Παλάτια στην άμμο

Φίλιππος Ζάχαρης

Δεν χτίζονται παλάτια στην άμμο ούτε ιδεολογίες σε σαθρά θεμέλια.

Το ότι κάποτε οι άνθρωποι επικοινωνούσαν με κάποιον τρόπο, δεν σημαίνει πως όλα κυλούσαν σε ανθρωποκεντρική βάση, ούτε πως υπήρχε φλογερός πόθος για ριζικές κοινωνικές αλλαγές. Αυτό αποδείχθηκε με τα χρόνια και με τις μεγάλες επαναστάσεις αλλά και τις τοπικές εξεγέρσεις όπου μετά από αυτές η ζωή επανήλθε σταδιακά στους γνώριμους ρυθμούς.

Αν γίνονταν και εξακολουθούν να γίνονται λάθη ή ολισθήματα εκτίμησης της κοινωνικής πορείας, αυτό ίσως και να μην οφείλεται μόνο στην επικράτηση του εκάστοτε νοσηρού ζωτικού συστήματος εξουσίας, αλλά σε κάτι άλλο βαθύτερο που πιθανά σχετίζεται με την ανθρώπινη επιθυμία. Πρέπει λοιπόν να είναι πιο βαθιά η αιτία και αν σκάψουμε τους λαβυρινθώδεις νοησιαρχικούς διαδρόμους κάποια στιγμή ίσως και να διαπιστώσουμε κάποιο κρυμμένο μυστικό.

Μπορεί όμως και να μην υπάρχουν κρυμμένα μυστικά, μπορεί όλα να έλαβαν τέλος με την οριστική παύση της φιλοσοφίας, τον τρόπο τον δηλαδή να σκέπτεται κανείς μακριά από ετούτο τον κόσμο, να αναλογίζεται τις σκέψεις και τα συναισθήματα με διαφορετικό τρόπο, να ψάχνει να βρει στο Είναι την προέλευση αλλά και την εξέλιξη της ζωής.

Λιγόστεψαν, θέλω να πω, οι αναλύσεις και αυτό διότι οι άνθρωποι έπεσαν στην παγίδα του φευγαλέου, της σκεπτικής ταχύτητας, στην απομάκρυνση από την ουσία του νοείν, στον πανηγυρικό λόγο του εκάστοτε εφήμερου. Παλάτια λοιπόν δεν θα βρείτε ποτέ χτισμένα σε σαθρά θεμέλια, ούτε πρίγκηπες της σκέψης μέσα σε αυτά. Απομένουν μόνο τα παιδιά που χωρίς να ξέρουν, ελπίζουν πως οι πύργοι στην άμμο θα είναι μόνιμοι. Αυτά όμως είναι παιδιά.

Διαχωρίζουμε συχνά τους ανθρώπους, σε αυτούς που σκέπτονται και σε αυτούς που προτιμούν την πνευματική αταραξία, το πιο σωστό όμως θα ήταν να εκλάβουμε τις μάζες ως μία αποθήκη ψυχών που έμαθαν να αυτοπεριορίζονται ρητά και να μην κάνουν όνειρα πέραν του ατομικού οφέλους και της κάθε είδους λειτουργικής ευεξίας. Δεν λειτουργεί αυτό ως δικαιολογία για κάτι, εξάλλου οι ίδιοι οι άνθρωποι νομοτελειακά δεν είναι ποτέ ευχαριστημένοι με τις κοινωνίες που ζουν.

Τι πρέπει λοιπόν να γίνει για να ζήσουμε και πάλι τον σκεπτικό οργασμό, τον θρίαμβο της ποίησης και της λογοτεχνίας, τη δυναμική της φιλοσοφίας και την αξία των θετικών επιστημών στην πιο ανώδυνη, τους φάση; Πρέπει να αναστήσουμε τους πεθαμένους, πρέπει να αντιγράψουμε τα σκεπτικά τους μοντέλα ή όπως είχε πει ο μεγάλος Καστοριάδης, να τα κάνουμε να λειτουργήσουν ως γονιμοποιό σπέρμα στην όλη εξελικτική διαδικασία;

Ίσως η αλήθεια να είναι καλά κρυμμένη και να θέλει να θυσιάσει κανείς μια ολόκληρη ζωή για να ανακαλύψει κάποιες έστω πτυχές της. Ίσως όμως να μην υπάρχει καν αλήθεια σε αυτό τον κόσμο, και προπάντων μετά τις αγωνιώδεις προσπάθειες τόσων διανοητών τις προηγούμενες δεκαετίες για να την ανιχνεύσουν. Ίσως ο σημερινός κόσμος κατά μία έννοια να είναι, όπως πιστεύουν κάποιοι ερμηνευτές του, ο καλύτερος δυνατός μέσα στην ανημπόρια και υποκρισία του.

Αν γυρίσουμε όμως τον χρόνο αρκετά πίσω θα δούμε, για παράδειγμα, τον Kurt Tucholsky να μιλά για το «αλλοτριωμένο» Βερολίνο στις αρχές του 1920, ενώ θα πάρουμε και μία γεύση της καφκικής ερμηνευτικής με τη «Μεταμόρφωση» και τον «Πύργο», τα κορυφαία έργα μιας αδιέξοδης ζωής που αρχίζει και τελειώνει με μία άγνωστη «Δίκη».

Θα βρούμε τις ναζιστικές και σταλινικές θηριωδίες, θα συναντήσουμε και θα απογοητευθούμε από την κλίση των ανθρώπων των εποχών εκείνων σε κάθε είδους διακρίσεις, θα διαπιστώσουμε ότι κάθε προσπάθεια εναντίωσης στο εκάστοτε καθεστωτικό μοντέλο λάμβανε τέλος με την καύση αμέτρητων βιβλίων στην πυρά.

Από αυτή την πλευρά, ίσως και να υπάρχει ακόμη ελπίδα, ίσως όχι. Οι μεγάλες αλήθειες ειπώθηκαν από ανθρώπους έξω από τα σχολεία και τα Πανεπιστήμια, οι δε άνθρωποι που προχώρησαν σε αυτά, είτε λησμονήθηκαν είτε παραποιήθηκαν.
Από μια άποψη λοιπόν, μπορεί η αλήθεια να είναι κρυμμένη κάπου βαθιά μέσα στον άνθρωπο. Και να μην έφτασαν ούτε οι επαναστάσεις, ούτε οι κάθε είδους εξεγέρσεις, για να αλλάξουν άρδην το κοινωνικό τοπίο.

Χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει πως η ερμηνεία του κόσμου είναι αποκλειστικό προνόμιο των ψυχολόγων, αρκετοί από τους οποίους σπρώχνουν τον/την ασθενή σε άλλα μονοπάτια και δη αυτοενοχικά.

Ίσως – και αυτό θα ήταν και το πιο αισιόδοξο μήνυμα - να μην έφταναν απλά οι φωνές για έναν διαφορετικό κόσμο, να χρειάζονταν με λίγα λόγια περισσότερες, και όλα να ήταν απλά θέμα συγκυρίας. Υπό αυτή την προϋπόθεση και συνθήκη, κάθε επανάσταση και εξέγερση είναι ακόμη δυνατές. Ίσως.