ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Ατρακτυλίς η κομμιοφόρος (Atractylis gummifera), κοινώς μαστιχάγκανθο, γαϊδουράγκανθο, κολλιά, σακιζέ

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Η Ατρακτυλίς η κομμιοφόρος (Atractylis gummifera) ανήκει σε γένος φυτών Καρλίνα, της οικογενείας των Συνθέτων (Compositae), που περιλαμβάνει περί τα είκοσι (20) είδη, τα οποία φύονται στις παρά την Μεσόγειον Θάλασσα χώρες και σε ολόκληρη την Ελλάδα.

Πρόκειται για φυτά τραχέα, μονοετή, διετή ή πολυετή, με φύλλα, τα οποία ομοιάζουν με τα κοινώς γνωστά ως «γαϊδουράγκαθα». Τα βασικά χαρακτηριστικά αυτών είναι τα εξής: μεγάλα, αγκαθωτά κεφάλια, με φυλλόμορφα, τραχέα και αγκαθωτά τα εξωτερικά περιβληματικά βράκτεια. Πολλαπλασιάζεται με σπορά και μοσχεύματα.
Το όνομα του γένους Καρλίνα (Carlina) προέρχεται από τον Κάρολο τον Μέγα ή Καρλομάγνο (742-814 μ. Χ.), επειδή – σύμφωνα με υπάρχουσα παλαιά παράδοση – ο στρατός του, ο οποίος προσεβλήθη από πανώλη, εθεραπεύθηκε, κάνοντας χρήση φυτών του Γένους αυτού.

Μεταξύ των διαφόρων ειδών του γένους Καρλίνα περιλαμβάνεται και η Ατρακτυλίς η κομμιοφόρος (Atractylis gummifera), κοινώς γνωστή, ειδικότερα στην Κρήτη, με τα κοινά ονόματα: κολλιά, σακιζέ (Sakiz στα Τουρκικά σημαίνει μαστίχα), γαϊδουράγκαθο κ.λπ..

Πρόκειται για μονοετή ή διετή τραχέα φυτά, με φύλλα καρδιόμορφα, ακανθωτά και κεφάλια μεγάλα, με εξωτερικά περιβληματικά βράκτεια, συνήθως φυλλόμορφα, τραχέα, ακανθωτά και τα εσώτερα μεμβρανώδη ή αχυρώδη, λευκά, κίτρινα ή πορφυρά, διατεταγμένα ακτινοειδώς στην περιφέρεια, δίδοντα την εντύπωση γλωσσοειδών, περιφερειακών ανθιδίων.
Όλα τα ανθίδια είναι σωληνοειδή, ισομήκη. Ο ταξιανθικός δίσκος είναι με αδρές, συμφυείς στη βάση, κατεσχισμένες στην κορυφή, τρίχες. Οι καρποί είναι αχαίνια προμήκη, κυλινδρικά, τριχωτά, με πάππον από τρίχες πτερόμορφες, οι οποίες είναι συμφυείς στη βάση αυτών και διατεταγμένες κατά δέσμες.

Στην Ελλάδα απαντούν ως αυτοφυή και τα επόμενα είδη:
1) Καρλίνα η ακανθόφυλλος (Carlina acanthifolia).
2) Καρλίνα η κοινή (Carlina communis).
3) Καρλίνα η απλή (Carlina simplex).
4) Καρλίνα η μαλωτή (Carlina lanata).
5) Καρλίνα η κορυμβώδης ( Carlina corymbosa).
6) Καρλίνα η κρητική (Carlina cretica).

7) Καρλίνα η ελληνική (Carlina graeca).
8) Καρλίνα η ρόθειος (Carlina rothii).
9) Καρλίνα η ακανθωτή (Carlina spinosa).
10) Ατρακτυλίς η κομμιοφόρος (Atractylis gummifera)

Το είδος Ατρακτυλίς η κομμιοφόρος (Atractylis gummifera) αυτοφύεται σε τόπους πετρώδεις, αυχμηρούς, ξηρούς και άγονους, της Ελλάδος, της Ιταλίας, Δαλματίας, Νοτίου Γαλλίας κ.λπ..
Η Ατρακτυλίς η κομμιοφόρος φύεται σε αγρούς ακαλλιέργητους, στις άκρες αγρών καλλιεργημένων, στις παρυφές δρόμων, οικοπέδων κλπ. Το ακανθώδες τμήμα του φυτού, το οποίον βλαστάνει το φθινόπωρο, είναι υπέργειο (ύψους 0,04 και διαμέτρου 0,20 μ. περίπου), γνωρίζει δε την μεγαλύτερή του ανάπτυξη περί το τέλος της ανοίξεως. Στην αρχή του θέρους (τέλη Ιουνίου-αρχές Ιουλίου) εκφύεται σφαιροειδές κεφάλιον (διαμέτρου 0,05 μ. περίπου), χρώματος πορφυροϊώδους. Οι καρποί είναι αχαίνια.

Αποκόπτοντας το σφαιροειδές αυτό κεφάλιον, το οποίον αποτελείται από μεγάλον αριθμόν ανθέων, εκρύονται γαλακτώδους συστάσεως, παχύρρευστοι χυμοί, οι οποίοι εκτεθειμένοι στον αέρα και τον ήλιον στεροποιούνται. Διά του τρόπου αυτού δημιουργείται λευκόφαιον κόμμι, το οποίον συλλέγεται, τυγχάνει σχετικής επεξεργασίας (μάλαξη-ομογενοποίηση) και χρησιμοποιείται ως μαστίχη. Μασώμενον το κόμμι αυτό από τον άνθρωπον, πιστεύεται, ότι συμβάλλει στον καθαρισμόν των οδόντων. Διακρίνεται δια το ελαφρύ και ευχάριστο άρωμα αυτού.

Το κόμμι αυτό εκρύεται επίσης από το ανθοφόρο κεφάλιον, αλλά και από τα φύλλα του φυτού, υπό μορφή δακρύων.
Το κόμμι χρησιμοποιείται και δια την κατασκευήν φυτικής κόλλας, χρήσιμης στη ζωγραφική, γι΄ αυτό το φυτό ονομάζεται και «κολλιά, η», από το ρήμα «κολλώ».

Α) Θεόφραστος ο Ερέσιος (376 -287 π.Χ.)
Ο Θεόφραστος ο Ερέσιος, μαθητής του Αριστοτέλους του Σταγειρίτου και διάδοχος αυτού στην Περιπατιτική Σχολή, αναφέρεται μεταξύ άλλων και στο φυτό «Ατρακτυλίς η κομμιοφόρος (Atractylis gummifera)».
Η Καρλίνα η κομμιοφόρος ταυτίζεται κατά πάσαν πιθανότητα με την «Άκανθαν την ιξίνην» του Θεοφράστου του Ερεσίου, ο οποίος γράφει σχετικώς τα εξής:

1) «Η ιξίνη δε (άκανθα) φύεται μεν ου πολλαχού, ριζόφυλλον δέ εστιν. Από δε της ρίζης μέσης ο σπερματικός άκανος επιπέφυκεν, ώσπερ μήλον ευ μάλα επικεκρεμμένον υπό των φύλλων. Ούτος δε επί του άκρου φέρει το δάκρυον εύστομον, και τούτο εστιν η ακανθική μαστίχη. Ταύτα μεν ουν και τα τοιαύτα πανταχού σχεδόν εστιν».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 6, 4, 9).

2) Ο αυτός συγγραφέας αλλαχού αναφέρει τα επόμενα:
« Η δ΄ υγρότης των μεν πάχος έχει μόνον, ώσπερ των οπωδών. Των δε και δακρυώδης γίνεται, καθάπερ ελάτης, πεύκης, τερεβίνθου, κέδρου, της ακάνθης της Αιγυπτίας, πτελέας και γαρ αύτη φέρει κόμμι, πλην ουκ εκ του φλοιού, αλλ΄ εν κωρύκω, έτι δε αφ΄ ων ο λίβανος και η σμύρνα, δάκρυα γαρ και ταύτα και το βάλσαμον και η χαλβάνη και ει τι τοιούτον έτερον, οίον φασι την άκανθαν την Ινδικήν, αφ΄ ης γίνεταί τι όμοιον τη σμύρνη. Συνίσταται δε και επί της σχίνου και επί της ακάνθης της ιξίνης καλουμένης, εξ ων η μαστίχη».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 9, 1, 2).

3) Επίσης, ο Θεόφραστος γράφει σχετικώς τα εξής:
«Των δε φυλλακάνθων το πλείστον γένος ως απλώς ειπείν ακανώδες τυγχάνει. Λέγω δε το ακανώδες, ότι το κύημα και εν ω το άνθος ή και ο καρπός άκανος ή ακανώδες πάντων εστί. Διάφορον δε έχει εν εαυτώ και μεγέθει και σχήματι και χρώματι και πλήθει και ολιγότητα των ακανθών και των άλλων.

Έξω γαρ ολίγων πάνυ, καθάπερ του στρουθίου τε και του σόγκου και εί τινων ετέρων, τα λοιπά πάντα ως ειπείν, τοιαύτην έχει την φύσιν. Επεί και ο σόγκος την γε φύσιν ακανθώδη έχει, το δε σπερματικόν ουχ όμοιον. Αλλά τα γε τοιαύτα οίον άκορνα, λευκάνθα, χάλκειος, κνήκος, πολυάκανθος, ατρακτυλίς, ονόπυξος, ιξίνη, χαμαιλέων… και τα μεν ευθύς τοις πρώτοις υετοίς βλαστάνειν, τα δ΄ ύστερον, ένια δε και του θέρους, ώσπερ και η τετράλιξ υπό τινων καλουμένη και η ιξίνη (άκανθα)».
(Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 6, 4, 3-4).

Β) Διοκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς (περίπου 10 – 90 μ. Χ.)
Επίσης μετά μεγάλης πιθανότητος είναι δυνατόν να ταυτισθεί η ημετέρα Καρλίνα η κομμιοφόρος με τον «Χαμαιλέοντα τον λευκόν» του Διοσκουρίδου του Πεδανίου ή Αναζαρβέως. Ο Διοσκουρίδης αναφέρει σχετικώς τα εξής:
«Χαμαιλέων λευκός, ον ένιοι ιξίαν καλούσι διά το εν τισι τόποις ιξόν ευρίσκεσθαι προς ταις ρίζαις αυτού, ω και αντί μαστίχης αυτώ αι γυναίκες χρώνται.

΄Εχει φύλλα όμοια σιλλύβω ή σκολύμω, τραχύτερα μέντοι και οξύτερα και ισχυρότερα του μέλανος. Καυλόν δ΄ ουκ έχει, αλλά αφίησιν εκ του μέσου άκανθαν ομοίαν εχίνω θαλασσίω ή κινάρα, άνθη δε πορφυροειδή, ώσπερ τρίχας εκπαππουμένας, καρπόν δε κνήκω παραπλήσιον, ρίζαν, εν μεν τοις ευγείοις γεωλόφοις παχείαν, εν δε τοις ορεινοίς ισχνοτέραν, λευκήν διά βάθους, υπαρωματίζουσαν, βαρύοσμον, γλυκείαν, ήτις ποθείσα άγει έλμιν πλατείαν. ΄Οσον δε οξυβάφου πλήθος λαμβάνεται εν οίνω αυστηρώ μετά οριγάνου αποζέματος. Και υδρωπικοίς δε επιτηδείως δίδοται ολκή συν οίνω ποθείσα – ισχναίνει γαρ αυτούς – και προς δυσουρίαν το αφέψημα αυτής πίνεται. ΄Εστι δε και θηριακή συν οίνω ποθείσα, αποκτείνει και κύνας και υς και μύας συν αλφίτω πεφυραμένη και υδρελαίω διεθείσα».
(Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής 3, 8, 1-2).

Γ) Joseph Pitton de Tournefort
Ο διάσημος Γάλλος Ιατρός, Βοτανολόγος και Περιηγητής Joseph Pitton de Tournefort (1670-1715), ο οποίος επισκέφθηκε κατά τα έτη 1700-17002 την Κρήτη, αναφέρει σχετικά με το φυτό Ατρακτυλίς η κομμιοφόρος (Atractylis gummifera) τα εξής:
«[Από τον Αρμυρό Χανίων κατευθύκαμε προς την πόλη του Ρεθύμνου, μέσω του παραλιακού δρόμου]. Ο δρόμος αυτός είναι καλυμμένος με το φυτό, που ονομάζεται Ιξία, η, από τον Θεόφραστο και Λευκός Χαμαιλέων από τους σχολιαστές του, καθώς και από τον Διοσκουρίδη.

[Σημερινή ονομασία του φυτού αυτού: Ατρακτυλίς η κομμιοφόρος (Atractylis gummifera), κοινώς μαστιχάγκανθο].
Το κατέταξα στο γένος Κνίκος, λόγω της δομής του άνθους και του καρπού του. Ο Κομυμνά (Columna), μας έχει δώσει ένα θαυμάσιο σχέδιο του φυτού cardus pinea Theophrasti [Κάρδος ο πιτυόεις θεοφράστειος] του Πρόσπερο Αλπίνο. Το απεικονίζει, όταν είναι σποριασμένο και τα φύλλα είναι μαραμένα ή, για να το πούμε καλύτερα, όταν έχουν ψηθεί από την ζέστη του ηλίου.

Ο Θεόφραστος παρατηρεί, ότι στην Κρήτη το φυτό αυτό δίνει κόμμι. Οι κάτοικοι το μασούν, όπως την μαστίχα της Χίου, όχι μόνο ως αποχρεμπτικό, αλλά και για να γλυκάνουν την αναπνοή των. Το φυτό αυτό είναι πολύ διαδεδομένο στα νησιά του Αρχιπελάγους, στην Ελλάδα, στην Ιταλία και στην Πορτογαλία».

(Joseph Pitton de Tournefort, Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους 1700-1702, Ηράκλειο Κρήτης 2003, σ. 45).
Η μαστίχη (το σακίζι), η οποία παράγεται από την Ατρακρυλίνα την κομμιοφόρον χρησιμοποιείται και σήμερα, κυρίως από τις γυναίκες, διά το καθάρισμα των οδόντων και λόγω του ότι αρωματίζει ελαφρώς το στόμα και την αναπνοή. Η χρήση αυτής επιχωριάζει μέχρι σήμερα σε ορισμένους ορεινούς οικισμούς της Κρήτης, είναι δε ευρέως διαδεδομένη στις αραβικές χώρες και στην Τουρκία, στις αγορές των οποίων διατίθεται προς πώληση, μαζί με άλλα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Δ. Σ. Καββάδας, Εικονογραφημένον Βοτανικόν-Φυτολογικόν Λεξικόν (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), Εκδόσεις ΠΗΓΑΣΟΣ.
Μυρσ. Λαμπράκη, Τα Χόρτα (Αθήνα 2000).
Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001).
Ευ. Κ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).
Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Φυτολογία, Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).
Η. Baumannn, Die Griechische Pflanzenwelt (Muenchen 1999).
Koenemann, Botanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1997).
R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).
Fr. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, Λειψία 1823. Μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά υπό Δρ. Ιω. Ηλ. Βολανάκη, Αρχαιολόγου, (Αθήναι 2022).
J. Pitton de Tournefort, Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους 1700-1702, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (Ηράκλειο 2003).