Η αγάπη για την πατρίδα και η αυτοθυσία για τη λευτεριά

Rodiaki NewsRoom

Ξέρεις την γην, ήτις παντού με αίματα εβάφη

Όπου κοιλάδες και βουνά είναι ηρώων τάφοι;

Ας μην το λησμονεί κανείς. Είναι η γη η Ελληνίς.

Στίχοι Άγγελου Βλάχου

Εμείς οι Έλληνες, ίσως περισσότερο από κάθε άλλο λαό, οφείλουμε τιμή στα περασμένα. Η αγάπη για την πατρίδα και η αυτοθυσία για τη λευτεριά ήταν πάντα το εθνικό μας κεφάλαιο. Περίτρανη απόδειξη και το ηρωικό ’21 που γιορτάζουμε σήμερα.

Τη σημερινή ημέρα, όμως, γιορτάζουμε επίσης ένα χαρμόσυνο γεγονός, όχι μόνο για εμάς τους Έλληνες, αλλά και για την ανθρωπότητα ολόκληρη: η Εκκλησία μας τιμά τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, το ελπιδοφόρο μήνυμα της Θείας Ενσάρκωσης. Την ημέρα αυτή, όπως μας παραθέτει ο Ευαγγελιστής Λουκάς, ο θεόσταλτος αρχάγγελος Γαβριήλ παρουσιάστηκε στην Παρθένο Μαρία, στη Ναζαρέτ και της ανήγγειλε ότι θα γεννήσει το Σωτήρα το κόσμου. «Ιδού λοιπόν, η δούλη του Κυρίου. Ας γίνει το θέλημά Του», απάντησε ταπεινά η Μαρία. Έτσι η Θεοτόκος συνέλαβε με άχραντο τρόπο τον Υιό και Λόγο του Θεού. Εκείνον που με την εκούσια θυσία Του επάνω στο Σταυρό, έσωσε το ανθρώπινο γένος από τον αιώνιο θάνατο και την αμαρτία κι έδωσε ελπίδα για ανάσταση, ψυχής και σώματος:

Χαῖρε, τοῦ πεσόντος, Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις,

χαῖρε τῶν δακρύων τῆς Εὔας ἡ λύτρωσις.

Χαῖρε, ὅτι ὑπάρχεις Βασιλέως καθέδρα,

χαῖρε, ὅτι βαστάζεις τὸν βαστάζοντα πάντα.

Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε. («Ακάθιστος Ύμνος», Ρωμανός ο Μελωδός)

Ελπίδα για όλο το ανθρώπινο γένος, ελπίδα και για το ελληνικό έθνος η 25η Μαρτίου. Πράγματι, οι Έλληνες, μετά από 400 χρόνια σκλαβιάς στον τουρκικό ζυγό, άρπαξαν τ’ άρματα ενάντια σε μια αυτοκρατορία, την οθωμανική, αποφασισμένοι να πολεμήσουν ως το θάνατο για να αποτινάξουν το ζυγό. «Ημείς, το ελληνικόν έθνος των χριστιανών, βλέποντας ότι το οθωμανικόν γένος σκοπεύει τον όλεθρον εναντίον μας, αποφασίσαμεν σταθερώς ή να αποθανώμεν όλοι ή να ελευθερωθώμεν», ήταν το εθνεγερτήριο σάλπισμα της 25ης Μαρτίου 1821. Κι απέδειξαν για μια ακόμη φορά πως κανένας λαός δεν παραμένει υπόδουλος, όταν πάρει την απόφαση να ζήσει ελεύθερος. «Είναι αδύνατον να υποταχθή λαός χωρίς να θέλη. Όστις εμπορεί ν’ αποθάνη, δεν εμπορεί να βιασθή», θα διακηρύξει με πεποίθηση ο Έλληνας διαφωτιστής και διδάσκαλος του Γένους μας, Κωνσταντίνος Κούμας. «Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία», θα προσθέσει μια μεγάλη προσωπικότητα του λογοτεχνικού μας στερεώματος, ο Επτανήσιος ποιητής Ανδρέας Κάλβος.

Στην Ελευθερία, προσωποποιημένη σε γυναικεία μορφή, αφιέρωσε μετά από χειμαρρώδη έμπνευση τις 158 στροφές του «‘Υμνου» του ο εθνικός μας ποιητής, Διονύσιος Σολωμός.

Εκεί μέσα εκατοικούσες

Πικραμένη, εντροπαλή,

Κι ένα στόμα ακαρτερούσες,

Έλα πάλι, να σου πη.

Με τα ρούχα αιματωμένα

Ξέρω ότι έβγαινες κρυφά

Να γυρεύης εις τα ξένα

Άλλα χέρια δυνατά.

Μοναχή το δρόμο επήρες,

Εξανάλθες μοναχή

Δεν είν’ εύκολες οι θύρες,

Εάν η χρεία τες κουρταλή.

Ναι, αλλά τώρα αντιπαλεύει

Κάθε τέκνο σου με ορμή,

Που ακατάπαυστα γυρεύει

Ή τη νίκη ή τη θανή.

Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη

Των Ελλήνων τα ιερά,

Και σαν πρώτα ανδρειωμένη,

Χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!

Ένας παράγοντας που επέδρασε καταλυτικά στην ωρίμανση της Επανάστασης ήταν ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ο οποίος επηρεάστηκε από τις φιλελεύθερες ιδέες του Γαλλικού Διαφωτισμού. Και όπως ο Γαλλικός Διαφωτισμός, το πνευματικό κίνημα που διακήρυξε τα ανθρώπινα δικαιώματα προετοίμασε το 18ο αιώνα τη Γαλλική Επανάσταση, έτσι κι ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός προετοίμασε το 19ο αιώνα το έδαφος για την Ελληνική Επανάσταση. Κύριο μέλημα των Ελλήνων Διαφωτιστών ήταν η παιδεία του σκλαβωμένου Γένους, δηλαδή η μόρφωση των υπόδουλων Ελλήνων.

Οι διαφωτιστές πίστευαν ακράδαντα ότι ελευθερία χωρίς παιδεία δεν γίνεται να υπάρξει. Γι’ αυτό και ένα απαίδευτο έθνος είναι αδύνατο να πιστέψει στον εαυτό του και να διεκδικήσει την ελευθερία του. Για το λόγο αυτό, έδωσαν προτεραιότητα στην ίδρυση σχολείων και εκπαιδευτηρίων (ο Κοσμάς ο Αιτωλός περιέτρεξε τα χωριά της Ελλάδας και ίδρυσε πάνω από 100 σχολεία ) καθώς και στην έκδοση βιβλίων (για παράδειγμα, ο Αδαμάντιος Κοραής εξέδωσε τους αρχαίους συγγραφείς), αλλά και ελληνόφωνων εφημερίδων και περιοδικών στις παροικίες.

Γενικά, οι Διαφωτιστές προσπάθησαν με κάθε τρόπο να αφυπνίσουν το Γένος, για να μην ξεχάσει τη γλώσσα του, την ιστορία, την παράδοσή του και τις ρίζες του. Κορυφαίος Νεοέλληνας Διαφωτιστής ο Βάρδος της Ελευθερίας, Ρήγας Φεραίος, φλογερός πατριώτης, λόγιος, οραματιστής κι εθνομάρτυρας. Στο Ρήγα ανήκει η περίφημη φράση: «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά.»

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, τρεις φωτισμένοι άνδρες, οι Εμμανουήλ Ξάνθος, Νικόλαος Σκουφάς και Αθανάσιος Τσακάλωφ ιδρύουν τη Φιλική Εταιρεία, τη μυστική Εθνεγερτική Οργάνωση η οποία θα συσπειρώσει το Γένος και θα προετοιμάσει το μεγάλο ξεσηκωμό (πρόσφατα, το 2014, τιμήσαμε τα 200 χρόνια από την ίδρυσή της). Ο όρκος των Φιλικών προς την Πατρίδα είναι ιερός:

Ορκίζομαι εις Σε, ω ιερά πλην τρισάθλια Πατρίς! Ορκίζομαι εις τας πολυχρονίους βασάνους Σου. Ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα τα οποία τόσους αιώνας έχυσαν και χύνουν τα ταλαίπωρα τέκνα Σου, εις τα ίδια μου δάκρυα, χυνόμενα κατά ταύτην την στιγμήν, και εις την μέλλουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου ότι αφιερώνομαι όλως εις Σε. Εις το εξής συ θέλεις είσαι η αιτία και ο σκοπός των διαλογισμών μου.

22 Φεβρουαρίου 1821: οι πρώτοι νεκροί στη μάχη στο Δραγατσάνι στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. ΄Ηταν τα παλικάρια του Ιερού Λόχου, «τα γνήσια της Ελλάδος τέκνα», όπως τα ύμνησε ο Ανδρέας Κάλβος στην ομώνυμη ωδή του. Ένα μήνα αργότερα, στις 25 Μαρτίου 1821, στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας στην Πελοπόννησο, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί το Λάβαρο της Επανάστασης. «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ», θ’ αντηχήσει απ’ άκρη σ’ άκρη. Ή, όπως θα έλεγε ένας Καζαντζάκης στον «Καπετάν Μιχάλη» του, «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ».

Έτσι, ο ταπεινός ραγιάς που χρόνια ζούσε «με το σουγιά στο κόκαλο, με το λουρί στο σβέρκο, να σου πετιέται απ’ εξαρχής κι αντριεύει και θεριεύει». Το αλύγιστο αγωνιστικό φρόνημα των υπόδουλων, αλλά και την παροιμιώδη καρτερία τους, θα υμνήσει στο πρόσωπο των Μεσολογγιτών ο εθνικός μας ποιητής, Διονύσιος Σολωμός, σε στίχους απαράμιλλης ομορφιάς και τεχνικής δεξιότητας:

Δεν τους βαραίνει ο πόλεμος, άλλ’ έγινε πνοή τους. […]

Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κραίνει:

Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει. («Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»)

Με την ευκαιρία της σημερινής επετείου, χρέος όλων μας να σταθούμε ευλαβικά στη μνήμη εκείνων που με τον αγώνα και το αίμα τους έθρεψαν το δέντρο της Ελευθερίας. Και είναι πολλοί, είναι αναρίθμητοι. Αναφέρουμε συμβολικά μερικούς: το Γέρο του Μοριά Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον Αθανάσιο Διάκο, τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, το Γρηγόρη Παπαφλέσσα, το Γεώργιο Καραϊσκάκη, το ναύαρχο Ανδρέα Μιαούλη, τους μπουρλοτιέρηδες Κωνσταντίνο Κανάρη και Δημήτριο Παπανικολή, το μεγάλο, τόσο σε παράστημα όσο και σε ήθος, στρατηγό Μακρυγιάννη. Ο «μπαρμπα Γιάννης» Μακρυγιάννης, αυτός ο μεγάλος Έλληνας, όπως τον χαρακτήρισε ο Σεφέρης, μας κάνει μαθήματα αγνού πατριωτισμού μέσα από τα Απομνημονεύματά του, στα οποία αποτύπωσε την πολυτάραχη ζωή του:

Γράφουν σοφοὶ ἄντρες πολλοί, γράφουν τυπογράφοι ντόπιοι καὶ ξένοι διαβασμένοι γιὰ τὴν Ἑλλάδα – ἕνα πράμα μόνον μὲ παρακίνησε κ᾿ ἐμένα νὰ γράψω, ὅτι τούτην τὴν πατρίδα τὴν ἔχομεν ὅλοι μαζί, καὶ σοφοὶ καὶ ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοὶ καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοὶ καὶ οἱ πλέον μικρότεροι ἄνθρωποι·. [..] Τὸ λοιπὸν δουλέψαμεν ὅλοι μαζί, νὰ τὴν φυλάμεν κι᾿ ὅλοι μαζὶ καὶ νὰ μὴν λέγη οὔτε ὁ δυνατὸς «ἐγώ», οὔτε ὁ ἀδύνατος. Ξέρετε πότε νὰ λέγη ὁ καθεὶς «ἐγώ»; Ὅταν ἀγωνιστῆ μόνος του καὶ φκειάση, ἢ χαλάση, νὰ λέγη ἐγὼ· ὅταν ὅμως ἀγωνίζονται πολλοὶ καὶ φκειάνουν, τότε νὰ λένε «ἐμεῖς». Εἴμαστε εἰς τὸ «ἐμεῖς» κι᾿ ὄχι εἰς τὸ «ἐγώ». (Μακρυγιάννης)

Αξίζει, εδώ, να σημειωθεί ότι ο στρατηγός Μακρυγιάννης, αυτή η «μεγάλη ελληνική καρδιά», όπως τον χαρακτήρισε ο Κακριδής, σταμάτησε να χτυπά στις 27 Απριλίου 1864, «εξ υπερβαλλούσης σωματικής εξαντλήσεως». Κάτι που ήταν φυσικό, αφού το σώμα του είχε γεμίσει πληγές από τις μάχες, τους τραυματισμούς και τις κακουχίες που πέρασε. Ο γιατρός Αναστάσιος Γούδας, ο οποίος θα εκφωνήσει τον επικήδειό του θα αναφωνήσει συγκινημένος:

Αποκαλύψατε την κεφαλήν και θέλετε εύρη του δεξιού μετώπου εν πολύτιμον παράσημον μίαν ουλήν και υπ’ αυτήν κάταγμα μετ’ εισθλάσεως, αποκαλύψατε τον τράχηλον και θέλετε εύρη πολυτιμότερον παράσημον, σφαίραν εχθρικήν εγκυστωμένην και άχρι της σήμερον εις τας σάρκας του στρατηγού. Αποκαλύψατε το στήθος και θέλετε ιδή δια μιας τρία συνάμα έτι πολυτιμότερα παράσημα, τρεις μεγάλας ουλάς. Αποκαλύψατε τον αριστερόν βραχίονα και θέλετε εύρη το μέγιστον ίσως των παρασήμων, απηρχαιωμένον κάταγμα μετά τινός δυσφορίας.

Αποκαλύψατε τον δεξιόν μηρόν και επ’ αυτού θέλετε εύρη παράσημον πολυτιμότερον πάσης οιασδήποτε ταινίας, μίαν τεράστιαν ουλήν. Αι πληγαί συχνά ηνοίγοντο αιμορροούσαι. Ο εξ αυτών πυρετός κατεβίβρωσκεν αυτόν: Η ζωή αυτού διήρχετο σχεδόν επί της κλίνης. Βαρείαι νόσοι επήρχοντο, η δε ανάρρωσις εγίνετο βραδυτάτη. Ταύτα ήσαν τα αγαθά ων έλαχεν ο Μακρυγιάννης ως αμοιβής των υπέρ της πατρίδος εξόχων υπηρεσιών αυτού. Πληγαί και ασθαίνειαι πολυώδυνοι, και μετ’ αυτών πενία δυσθεράπευτος ομοίως ως εκείναι. (Πατσώνης, Γιάννης: Παθήματα, γιατροί και γιατρικά στου Μακρυγιάννη τα γραφτά)

Αναφέρουμε, επίσης, και κάποιους τόπους καθαγιασμένους, όπου επώνυμοι κι ανώνυμοι αγωνιστές μεγαλούργησαν: Αλαμάνα, Γραβιά, Βαλτέτσι, Τριπολιτσά, Σούλι, Δερβενάκια, Μανιάκι, Ζάλογγο, Χίο, Ψαρά. Ο Νίκος Γκάτσος θα αφιερώσει σ’ αυτά τα μέρη ένα από τα ωραιότερα ποιήματά του που μελοποιήθηκε σε μουσική Μάνου Χατζηδάκη:

ΤΣΑΜΙΚΟΣ

Στα κακοτράχαλα τα βουνά

με το σουραύλι και το ζουρνά

πάνω στην πέτρα την αγιασμένη

χορεύουν τώρα τρεις αντρειωμένοι.

Ο Νικηφόρος κι ο Διγενής

κι ο γιος της Άννας της Κομνηνής.

Δες πώς χορεύει ο Νικηταράς

κι αηδόνι γίνεται ο ταμπουράς.[…]

Από την Ήπειρο στο Μοριά

κι απ’ το σκοτάδι στη λευτεριά

το πανηγύρι κρατάει χρόνια

στα μαρμαρένια του χάρου αλώνια.

Κριτής κι αφέντης είν’ ο Θεός

και δραγουμάνος του ο λαός.

Τη σημερινή μεγάλη ημέρα τιμούμε ξεχωριστά και μια άλλη μορφή του Αγώνα, την Ελληνίδα γυναίκα του ’21. Όλα αυτά τα αξιοθαύμαστα πλάσματα, οι «γυναίκες ξαφνιάσματα της φύσης», όπως θα πει κι ο ποιητής, όπου χρειάστηκε, πήραν ακόμη και το τουφέκι στα χέρια και πάλεψαν ισάξια με τους άνδρες, σε στεριά και σε θάλασσα: Μπουμπουλίνα, Μαντώ Μαυρογένους, Λένω Μπότσαρη, Δέσπω Τζαβέλλα, η γνωστή Γιώργαινα.

Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’ αγγόνια.

Σκλάβες Τουρκών μη ζήσουμε.

Παιδιά, μαζί μου ελάτε!

Αξίζει να σημειωθεί πως όλες αυτές τις επώνυμες κι ανώνυμες γυναικείες μορφές του Αγώνα, καμιά απολύτως παιδεία δεν τις στήριζε. Με μόνο το ψυχικό σθένος που διέθεταν, όχι μόνο οι ίδιες κρατήθηκαν στα πόδια τους, αλλά στήριξαν και τους άνδρες. Ο εθνικός μας ποιητής θα εκφράσει στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» τον απεριόριστο θαυμασμό του γι’ αυτές τις ατσαλένιες γυναίκες, τις «αντρογυναίκες», όπως τις αποκαλεί με αγάπη:

Ιδού, αυτές οι γυναίκες φέρνονται θαυμαστά· αυτές είναι μεγαλόψυχες, καί λένε ότι μαθαίνουν από μας· δε δειλιάζουν, μολονότι τους επάρθηκε η ελπίδα που είχαν να γεννήσουν τέκνα για τη δόξα και για την ευτυχία. Εμείς λοιπόν μπορούμε να μάθουμε απ' αυτές και να τες λατρεύουμε έως την ύστερη ώρα.[..]

Ψυχή μεγάλη και γλυκειά, μετά χαράς σ’ το λέω:

Θαυμάζω τες γυναίκες μας και στ’ όνομά τους μνέω. (Διονύσιος Σολωμός)

Τέλος, αξίζει να κάνουμε μια μνεία στη σύνδεση του έπους του ’21 με την αρχαία Ελλάδα. Το υπόδουλο γένος, για ν’ αντλήσει διδάγματα από την ίδια του την ιστορία, θα ανατρέξει στο αρχαιοελληνικό παρελθόν και στη δόξα των προγόνων του.

Το αρχαίο πνεύμα αθάνατο «του Ωραίου, του Μεγάλου και τ’ Αληθινού» γίνεται εκφραστής των οραμάτων του ταπεινωμένου ραγιά. Η πολεμική αντρεία των Ελλήνων στους Μηδικούς Πολέμους και την Τροία τον μαγεύει. Ο Κολοκοτρώνης περηφανεύεται πως με την περικεφαλαία του ανασταίνει τον Αγαμέμνονα. Ο δε στρατηγός Μακρυγιάννης παραβάλλει το Λεωνίδα και τους τριακόσιους με το Θανάση Διάκο και τους συντρόφους του. Τη σχέση αυτή με την Αρχαία Ελλάδα επιβεβαιώνει κι ο ποιητής μας Λορέντζος Μαβίλης:

Μόνο οι Μαραθωνομάχοι δεν σ’ εδόξασαν, Πατρίδα.

Δεν σ’ εδόξασαν μονάχοι οι τριακόσιοι του Λεωνίδα.

Ο άλλος στυλοβάτης του Έθνους κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, τότε που όλα «τα ’σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά», υπήρξε η Ορθοδοξία, η ορθόδοξη πίστη του Γένους. «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος», ήταν η πρώτη επαναστατική προκήρυξη. «Χριστέ, βλόγα μας τα σπαθιά, βλόγα μας και τα χέρια», παρακαλούσαν οι πολεμιστές (Κλέφτικο «των Κολοκοτρωναίων»). Ενώ ο Γέρος του Μοριά επιμένει πως «ο Θεός έβαλε την υπογραφή Του για να λευτερωθεί η Ελλάδα και δεν την παίρνει πίσω.»

Στο πνεύμα του ’21 θα ανατρέξουν και οι επόμενες γενιές. Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, όταν ήρθαν πάλι δύσκολοι καιροί και η χώρα μας ήταν υπό γερμανική κατοχή, ο μεγάλος μας ποιητής Κωστής Παλαμάς (στην κηδεία του οποίου έγινε παλλαϊκό συλλαλητήριο κατά των Γερμανών) με αυτά τα λόγια θα ενθαρρύνει τους Έλληνες του ’40, με τα οποία και θα κλείσουμε:

Τούτο το λόγο θα σας πω

Δεν έχω άλλον κανένα.

Μεθύστε με τ΄ αθάνατο

Κρασί του ’21!

Πανηγυρικός για την επέτειο της 25ης Μαρτίου,εκφωνηθείς από τη Στέλλα Π. Βουτσά

Φιλόλογο Γυμνασίου Καλυθιών, Διδάκτορα Λογοτεχνίας