Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Ράμνος η αειθαλής (Rhamnus alaternus), κοινώς ράμνος, κιτρινόξυλο, χρυσόξυλο, φιλύκη κ.λπ.

Rodiaki NewsRoom

ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Γράφει ο Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης

Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Ραμνίδαι (Ramnaceae)

Πρόκειται για οικογένεια δικοτύλων, της τάξεως των Ραμνωδών (Rhamnales), η οποία περιλαμβάνει δένδρα ή θάμνους, σπανίως πόες, ενίοτε αναρριχώμενους και ακανθωτούς, με φύλλα απλά, ως επί το πλείστον επαλλάσσοντα, σπανίως αντίθετα, ακέραια ή οδοντωτά, με παράφυλλα γραμμοειδή, ενίοτε ακανθώδη.

Άνθη κιτρινωπά ή πρασινωπά, μικρά, κατά μασχαλιαίες δέσμες ή βότρυς, ακτινωτά, αρρενοθήλεα ή δίκλινα. Κάλυκας συσσέπαλος, με 4-5 λοβούς εύπτωτους, βαλβιδωτούς προ της εκπτύξεως. Πέταλα 4-5 μικρότατα, ενίοτε ελλείποντα, επαλλάσσοντα με τους βολβούς τού κάλυκα, φυόμενα, όπως και οι ισάριθμοι στήμονες, από συμφυή με τον κάλυκα υπάνθιον δίσκον. Ωοθήκη επιφυής ή ημιεπιφυής, με 2-4 χώρους, ένα στύλον και 1-4 στίγματα. Καρπός δρυπόμορφος ή κάψα, ενίοτε πτερυγιωτή, με 1-4 πυρήνες.

Η οικογένεια αυτή είναι συγγενής με τις Αμπελίδες και τους Κηλαστρίδες, από τις οποίες διαφέρει από τα απλά, ακέραια φύλλα, τα περίγυνα άνθη και τους αντιθέτους προς τα πέταλα στήμονες.

Είναι αξιοσημείωτο, ότι απολιθώματα ραμνιδών ανευρίσκονται από τον μέσο κρητιδικόν, ιδίως των γενών Ράμνος, Ζίζιφος και Παλίουρος.

Ράμνος (Rhamnus)

Γένος φυτών τη οικογενείας των Ραμνοειδών ή Ραμνιδών (Rhamnaceae), το οποίο περιλαμβάνει θάμνους και δένδρα ιθαγενή των ευκράτων και των τροπικών χωρών της γης. Πρόκειται για θάμνους και δένδρα, ορισμένα από τα οποία είναι ακανθώδη, πάντα κατά το μάλλον ή ήττον τοξικά, πολλά κοσμητικά, βαφικά, φαρμακευτικά ή άλλως χρήσιμα. Ο καρπός των είναι μικρός, στρογγυλός κόκκος.

Σημειωτέον, ότι υπάρχουν φυτά των οποίων τα φύλλα ή ο καρπός ή και αμφότερα, είναι τοξικά και άκρως δηλητηριώδη για τον άνθρωπο και τα ζώα. Όμως ορισμένα ζώα τα τρώγουν και δεν είναι για αυτά επιβλαβή. Ενδεικτικά αναφέρεται η Δρακονδία η κοινή (Dracunculus communis), κοινώς δρακοντιά, δρακοντέ (Κρήτη), φιδόχορτο κλπ., η οποία είναι τοξική, ο άνθρωπος και τα ζώα δεν την τρώγουν, με εξαίρεση τους χοίρους, που την καταναλώνουν με μεγάλη ευχαρίστηση και δεν υφίστανται καμία βλάβη.

Επίσης υπάρχουν ορισμένα άγρια φυτά, των οποίων οι καρποί είναι άκρως τοξικοί και δηλητηριώδεις και ο άνθρωπος, όπως και τα ζώα δεν τους καταναλώνουν. Όμως συμβαίνει ορισμένα άγρια πτηνά, π.χ. οι γύπες, να τους τρώγουν, με αποτέλεσμα να υφίστανται σοβαρές βλάβες στο νεφρικό των σύστημα και να αποθνήσκουν συνεπεία αυτών από νεφρική ανεπάρκεια.

Η Ράμνος είναι φυτό αρκετά ανθεκτικό και πολύ διαδεδομένο στα πάρκα και στους κήπους. Ανέχεται το ψαλίδισμα, γι΄ αυτό και χρησιμοποιείται για τη διαμόρφωση ζωντανών φρακτών (μπορντούρες) και διαφόρων σχημάτων (κώνοι, μπάλες κ.λπ.). Ευδοκιμεί σε όλα τα εδάφη και στις ηλιαζόμενες τοποθεσίες, αναπτύσσεται αρκετά γρήγορα και είναι ανθεκτική στην ξηρασία. Εμφανίζει ευπάθεια στις σηψιρριζίες. Πολλαπλασιάζεται εύκολα με σπόρο, ο οποίος σπέρνεται μετά την συλλογή του, κατά το φθινόπωρο. Υπάρχουν διάφορες ποικιλίες ράμνου, στενόφυλλες και ποικιλόχρωμες.

Σημειωτέον, ότι από το φυτό ράμνος, το οποίο φύεται ευρύτατα στην περιοχή, έλαβε την ονομασία του ένας αρχαίος δήμος της Αττικής, ο δήμος του Ραμνούντος, ο οποίος εκείτο βόρεια του Μαραθώνα και απέναντι από την Εύβοια. Ο Ραμνούς είχε ισχυρό οχυρό και Ιερόν της Νεμέσεως Ραμνουσίας, εντός του οποίου εκείτο λίθινο άγαλμα της Νεμέσεως, έργο του Φειδίου ή του μαθητού αυτού Αγορακρίτου και εθαυμάζετο κατά την αρχαιότητα. Ύστερα από αρχαιολογικές ανασκαφές, οι οποίες διεξήχθησαν παλαιότερα στον Ραμνούντα, ανεκαλύφθησαν τμήματα του αγάλματος αυτού, τα οποία φυλάσσονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο.

Εκ των εξήντα (60) περίπου ειδών, τα οποία περιλαμβάνει το γένος, αξιολογότερα και φυόμενα και στην Ελλάδα είναι τα εξής:

1. Η Ράμνος η αειθαλής (Rhamnus alaternus),κοινώς κιτρινόξυλο, φιλύκα στον Άθω και χρυσόξυλο στην Κύπρο. Πρόκειται πιθανώς για την φιλύκη του Θεοφράστου του Ερεσίου.

Απαντά ως αυτοφυές σε ολόκληρη την Ελλάδα, κυρίως στη ζώνη των αειφύλλων, πλατυφύλλων, των ασβεστούχων εδαφών. Έχει φύλλα δερματώδη, ωοειδή-λογχοειδή, πριονωτά και άνθη δίοικα, απέταλα, πενταμερή, κατά μικρές μασχαλιαίες ταξιανθίες διατεταγμένα. Ο καρπός της είναι δρύπη, ωοειδής, αρχικά κοκκινωπός και όταν ωριμάσει είναι μέλας.

Το είδος αυτό συχνά καλλιεργείται ως διακοσμητικόν. Πολλαπλασιάζεται εύκολα με σπορά. Δέχεται την κουρά και αντέχει στην ξηρασία, απαντά δε υπό πολλές ποικιλίες, μεταξύ των οποίων είναι και η ράμνος η ποικιλόφυλλoς (Rhamnus alaternus variegata.)

2. Ράμνος η βαφική (Rhamnus tinctoria)

Θάμνος, ο οποίος απαντά σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Ο καρπός του είναι βαφικός.

3. Ράμνος η ελληνική (Rhamnus graeca)

Είναι θάμνος μικρού αναστήματος, ακανθώδης, γνωστός υπό τις αυτές κοινές ονομασίες, όπως και το προηγούμενο είδος, απαντά πολλαχού της Ελλάδας και παράγει επίσης καρπό με βαφική ουσία.

4. Ράμνος η μέλαινα (Rhamnus nigra)

Αναφέρεται υπό του Θεοφράστου με την ονομασία φιλύκη.

5. Ράμνος η προυμνόφυλλος (Rhamnus prumifollia)

Είναι θάμνος ακανθώδης, απαντά σε ορεινές περιοχές της Ελλάδος και είναι κοινώς γνωστός υπό τα ονόματα: λατσιχεριά, μαυραγκαθιά κ.λπ... Ο καρπός του είναι βαφικός.

6. Ράμνος η εύθραυστος ή φραγκύλη (Rhamnus fragula) ή Φράγκουλα η κοινή (Frangula vulgaris), κοινώς βουρβουλιά

Είδος, το οποίον απαντά μόνο σε ορεινούς τόπους της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Κερκύρας, κοινό δε αλλαχού της Ευρώπης. Το ξύλο αυτού είναι μαλακό, χρήσιμο στην πυριτιδοποιία και ο φλοιός του έχει φαρμακευτικές ιδιότητες και χρήσεις.

7. Ράμνος η ελαιοειδής (Rhamnus oleoides)

Θάμνος μικρός, ακανθώδης, κοινός σε ξηρούς, άγονους και πετρώσεις τόπους. Απαντά σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος και αλλαχού. Είναι γνωστός κατά τόπους υπό τις ονομασίες : μαυραγκαθιά, λατσιχεριά, αμπαλόρος, μαζουλιά, καζουλιά, καζουλόρραχος, κουτουλάρραχος, πετραγκαθιά ή ακουμένη (Κύπρος). Ο καρπός αυτού είναι βαφικός.

8. Ράμνος η καθαρτική (Rhamnus carthartica)

Πρόκειται για θάμνο ακανθώδη, ο οποίος απαντά σε ορεινούς τόπους της Λακωνίας, κοινώς λευκαγκαθιά και της Κεφαλληνίας, όπου είναι γνωστός ως σπυράκι. Ο καρπός του είναι φαρμακευτικός και βαφικός. Παρέχει το υπό των Γάλλων ονομαζόμενο “vert de vessie” πράσινο χρώμα.

Από τα εξωτικά είδη σημαντικότερα είναι τα εξής:

1. Ράμνος η χρωστική (Rhamnus infectoria)

Είναι θάμνος ιθαγενής της Μικράς Ασίας και απαντά και σε ορισμένες άλλες παραμεσόγειες χώρες. Τα σπέρματά περιέχουν βαφικές ουσίες.

2. Ράμνος η χλωροφόρος (Rhamnus chlorophora)

Πρόκειται για θάμνο μικρών διαστάσεων, ιθαγενή των περιοχών της Κίνας.

Ο φλοιός αυτού περιέχει τη βαφική ουσία, η οποία είναι γνωστή ως «πράσινον το σινικόν» και χρησιμοποιείται στη βαφική.

3. Ράμνος η χρήσιμος (Rhamnus utilis)

Δενδρύλλιον ιθαγενές της Κίνας και περιέχον επίσης πράσινη βαφική ουσία, η οποία χρησιμοποιείται κυρίως για το βάψιμο μεταξωτών υφασμάτων.

4. Ράμνος η κληθρόφυλλος (Rhamnus almifolia)

Είναι θάμνος των περιοχών της Βορείου Αμερικής, του οποίου ο φλοιός είναι φαρμακευτικός και γνωστός υπό το όνομα «κασκάρα» ή « σαγράδα».

Αρχαία Ελληνική Γραμματεία

Θεόφραστος

«Ράμνος τε γάρ εστίν η μεν μέλαινα, η δε λευκή και ο καρπός διάφορος, ακανθοφόροι δε άμφω».

(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορία 3, 8, 2).

Διοσκουρίδης

«90. Ράμνος θάμνος εστί περί φραγμούς φυόμενος, ράβδους έχων ορθάς και ακάνθας, ώσπερ οξυάκανθα, φύλλα δ΄ υπομήκη, υπολίπαρα, μαλακά. Έστι δε και ετέρα παρά ταύτην λευκοτέρα, έστι δε και τρίτη μελάντερα έχουσα τα φύλλα και πλατύτερα συν τω ηρέμα ερυθραίνεσθαι, ράβδους μακράς πήχεων ως πέντε και μάλλον ακανθώδεις. Ήττον δε στερεάς και επάκμους έχει τας ακάνθας. Καρπός δε πλατύς, λεπτός, ως θυλακώδης, εοικώς σφονδύλω. Ποιεί δε πασών τα φύλλα προς ετυσιπέλατα και έρπητας καταπλασσόμενα. Λέγεται δε και κλώνας αυτής θύραις ή θυρίσι προστεθέντας αποκρούειν τας των φαρμάκων κακουργίας».

«90 RV: Ράμνος. Οι δε Περσεφόνιον, οι δε λευκάνθα, Ρωμαίοι σπίνα άλβα, οι δε σπίνα κερβάλις, Άφροι αταδίμ. Θάμνος εστίν ορθός, έχων ράβδους και ακάνθας ώσπερ οξυάκανθα, φύλλα μακρά, υπομήκη, υπολίπαρα, μαλακά. Έστι δε και ετέρα λευκοτέρα και τας ράβδους έχουσα μακροτέρας μεν και ακανθώδεις, ήττον δε στερεάς, τον δε καρπόν λευκόν, κοινώς λεπτόν, θυλακώδη. Φύονται δε περί φραγμοίς. Τα δε φύλλα αυτών λέγεται ποιείν καταπλασσόμενα προς ερυσιπέλατα και έρπητας».

(Διοσκουρίδης, περί ύλης ιατρικής Ι, 90).

Παυσανίας

Σε είδος ράμνου των σημερινών Βοτανικών πρέπει να αναφέρεται η Ράμνος του Παυσανίου, ο οποίος παρομοιάζει τα σπέρματα αυτής προς κόκκον τον βαφικόν.

(Παυσανίας 10, 36, 1).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Π. Γ. Γενναδίου, Λεξικόν Φυτολογικόν, Εκδοτικός οίκος ΔΑΜΙΑΝΟΣ (Αθήναι 1915-1916), σ. 818-819

Δ. Σ. Καββάδας, Εικονογραφημένον Βοτανικόν-Φυτολογικόν Λεξικόν, Εκδόσεις ΠΗΓΑΣΟΣ, τ. 7 (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), σ. 3352-3357.

Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα (Αθήνα 2000).

Εγκυκλοπαιδεία ΝΕΑ ΔΟΜΗ, τ. 23 (Αθήνα, αν. χρ. εκδ.), σ. 351.

Δ. Ν. Παπαγιαννόπουλος, ΜΕΕ, τ. ΚΑ ΄(Αθήναι, αν. χρ. εκδ.), σ. 44-45.

Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001).

Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).

Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).

Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).

R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).

Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, Λειψία 1823. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά υπό Δρ. Ιω. Ηλ. Βολανάκη, Αρχαιολόγου, (Αθήναι 2022).

J. Pitton de Tournefort, Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους 1700-1702, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (Ηράκλειο 2003).