λέγοντας πεισματικά «όχι το παιδί θα πάει στο σχολείο να μάθει γράμματα» με όποιους κινδύνους αυτό συνεπαγόταν γι’αυτήν. Είναι εκείνη που στα παιδιά της επέβαλε ότι την Κυριακή και γιορτή το πρώτο μέλημα για το παιδί θα πρεπε να είναι η Εκκλησία. Είναι εκείνη που από τις πολλές έγνοιες, φροντίδες, ακόμα και η χαρά της ήταν λυπημένη χαρά, με αυτό το ύφος τραγούδησε την χαρά της, με αυτό το ύφος έκαμε τα όνειρά της. Ήταν εκείνη που άντεχε το παρόν, προσπαθούσε να μην σκέπτεται το παρελθόν και σχεδίαζε το μέλλον, πάντα με σύνεση και φρόνηση. Ήταν εκείνη που εξέφραζε τον πόνο της, ότι δεν έμαθε γράμματα διότι δεν την βάλανε οι γονείς της, δηλαδή ο πατέρας της στο Σχολείο, καθόσον δεν θεωρούσε και πολύ συμβατή την μόρφωση με το θηλυκό παιδί και ήθελε αυτό το κενό μέσα της να το αναπληρώσει με την μόρφωση των παιδιών της, τουλάχιστον των αγοριών. Ήταν εκείνη που αν δεν ήξερε πολλές φορές καθόλου γράμματα, το πρώτο πράγμα που ρωτούσε το παιδί που πήγαινε στο Σχολείο ήταν αν διάβασε τα μαθήματα του φυσικά μόνο του, αφού εκείνη δεν γνώριζε ούτε γραφή ούτε ανάγνωση και φυσικά ήταν αδύνατο να το βοηθήσει. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι το 1854 ο Vict Guerin, ο οποίος επισκέφτηκε την Ρόδο, για τον Αρχάγγελο αναφέρει τα εξής «Στα 47 χωριά της Ρόδου βρήκα ένα σχολείο στον Αρχάγγελο με 35 παιδιά, δάσκαλος ήταν ο παπάς του χωριού και οι μαθητές αποτελούσαν το χορό στην Εκκλησία, αμάθεια απόλυτη. Στην Κατταβιά, ένας δάσκαλος από την Χάλκη που άνοιξε σχολείο 4 χρόνια τώρα. Τον Ιούνιο του 1854 που πήγα είχε 6-7 παιδιά». Για κανένα άλλο χωριό της Ρόδου δεν αναφέρει ότι υπήρχε σχολείο. Φαίνεται ότι ακόμα και στην τουρκοκρατούμενη Αρχάγγελο η Αρχαγγελίτισσα μητέρα είχε παίξει, στο μέτρο του εφικτού, τον ρόλο της στο να μάθουν τα παιδιά γράμματα. Ποιο θα είναι το αύριο του σήμερα, της σημερινής οικονομικής κρίσης, είναι πολύ δύσκολο να το προβλέψει επακριβώς κανείς και να το προσδιορίσει. Εκείνο όμως το οποίο μετά βεβαιότητας μπορεί να λεχθεί είναι ότι σαν ελληνική κοινωνία γενικά περνάμε πρώτιστα μια κρίση αρχών και αξιών και μετά όλα τα υπόλοιπα, συνεπαγόμενο της οποίας, είναι η οικονομική κρίση. Βασική αιτία είναι η έλλειψη σωστής παιδείας και η τάση προς τον ευδαιμονισμό την οποία βιώσαμε και βιώνουμε. Τα πάντα τείνουν στην προσπάθεια του πώς θα περνάμε καλύτερα, πώς θα γίνουμε πλουσιότεροι, πώς εμείς αλλά κυρίως τα παιδιά μας θα αποκτήσουν περισσότερα υλικά αγαθά. Η παιδεία η ελληνική με τις πανανθρώπινες αρχές και αξίες έχει καταντήσει παραπαιδεία, προσαρμοσμένη μόνο στο σύστημα επιτυχίας στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. Το Γυμνάσιο και ιδία το Λύκειο έχουν σχεδόν αντικατασταθεί από τα φροντιστήρια, τα οποία προσαρμόζουν τον μαθητή στο να δεχθεί πληροφορίες χρήσιμες για τις εισαγωγικές του εξετάσεις. Έχει πλέον εκλείψει ο κύριος στόχος, ο προβληματισμός, η παίδευση, η διαμόρφωση χαρακτήρων. Κύριος στόχος και σκοπός ήταν ο φοιτητής να τελειώσει το Πανεπιστήμιο, να βρει μια δουλειά με μέσο ή χωρίς μέσο, κατά τον πλέον εύκολο τρόπο, αφού το σύστημα της διαπλοκής και της διαφθοράς το επιτρέπει και να αποκτήσει έτσι όσο περισσότερα μπορεί υλικά αγαθά. Η σημερινή οικονομική κρίση θα πρέπει όλους και κυρίως τους ιθύνοντες να μας προβληματίσει και να αναζητήσουμε τις ευθύνες πρώτιστα από το πολιτικό σύστημα το οποίο μας διακυβερνά. Να κάνουμε όμως και εμείς την αυτοκριτική μας και να αναζητήσουμε ευθύνες, αν ενδεχόμενα υπάρχουν, και από τους εαυτούς μας, αν μετείχαμε άμεσα ή έμμεσα, σε περιπτώσεις διαπλοκής και διαφθοράς. Να αλλάξουμε την νοοτροπία την οποία μας έχει διαμορφώσει η καταναλωτική κοινωνία αλλά και το πολιτικό σύστημα των πελατειακών σχέσεων. Αποφασιστικός προς τούτο παράγοντας είναι η Παιδεία, αυτή που έχει σκοπό να μορφώσει χαρακτήρες και να διαπαιδαγωγήσει τους νέους. Το σπίτι, η οικογένεια και κυρίως η μάνα καλείται να παίξει σε μια κρίσιμη περίοδο ένα καθοριστικό ρόλο. Η Αρχαγγελίτισσα σημερινή μάνα έχει ένα εύκολο προς τούτο ρόλο, αρκεί να χει σαν καθοδηγήτρια την δική της μάνα, αυτή που με τον καθημερινό κάματο και μόχθο της, διαμόρφωσε μια κοινωνία βασισμένη στις ηθικές αρχές και αξίες. Αυτή η Αρχαγγελίτισσα μάνα ξεχώριζε στην ορθή σκέψη της, όπως ξεχώριζε και στην αρχοντική φορεσιά της. Με την ευκαιρία αυτή να αναφέρω ότι η αρχοντική αυτή στολή, των Αρχαγγελιτισσών, αποτελείτο από μια φούστα από κόκκινο μετάξι και μια μικρή μαύρη βελούδινη ζακέτα με χρυσοκέντητα σχέδια. Πάνω στο κεφάλι τους έριχναν ένα ελαφρό άσπρο μαντήλι, μια ζώνη μεταξωτή, κόκκινη, δενόταν γύρω από τη μέση τους, την οποία αναδείκνυε. Αυτή η αμφίεση ταίριαζε πάνω τους όταν ακόμα ήταν νέες και η πυράδα του ήλιου δεν είχε ξηράνει τη φρεσκάδα του προσώπου τους. Στη συνέχεια η στολή της Αρχαγγελίτισσας αποτελείται από την φούστα, το μισοφούστανο, το ρουσικό, το τσεμπέρι, το μαντήλι στο κεφάλι και φυσικά από τα πόματα (υποδήματα). Τις γυναίκες με αυτήν την φορεσιά τιμάει σήμερα ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αρχαγγέλου και μαζί όλος ο Αρχάγγελος και φυσικά και όλοι σήμερα οι παρευρισκόμενοι.