Αλιεύματα, ωκεανοί και άνθρωπος

Γράφει ο Ιωσήφ Μακρής, Βιολόγος, Ωκεανογράφος Μιλώντας και ακούγοντας από τα ΜΜΕ για τον ρυθμό αύξησης του ανθρώπινου πληθυσμού, αλλά και για τον ρυθμό εκμετάλλευσης των αλιευμάτων και των φυσικών πόρων γενικότερα, τα νούμερα είναι σοκαριστηκά, ποιο συγκεκριμένα ο ανθρώπινος πληθυσμός είχε φτάσει για τα έτη 1975 και 2000 τα 4 και τα 6 δισεκατομμύρια αντίστοιχα, και υπολογίζεται να φτάσει τα 10 δισεκατομμύρια ως το έτος 2050. Ο ανθρώπινος πληθυσμός θα διπλασιαστεί πολύ πιο γρήγορα στα μέρη όπου “πονάει” και πιο πολύ, εκεί όπου οι συνθήκες επιβίωσης είναι ποιό δυσμενείς, εκεί όπου η φτώχεια χτυπάει κόκκινο, εκεί όπου ήδη υπάρχει πρόβλημα σε έντονο βαθμό, και φυσικά μιλάμε για τις χώρες του τρίτου κόσμου. Η άνιση κατανομή του πλούτου, και η έλλειψη πρωτεΐνης σε χώρες του τρίτου κόσμου αποτελεί μέρος της αύξησης της θνησιμότητας και των ασθενειών. Η συντριπτική πλειοψηφία υψηλής ποιότητας πρωτεϊνών προέρχεται από τα ψάρια, καi μαζί με τα οστρακοειδή (μαλάκια και καρκινοειδή), αποτελούν το 10% της ζωικής πρωτεΐνης που καταναλώνεται σήμερα από τους ανθρώπους. Πολλοί λοιπόν, βλέπουν τους ωκεανούς σαν την λύση για την καταπολέμηση της πείνας. Ωστόσο, να μην ξεχνάμε ότι η όλο και μεγαλύτερη αλιευτική δύναμη / πίεση που ασκεί ο άνθρωπος στο οικοσύστημα, όπως π.χ. η αύξηση του ανταγωνισμού μεταξύ των αλιέων, των σκαφών και των εθνών, οδήγησε στην οικονομική κατάρρευση σημαντικών αλιευτικών πεδίων, όπου άκμαζαν για πολλούς αιώνες. Σημαντικό ρόλο στην εξάντληση σημαντικών αποθεμάτων, έπαιξαν η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και οι περιβαλλοντικές αλλαγές. Τα τελευταία 80 χρόνια, η θαλάσσια αλιεία έχει επεκταθεί ταχύτερα από ποτέ, δίνοντας 90 εκατομμύρια τόνους αλιευμάτων ετησίως. Δηλαδή, περισσότερο από το 80% της παγκόσμιας παραγωγής ψαριών. Το 1992 π.χ., οι συνολικές εκφορτώσεις αλιευμάτων ήταν 83 εκατομμύρια τόνοι, από αυτά, τα 1,5 ανέρχονται σε εκφορτώσεις αλιευμάτων της Μεσογείου και της Μαύρης θάλασσας (όπου μόνο 20 θαλάσσια είδη αντιπροσώπευαν περίπου το 40% των συνολικών εκφορτώσεων του 1997). Επιπλέον, το έτος 2000, οι συνολικές εκφορτώσεις αλιευμάτων ήταν 98,4 εκατομμύρια τόνοι, από τους οποίους οι 70 προορίζονταν για ανθρώπινη κατανάλωση, και οι υπόλοιποι 30 προοριζόταν για ζωοτροφή. Σημαντικά αλιευτικά πεδία Τα περισσότερα αλιευτικά πεδία εντοπίζονται κοντά στις ακτές των ηπείρων. Μιλώντας για τους ωκεανούς, η έντονη αλιευτική δραστηριότητα εντοπίζεται στις παραγωγικές περιοχές της ωκεάνιας υφαλοκρηπίδας, και αυτό λόγω των κατάλληλων ωκεανογραφικών χαρακτηριστικών που επικρατούν εκεί (π.χ. αναβλύζοντα θρεπτικά ύδατα – upwelling, θαλάσσια ρεύματα, κατάλληλες θερμοκρασίες, κτλ). Εκεί, η πρωτογενής παραγωγή (φυτοπλαγκτόν) είναι σημαντική, στηρίζοντας και παρέχοντας τροφή σε σημαντικά είδη οργανισμών, τόσο σε βενθοπελαγικά είδη δλδ οργανισμοί που ζουν κοντά στο βυθό, όπως γλώσσες, μπακαλιάροι, σκυλόψαρα, όσο και σε πελαγικά είδη όπως τονοειδή, παλαμίδες, ξιφίες, ρέγγες, σαρδέλες, αντζούγιες, σκουμπριά, καλαμάρια, και άλλα αφρόψαρα κτλ. Μερικά από τα ποιο πλούσια αλιευτικά πεδία του κόσμου είναι οι ακτές του Περού, νοτιοδυτικά και βορειοδυτικά της Αφρικής (Ατλαντικός ωκεανός), καθώς επίσης και σε περιοχές όπου η ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα είναι ευρεία και αρκετά μεγάλη, όπως π.χ. οι μεγάλες ξέρες (Grand Banks) της Νέας Γης / δυτικός βόρειος Ατλαντικός – Καναδάς, Ανατολικές ακτές Βόρειας Αμερικής, Αλάσκα, καθώς επίσης και τα αλιευτικά πεδία της Βόρειας Θάλασσας. Τα κύρια εμπορεύσιμα είδη ιχθύων Πρέπει να τονίσω ότι υπάρχουν περίπου 25.000 είδη ιχθυών με μεγάλη ποικιλομορφία, αλλά από τα χιλιάδες αυτά είδη ψαριών, αλλά και καρκινοειδών και μαλακίων, σχετικά λίγα από αυτά έχουν εμπορική αξία. Τα ψάρια με την μεγαλύτερη εμπορική αξία είναι τα Κλουπεοειδή και τα Γαδοειδή και έχουν ως εξής : 1. Κλουπεοειδή, μικρά πλαγκτονοφάγα ψάρια που σχηματίζουν τεράστια κοπάδια, αυτά είναι οι ρέγγες, οι σαρδέλλες, οι αντζούγιες και άλλα παρόμοια είδη. Η συγκεκριμένη κατηγορία αλιευμάτων στηρίζει την λεγόμενη βιομηχανική αλιεία, διότι πολύ απλά δεν προορίζονται μόνο για άμεση ανθρώπινη κατανάλωση αλλά και για την παραγωγή ιχθυαλέυρων, ιχθυοτροφών, ζωωτροφών, μαργαρίνης, καθώς επίσης και ιχθυέλαιων, (διότι αποτελούν μέρος των λιπαρών ψαριών) 2. Γαδοειδή, οι λεγόμενοι μπακαλιάροι, μουρούνες (γάδοι), μερλούτσοι (cods, haddocks,pollocks,hakes,whiting.), τα οποία είναι Βενθοπελαγικά ψάρια που ζουν σε ψυχρές θάλασσες. Aκολουθούν οι υπόλοιπες κατηγορίες, που περιλαμβάνουν τις γλώσσες, τους σολομούς, τα μαγιάτικα τα μπαρμπούνια, τους κέφαλους τα σκουμπριά και τους τόνους. Υπεραλιευμένα είδη – ανθρώπινος παράγοντας Υπεραλίευση μπορεί συχνά να χαρακτηριστεί ως μια μείωση των αλιευμάτων ανά μονάδα προσπάθειας/δύναμης, περισσότερα σκάφη μπορούν να βγουν στην θάλασσα για αλιευτική δραστηριότητα, αλλά τα ψάρια που αλιεύονται ανά πλοίο ανά ημέρα να μειώνονται. Αυτή ήταν μια κοινή τάση στον τομέα της αλιείας γάδου (Gadus morhua) του Βόρειου Ατλαντικού. Ένα από τα πλέον δυνατά αποδεικτικά στοιχεία για την εξάντληση των αποθεμάτων από την αλιεία είναι ο αριθμός εκφορτώσεων των αλιευμάτων μετά το τέλος του πρώτου και δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Κατά τους δύο παγκόσμιους πολέμους, η αλιεία ήταν σαφώς μειωμένη. Μετά από την λήξη του κάθε πόλεμου, τα αλιεύματα είχαν αυξηθεί πάρα πολύ. Αυτό πρότεινε ότι οι περίοδοι μειωμένης αλιείας κατά την διάρκεια των πολέμων ήταν αρκετοί έτσι ώστε να ανακάμψουν σημαντικά τα αλιευτικά αποθέματα. Πολλά αποθέματα, όπως π.χ. των μπακαλιάρων, έχουν υποστεί βαριά αλιευτική πίεση, ορισμένα από αυτά αλιεύονται εδώ και δεκαετίες, ή και αιώνες, συχνά, οδηγώντας τα προς την εξαφάνιση τους! Η μαζική εκμετάλλευση τους από τους Ευρωπαίους του Νέου Κόσμου ξεκίνησε τον 15ο αιώνα, πιθανώς από τους Βάσκους. Γραπτή απόδειξη έρχεται από μια επιστολή του ιταλού ναυτικού Giovanni Caboto, ο οποίος είδε πολλά ψάρια "αλιεύσιμα όχι μόνο με τα δίχτυα, αλλά και με καλάθια ! " 4 αιώνες μετά, ο ʼγγλος βιολόγος Τόμας Χάξλεϊ έγραψε το 1883 “Πιστεύω ότι τα προϊόντα αλιείας μπακαλιάρου ... και ίσως όλα τα μεγάλα θαλάσσια αποθέματα είναι ανεξάντλητα", δηλαδή, με άλλα λόγια, ό,τι και να κάνουμε, δεν θα επηρεάσει σημαντικά τον αριθμό των ψαριών”. Αυτό, είναι σαφώς παράλογο σε σχέση με την κατάσταση των σημερινών ιχθυοαποθεμάτων, όπου το 90% από αυτά αποτελεί πλέον αντικείμενο υπερεκμετάλλευσης. Πάντως, στα τέλη του 19ου αιώνα, η παρατήρηση του Χάξλεϊ επρόκειτο να γίνει αναληθείς για την κατάσταση των αποθεμάτων γάδου (G. morhua) και ιππόγλωσσας (Hippoglossus hippoglossus) τα οποία άρχισαν να μειώνονται ήδη από εκείνη την εποχή στα ανοικτά των ακτών της Μασαχουσέτης. Tεκμηριωμένα παραδείγματα σημαντικών αποθεμάτων που έχουν καταρρεύσει στο παρελθόν είναι ο περουβιανός γάβρος ή αλλιώς αντζούγια (Engraulis ringens), και η ρέγγα της Βόρειας Θάλασσας (Clupea harengus). Αυτά τα μικρά ωκεάνια ψάρια δέχονται βαριά αλιευτική πίεση. Τα ψάρια αυτά είναι η βασική πηγή τροφής για άλλα σαρκοφάγα και μεγαλύτερα ψάρια όπως π.χ. ο μπακαλιάρος, ο τόνος, καθώς επίσης και για τα θαλάσσια θηλαστικά όπως τις φώκιες, τα δελφίνια και τα θαλάσσια πτηνά. Με λίγα λόγια αλιεύουμε και αφαιρούμε από το οικοσύστημα ένα σημαντικό κρίκο της τροφικής αλυσίδας. Τα μεγάλα σαρκοφάγα ψάρια με μεγάλη εμπορική αξία έχουν αλιευθεί με τόσο έντονο ρυθμό φτάνοντας στα πρόθυρα της εξαφάνισης τους. Τα αποθέματα του καναδικού γάδου π.χ. κατέρρευσαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990, καθώς επίσης σημαντική ήταν και η εξάντληση του από την Βόρεια Θάλασσα προς τα τέλη της δεκαετίας του ’90. Σε αρκετά έθνη, η υπεραλίευση, είχε ως αποτέλεσμα την καταναγκαστική απαγόρευση ή και την μείωση της αλιευτικής προσπάθειας, όπως π.χ. στον Καναδά ( Νέα Γή ), όπου και προκάλεσε έντονη κοινωνικοοικονομική και πολιτική αναταραχή. Στο παρελθόν, όπως αναφέρει και η βιβλιογραφία, η αλιεία στράφηκε/στρέφεται σε άλλα είδη ψαριών χαμηλότερης εμπορικής αξίας. Το φαινόμενο αυτό, το οποίο ισχύει και για την Μεσόγειο θάλασσα, είναι γνωστό ως FISHING DOWN ΜΑΡΙΝΕ FOOD WEB (εικ.2) ή αλλιώς αλιεύοντας προς τα χαμηλότερα στρώματα της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας (ή αλλιώς τροφικού πλέγματος), από την κορυφή- σαρκοφάγων / ιχθυοφάγων ψαριών όπως οι τόνοι, οι ξιφίες, οι μπακαλιάροι, τα μαγιάτικα, τους καρχαρίες, κ.α.) προς την βάση της αλυσίδας σε μικρά φυτοφάγα / πλαγκτονοφάγα πελαγικά ψάρια όπως οι αντζούγιες, οι σαρδέλες, και άλλα αφρόψαρα, μειώνοντας έτσι σημαντικά την ποσότητα τροφής διαθέσιμη για τους ανώτερους θηρευτές. Η προσέγγιση αυτή της ομάδας του Pauly είχε ένα σημαντικό αντίκτυπο και επιπτώσεις στον κλάδο της αλιευτικής βιολογίας. Διαχείριση των πόρων - γενικά H αλιεία πρέπει να διαχειριστεί έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η μακροπρόθεσμη αξία των αλιευμάτων. Η συνετή διαχείριση των αλιευτικών αποθεμάτων είναι πολύ πιο δύσκολη από ότι μπορεί να ακούγεται, και ακόμη ποιο δύσκολη να την περιγράψω σ’ ένα άρθρο. Οι βιολόγοι, ειδικοί σε θέματα αλιείας, χρειάζονται λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με το μέγεθος των αλιευτικών αποθεμάτων, όπως π.χ. το πόσο γρήγορα αναπτύσσονται, τον ρυθμό αναπαραγωγής, για το πόσο καιρό ζουν οι οργανισμοί, και με το τι τρέφονται τα ψάρια. Οι πληροφορίες αυτές είναι σπανίως εύκολο να επιτευχθούν και συχνά δεν είναι διαθέσιμες, ή δεν υπάρχουν παλαιότερες μελέτες έτσι ώστε να γίνει μία συγκριτική ανάλυση. Οι βιολόγοι μπορούν να βασίζονται σε ‘’ανώμαλες’’ εκτιμήσεις ή ίσως αμφίβολες υποθέσεις, γεγονός που καθιστά τις εκτιμήσεις (ίσως) λιγότερο αξιόπιστες. Με άλλα λόγια, η διατήρηση ενός τύπου αλιείας είναι αρκετά δύσκολη, λόγω της ισχυρής φυσικής διακύμανσης των φυσικών πληθυσμών κατά της οποίας η πρόσθετη αλιευτική πίεση πρέπει να ρυθμίζεται. Κλείνοντας - Γενικά Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι οι κλιματικές αλλαγές, η υποβάθμιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος αλλάζουν τα δεδομένα γνώσεως μας για το πώς μπορεί να αντιδράσει το θαλάσσιο οικοσύστημα. Σε γενικές γραμμές, και όπως αναφέρει και η βιβλιογραφία, η μεγάλη φυσική μεταβλητότητα του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την επίδραση της αλιείας και των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, πολλές φορές καθιστά δύσκολο τον διαχωρισμό των παραγόντων που επηρεάζουν την κατάσταση των αποθεμάτων. Επίσης, με την υιοθέτηση των ΑΟΖ (Αποκλειστική οικονομική ζώνη) η νομοθεσία πολλών εθνών έχει προχωρήσει έτσι ώστε να προστατευθούν και να ελεγχθούν σημαντικά αλιευτικά πεδία. Ωστόσο, η αλλαγή του θαλάσσιου περιβάλλοντος μέσα στον χώρο και τον χρόνο, τα οικονομικά και άλλα συμφέροντα (κοινωνικοπολιτικά), και άλλοι λόγοι δεν βοηθούν πάντα στην σωστή και βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων. Τα παραδείγματα είναι πολλά και πρακτικά αδύνατον να τα αναφέρω όλα σε ένα άρθρο. Πρέπει να ξέρετε ότι από τα προϊστορικά χρόνια, οι ωκεανοί ήταν μια πηγή πολύτιμης βιολογικής άξιας, και αναφορές για την αλιεία μπορούν να βρεθούν σε αρχαία ελληνικά, ρωμαϊκά και αιγυπτιακά κείμενα. Από τα αρχαία χρόνια, οι αλιείς γνώριζαν τους κύκλους της αφθονίας των ειδών που αλιεύονται. Οι Έλληνες π.χ. χρησιμοποιούσαν λίμνες ‘αποθήκες’ και ιχθυοτροφεία για να εξασφαλίζεται ο συνεχείς εφοδιασμός, ιδιαίτερα στις χώρες της Μεσογείου, παρατηρούνται πολλές μέθοδοι εκμετάλλευσης. Αυτή η ιστορική και πολιτιστική κληρονομία είναι ο λόγος για την ποικιλία των εργαλείων που χρησιμοποιούνται, καθώς επίσης και η ύπαρξη αλιείας μικρής κλίμακας κατά μήκος της ακτής της Μεσογείου. Ας ελπίσουμε λοιπόν ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων σήμερα γνωρίζει την αξία και τον πλούτο των ωκεανών και να μην θεωρούμε δεδομένο το γεγονός ότι υπάρχουν ακόμα ψάρια στην θάλασσα… Πηγές – web links - documentaries Can the Oceans keep up with the Hunt? - documentary http://www.youtube.com/watch?v=u-T-TYowBo4 HOME - documentary http://www.youtube.com/watch?v=jqxENMKaeCU&feature=watch-now-button&wide=1 Castro P. and Huber M. Marine Biology Wm. C. Publishers Harris, M. (1998). Lament for an Ocean: the collapse of the Atlantic cod fishery: a True Crime Story. McClelland and Stewart, Toronto. Jennings. S., Kaiser. M., Reynolds J.D. (2001). Marine Fisheries Ecology. Blackwell science. Kunzing R. (2001). Mapping the deep – The extraordinary story of ocean science. Sort of books. London. ISBN 0-9535227-1-7. Fishing Down Marine Food Webs. Pauly et al. Science 6 February 1998: Vol. 279 no. 5352 pp. 860-863 DOI: 10.1126/science.279.5352.860.