Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Κάππαρις η ακανθώδης (Capparis spinosa), κοινώς κάππαρη, καππαριά, το ρόδον της Μεσογείου

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

H Κάππαρις η ακανθώδης (Capparis spinosa) γνωστή ως κάππαρη, καππαριά κ.λπ. ανήκει σε γένος φυτών του αθροίσματος των Ροιαδωδών (Rhoeadales), της οικογενείας των Καππαριδών (Capparidaceae), που περιλαμβάνει περί τα διακόσια πενήντα (250) είδη θάμνων, μικρών δέντρων και ερπόντων ή αναρριχόμενων φυτών, τα οποία απαντούν ως αυτοφυή στις περισσότερες θερμές ή εύκρατες περιοχές της γης.

Δύο μόνο είδη από τις Καππαρίδες φύονται στην Ευρώπη, μεταξύ των οποίων είναι:
α) Η Κάππαρις η ακανθώδης (Capparis spinosa) και
β) η Κάππαρις η λεία (Capparis glabta), ήτοι χωρίς αγκάθια.

Η Κάππαρις η ακανθώδης, καθώς και εκείνη, η οποία στερείται ακανθών αναπτύσσεται σε αγρούς, σε ερείπια, σε βράχους και σε πετρώδη εδάφη, σε όλη την Ελλάδα και στις παραμεσόγειες χώρες.

Είναι ευαίσθητη στο κρύο και χρειάζεται για να ευδοκιμήσει ένα μακρύ και θερμό καλοκαίρι. Αγαπά τον ήλιο και εδάφη πετρώδη, ξηρά, άγονα, που στραγγίζουν καλώς και δεν διατηρούν την υγρασία.

Οι βλαστοί του φυτού υπερβαίνουν το ένα μέτρο, είναι λεπτοί, αγκαθωτοί και έχουν φύλλα ωοειδή, υποστρόγγυλα, παχιά και λίγο σαρκώδη. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της κάππαρης της ακανθώδους είναι τα ανά ζεύγη φυόμενα από την βάση των φύλλων αγκάθια, τα οποία συχνά απαντούν μόνο στα νέα φυτά και τους νέους βλαστούς του φυτού.

Επίσης τα πολύ αρωματικά άνθη, με ευαίσθητα, λεπτά, χρώματος λευκού, κρεμ ή ροζ πέταλα και μακρείς στήμονες, χαρακτηρίζουν την κάππαρη.

Οι ανθοφόροι βλαστοί (μπουμπούκια) είναι μικρού μεγέθους και έχουν σφαιρικό σχήμα μεγέθους ρεβιθιού. Προτού ανοίξουν συλλέγονται και συντηρούνται σε ξύδι και άλμη, αποτελούν δε άριστο άρτυμα για σαλάτες, σάλτσες κρέατος κ.λπ.

Ειδικότερα στη Δωδεκάνησο, εκτός από τα μικρά μπουμπούκια, συλλέγονται και οι νεαροί, τρυφεροί βλαστοί, καθώς και οι καρποί - σαν μικρά αγγούρια - συντηρούνται σε άλμη και ξύδι και καταναλίσκονται ως ορεκτικά ή ως άρτυμα σε σαλάτες.

Επάνω στους βράχους και στα βραχώδη παράλια της Λίνδου, της νήσου Ρόδου, απαντά ως αυτοφυής κάππαρη, η οποία στερείται παντελώς ακανθών, κατάλληλη προς βρώση. Επίσης στη νήσο Σίφνο των Κυκλάδων απαντά ως επί το πλείστον κάππαρη χωρίς αγκάθια, η οποία συλλέγεται, συντηρείται σε άλμη και ξύδι και χρησιμοποιείται στην πλούσια τοπική κουζίνα της Σίφνου.

Αρχαία Γραμματεία
Α) Παλαιά Διαθήκη
Στην Παλαιά Διαθήκη και ειδικότερα στον Εκκλησιαστή, αναφέρεται μεταξύ άλλων φυτών και η κάππαρις: «Kαι από ύψους όψονται και θάμβοι εν τη οδώ. Και ανθήση το αμύγδαλον και παχυνθή η ακρίς και διασκεδασθή η κάππαρις, ότι επορεύθη ο άνθρωπος εις οίκον αιώνος αυτού». (Εκκλησιαστής, ΙΒ΄, 5).
Πρόκειται για εσχατολογικό κείμενο. Με την έλευση του Μεσσίου, όχι μόνον οι άνθρωποι ηθικά, αλλά ακόμη και αυτή η φύση θα αναβαθμισθεί προς το καλύτερο.

Β) Θεόφραστος ο Ερέσιος (371-287 π. Χ.)
1) Ο Θεόφραστος, σχετικά με την κάππαρη, γράφει: «Αλλ’ όμως τοιαύτα διαιρετέον... άμα δε και φαίνεταί τινα έχει φυσικήν διαφοράν ευθύς επί των αγρίων και των ημέρων, είπερ ένια μη δύναται ζην ώσπερ τα γεωργούμενα, μηδ’ όλως δέχεται θεραπείαν, αλλά χείρω γίνεται, καθάπερ..., ωσαύτως δε και των φρυγανικών και ποιωδών, οίον κάππαρις και θέρμος». (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 1,3,6).

2) Ο αυτός συγγραφέας αλλού παρατηρεί: “Και ει δή τι άλλο μη προσδέχεται γεωργίαν ή δένδρου ή και τι των ελαττόνων, οίον το σίλφιον και η κάππαρις”. (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας, 3,2,1).

3) Ο ίδιος, αναφερόμενος στην άνθηση των φυτών σημειώνει: «Διηρημένων δε κατά τας ώρας εκάστων προς τε τας βλαστήσεις και κατά τας ανθήσεις και τελειώσεις των καρπών..., ώσπερ και περί των φρυγανικών ελέχθη, περί κονύζης τε και καππάριδος». (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας, 7,10,1).

Γ) Ζήνων ο Κιτιεύς ( 334-262 π.Χ.)
Ο στωϊκός φιλόσοφος Ζήνων ο Κιτιεύς, ο ιδρυτής της Σχολής του Στωϊκισμού στην Αθήνα, εθεωρούσε την κάππαρη τόσο σημαντική, ώστε ορκίζετο, επικαλούμενος το όνομα αυτής.

Δ) Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς (8-78 μ. Χ.)
Ο Διοσκουρίδης αναφέρεται εκτενώς στην κάππαρη, ήτοι:
1) «Κάππαρις, οι δε κυνόσβατον, οι δε καπρίαν, οι δε κόρακος μήλον, οι δε οφιόσκορδον, οι δε οφιοστάφυλον, οι δε θαλλίαν, οι δε πετραίαν, οι δε ολόφυτον, οι δε ιωνίτην, ένιοι δε αείχλωρον, οι δε ιππομανές, οι δε τριχομανές καλούσι.

Θάμνος έστι ακανθώδης, επί γης γυροειδώς εστρωμένος, ακάνθας αγκιστροειδείς έχων ως βάτος, φύλλα δε στρογγύλα, κυδωνία όμοια, καρπόν δε οίον ελαίας, ός ανοιχθείς λευκόν ποιείται άνθος, ού πεσόντος ευρίσκεταί τι οίον βάλανος επίμηκες, όπερ ανοιχθέν έχει κόκκους ώσπερ ρόας μικρούς, ερυθρούς, ρίζας ξυλώδεις και μεγάλας, πλείστας. Φύεται τουπίπαν εν τραχέσι και λεπτογείοις τόποις και νήσοις και οικοπέδοις. Ταριχεύεται δε ο καρπός και ο καυλός εις βρώσιν.

Ταράτττει δε κοιλίαν, κακοστόμαχός τε έστι και διψώδης, βρωθείσα δε εφθή ευστομαχωτέρα της ωμής. Ο μεν ούν καρπός αυτής σπλήνα εκτήκει ολκή δυείν δραχμών μετ’ οίνου πινόμενος επί ημέρας τριάκοντα. Άγει δε και ούρον και αιματώδες διαχώρημα, ισχιάδι τε και παραλύσει βοηθεί πινόμενος και προς ρήγματα και σπάσματα και έμμηνα άγει και αποφλεγματίζει και οδόντος πόνον παύει ο καρπός σύν όξει εψηθείς και διακλυζόμενος.

Της δε ρίζης ο φλοιός ξηρός προς τε τα προειρημένα αρμόζει και ανακαθαίρει παν χρόνιον και ρυπαρόν και τετυλωμένον έλκος. Καταπλάσσεται δε και επί των σπληνικών συν ωμή λύσει, δακνομένη τε τω πονούντι οδόντι βοηθεί, αλφούς τε λευκούς αποσμήχει συν όξει λεία. Τα δε φύλλα και η ρίζα λεανθέτα σκληρίας και χοιράδας διαφορεί, σκώληκάς τε τους εν ωσί ο χυλός εγχυματισθείς κτείνει.

Η μέντοι Λιβυκή κάππαρις, γεννωμένη δε κατά τους Μαρμαρίδας λεγομένους, εμπνευματοί ισχυρώς, εμετική δε τυγχάνει εν Απουλία. Η μέντοι γε εκ της Ερυθράς Θαλάσσης και Αραβίας δριμυτάτη, φλυκταίνουσα το στόμα και διασήπουσα τα ούλα άχρι γυμνώσεως, όθεν προς βρώσιν εστιν άθετος». (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής 2, 173, 1-3).

2)«Και οι αποφλεγματισμοί δε ουκ ανωφελώς επί των χρονίως κεφαλαλγούντων παραλαμβάνονται. Επιτηδεύονται δε διαμασωμένων τούτων, δαφνοειδούς σπέρματος, καππάρεως του εκ των απίων καρπού, κρηθμού, καρδάμου καρπού. Μαστίχης, νάπυος πεπέρεως στρογγύλου και μακρού, πυρέθρου και σταφίδος αγρίας μετά νίτρου και πεπέρεως».
(Διοσκουρίδης, Περί απλών φαρμάκων, 1, 5, 1, 1-5).

Ε’) Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23 μ. Χ. – 79 μ. Χ.)
Κατά τη ρωμαϊκή εποχή, η ζήτηση της κάππαρης ήταν τόσο μεγάλη, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη κλάδου βιοτεχνίας με αποκλειστικό αντικείμενο την επεξεργασία και διάθεση αυτής.
Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (Gaius Plinius Secundus), ο φλοιός των ριζών της κάππαρης εχρησιμοποιείτο για την αφαίρεση των λευκών κηλίδων, οι οποίες προκαλούνται από την πάθηση του δέρματος, η οποία ονομάζεται «Λεύκη».

ΣΤ’) Γαληνός ο Περγαμηνός (Πέργαμος, 129-199 μ. Χ.)
Ο Γαληνός ο Περγαμηνός, σχετικά με την κάππαρη γράφει:
«Προς δε τους βεβρωμένους οδόντας καππάρεως ρίζαν συν όξει δριμεί έψε εις ήμισυ και χλιαρώ διακλύζου ή τον φλοιόν ομοίως».
(Γαληνός, Περί συνθέσεως φαρμάκων, 12, 882, 1-3).

Ζ’) Αθήναιος ο Ναυκρατίτης (*περίπου 160 -240 μ. Χ.)
Ο φιλόσοφος, φυσιοδίφης και γαστρονόμος Αθήναιος ο Ναυκρατίτης αναφέρει την κάππαρη έξι (6) φορές στο έργο του «Δειπνοσοφισταί», κάνοντας λόγο για τη σημασία και τη χρήση αυτής.

Η’) Ο Παύλος ο Αιγινίτης (περίπου 625-690 μ. Χ.)
Ο μεγάλος Ιατρός της ύστερης αρχαιότητος (7ος αι. μ. Χ.) Παύλος ο Αιγινίτης, στο έργο του «Επιτομαί Ιατρικαί, βιβλία επτά» (Γνωστό στα Λατινικά ως : “De re medica libri septem”), αναφέρει μεταξύ άλλων ότι οι σύγχρονοί του εθεωρούσαν την κάππαρη ως ένα θαυμάσιο ορεκτικό «ενόρεκτος κάππαρις».

Θ’) Μιχαήλ Ψελλός (1018-1078 μ. Χ.)
Ο Μιχαήλ ο Ψελλός, βυζαντινός λόγιος, διανοούμενος, αποκαλούμενος «ύπατος των φιλοσόφων», ιατρός, αστρονόμος, ποιητής και πολυγραφότατος, γράφει μεταξύ άλλων για την κάππαρη και τα επόμενα:
«Εκφρακτική κάππαρις, ηδίστη πλέον.
΄Οξει μιγείσα φλεγμάτων αναιρέτις.
Όρα δε καινήν φύσεως ποικιλίαν».

Ι΄) Νικόλαος Μυρεψός (13ος αι. μ. Χ.)
Ο Νικόλαος Μυρεψος ήταν Βυζαντινός Ιατρός και συνέγραψε έργο υπό τον τίτλον «Δυνάμερον» ή «Αντιδοτάριον», στο οποίο συνοψίζει τις μέχρι της εποχής του φαρμακευτικές και θεραπευτικές γνώσεις των φυτών κ.λπ.

Αυτό ενωρίς μετεφράσθη από τα Ελληνικά στα Λατινικά και μέχρι περίπου τα μέσα του 17ου αι. μ. Χ. αποτελούσε το επίσημο εγχειρίδιον της φαρμακολογίας στα Πανεπιστήμια της Γαλλίας και των λοιπών χωρών της Ευρώπης.

Στο έργο του αυτό αναφέρεται επίσης στις φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες και χρήσεις της κάππαρης.

Φαρμακευτικές ιδιότητες και χρήσεις
Σήμερα, στην κάππαρη αποδίδονται πολλές φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες. Μεταξύ άλλων, η κάππαρη ενεργεί ως διουρητικό και τονωτικό, κάνει καλό στις οφθαλμικές παθήσεις γενικώς, δρα ως θεραπευτικό στην αρτηριοσκλήρωση και του κρυολογήματος.

Το εκχύλισμα του φλοιού της ρίζας της κάππαρης συνιστάται στη θεραπεία διαφόρων παθήσεων, όπως είναι μεταξύ άλλων και οι εξής: αρθρίτιδες, ρευματισμοί, πονόδοντοι και διάφορες δερματικές παθήσεις.

Στη φαρμακευτική χρησιμοποιείται επίσης σε περιπτώσεις αδυναμίας, ως διεγερτικό της κυκλοφορίας και των αναπνευστικών λειτουργιών. Αποτελεί διεγερτικό του στομάχου, σταματά τη διάρροια και τους σπασμούς στο στομάχι και στο έντερο. Τέλος, χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις τσιμπημάτων από σφήκες και σε δαγκώματα φιδιών (Περιοδικό «Φαρμακευτικός Κόσμος», τεύχ. 51).

Λαϊκή Ιατρική
1) Εις μεσοκέφαλον. ΄Ετερα προς ημίκρανον
«Κάππαρις ρίζαν χλορήν κοπάνισε βάλε απάνω».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικόν Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα, Ρέθυμνο 2001, σ. 58).

2) Εις πόνον οτίου
«Καλού κρασιού λάσπην ανακάτοσον με καλόν κρασί και ζέστανον, να το ρίξης μέσα εις το οτίον. Κοπάνησον τα φύλλα κάππαρις και βγάλε τον ζομόν και ζέστανε ολίγον, βάλε εις το οτίον και παρευθύς πέφτουν οι σκόλικες».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, έ.α., σ. 65).

3) Εις βρώμον οδόντων και στόματος
«Κάππαρις φύλλα κοπάνησον και ξύδι και πλήνε το στόμα σου».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, έ.α., σ. 74).

4) Εις ψόρας
«Τας δε ψόρας, γλυκίτατε, θεραπεύει ελέβορος...ανεμόνη και καπάρεως τα φύλλα μετά όξους κατάπλαττε».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, έ.α., σ. 126-127).

Γαστρονομία
Σήμερα η κάππαρη χρησιμοποιείται κυρίως ως έδεσμα. Οι τρυφεροί βλαστοί, τα μικρά, σφαιρικού σχήματος μπουμπούκια και οι καρποί (αγγούρια μικρά) συντηρούνται σε άλμη και ξύδι και αποτελούν άριστο ορεκτικό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
• Π. Βασάλα, Κάππαρις, το «ρόδο» της Μεσογείου, περιοδικό «Η ΚΕΦΑΛΟΝΙΤΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ», πρίοδος Γ΄, τεύχ. 14 (Απρίλιος-Ιούνιος 2024), σ. 75-78.

• Δ. Σ. Καββάδας, Εικονογραφημένον Βοτανικόν-Φυτολογικόν Λεξικόν, Εκδόσεις ΠΗΓΑΣΟΣ,.

• Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα (Αθήνα 2000).

• Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001).

• Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).

• Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).

• Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).

• Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).

• R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).

• Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, Λειψία 1823. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά υπό Δρ. Ιω. Ηλ. Βολανάκη, Αρχαιολόγου, (Αθήναι 2022).