Άντζελα Ισμαήλου: Από το νησί της Αποκάλυψη στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης

Rodiaki NewsRoom

Το Χόλιγουντ τη γνώρισε με ένα ντοκιμαντέρ. Αλλά τα τελευταία πέντε χρόνια η σκηνοθέτης Άντζελα Ισμαήλου είχε στο μυαλό της μόνο τη νέα ταινία της, με διεθνές καστ και φόντο την Πάτμο, που θα προβληθεί στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Ο Μιχάλης Σκαφίδας τη συνάντησε στο νησί όπου ξεκίνησαν όλα.

Ένας 100χρονος ασκητής στα βουνά Γκόνταρ της Αιθιοπίας είπε κάποτε πως, πέρα από την αιώνια λάμψη τους, τη μουσική που κάνουν τα αστέρια γυρίζοντας στην τροχιά τους μπορεί να την ακούσει μέσα στην απόλυτη ησυχία ο ένθεος νους του ανθρώπου. Αυτή η μουσική ήταν η μόνη συντροφιά του διασημότερου ασκητή της Πάτμου, του Ιωάννη.

Eξορισμένος σε αυτό το απόμακρο νησί το 96 μ.Χ., ο Ιωάννης οραματίστηκε τον κόσμο του μέλλοντος και αποτύπωσε τη δυσοίωνη προφητεία του σε ένα γραπτό ντελίριο που σήμερα γνωρίζουμε ως Αποκάλυψη και στο οποίο η Πάτμος οφείλει τη διαχρονική φήμη της περίπου όπως η Ιθάκη οφείλει τη δική της στην Οδύσσεια.

Βεβαίως, όπως και πολλά άλλα κείμενα που προέρχονται από τόσο απομακρυσμένες εποχές, η πατρότητα της Αποκάλυψης σήμερα αμφισβητείται.

Αλλά όπως δεν μειώνει τη γοητεία της Ιθάκης η υποψία ότι ο Όμηρος μπορεί να μην υπήρξε ποτέ, το ίδιο συμβαίνει και με την Πάτμο: από τον 1ο ως το 19ο αιώνα ορδές μοναχών, ποιητών, καλλιτεχνών και ρομαντικών εξερευνητών έφταναν σε αυτό το φορτισμένο, όσο και εξιδανικευμένο από θρύλους νησί για να αισθανθούν κοντύτερα στο θείο.

Ακόμα και σήμερα αν κοιτάξεις με ρομαντική διάθεση από τα ύψη της Μονής της Πάτμου, το σημείο που ο Γερμανός ρομαντικός ποιητής Χάιλντερλιν στο ποίημά του Πάτμος ονόμασε «κορυφή του χρόνου», κεντημένα πάνω στο αιώνιο αιγαιοπελαγίτικο γαλάζιο θα δεις ολόλευκα φαντάσματα να τα σπρώχνει η αφρισμένη ροή του χρόνου, κυνηγημένες μνήμες που τρέχουν σαν κύματα να χαθούν σε έναν ορίζοντα στοιχειωμένο από τα στοιβαγμένα ναυάγια των χαμένων αιώνων.

Η σημερινή Πάτμος, βεβαίως, είναι μια άλλη ιστορία. Ο Ιωάννης δεν θα μπορούσε να είχε προβλέψει την πάτμια εικόνα στην εποχή του real estate, του wifi και των μπαρ, που τα βράδια βγάζουν τραπεζάκια έξω λίγο πέρα από το μοναστήρι και οι τουρίστες βουίζουν εκεί που κάποτε σερνόταν μόνο η σιωπή και ο άνεμος.

Η σημερινή Πάτμος είναι περίπου όπως η Μύκονος μισό αιώνα πριν: δεν την έχει αγγίξει ακόμα αεροπλάνο. Είναι φρέσκια, αγνή και όμορφη αλλά και κάπως επιρρεπής σαν σκεπτική παρθένα μπροστά στον πειρασμό του πιο αφόρητου σατανά που τον λένε Τουρισμό και εδρεύει σε άλλα πόστα του Αιγαίου που κοντεύουν να αφανιστούν από το βάρος του μπριγιάν και της σαγιονάρας.

Όχι εδώ, όχι σήμερα! Είναι λαμπερός Ιούνιος του 2012 και κρατάω αυτές τις σημειώσεις έξω από το Σπήλαιο της Αποκάλυψης, το πάλαι ποτέ καταφύγιο του Ιωάννη στα μέσα της διαδρομής από τη Χώρα στη Σκάλα, το λιμάνι της Πάτμου.

Χρυσά μανουάλια, εικόνες, καντήλια, ένα ευαγγέλιο, δύο πάγκοι μπροστά στο μικρό ιερό. Το μικρό παραθύρι του ιερού έχει θέα ένα όμορφο λιβάδι που καταλήγει σε λόφο και πέρα από εκεί η πλατιά θάλασσα. Αυτά κοιτούσε ο Ιωάννης όταν στοχαζόταν. Χαμογελάω. Όντως γράφτηκε ή δεν γράφτηκε εδώ η Αποκάλυψη; Υπάρχει Θεός ή δεν υπάρχει; Και αν δεν υπάρχει, τότε ποιος τα δημιούργησε όλα αυτά; Τετριμμένες ερωτήσεις που ωστόσο παραμένουν αναπάντητοι γρίφοι στις μέρες της τεχνολογικής παντογνωσίας όπου ο Στιβ Τζομπς έχει ξεπεράσει τη φήμη του Ιωάννη.

Η ταινία Ιντερλούδιο, Η πόλη μιας νεκρής γυναίκας της Άντζελας Ισμαήλου, που είναι γυρισμένη εξ ολοκλήρου στην Πάτμο, έχει να κάνει με όλα αυτά τα αναπάντητα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης σε μια στιγμή που ο στοχασμός και η υπαρξιακή αναζήτηση έχουν φιμωθεί στο θορυβώδες τοπίο του «ανεγκέφαλου μετα-πολιτισμού, της ασυναφούς επικοινωνίας και της ανούσιας εικόνας», όπως το τοποθέτησε πρόσφατα ο Μάριο Βάργκας Λιόσα στο βιβλίο του Σημειώσεις για το θάνατο του πολιτισμού.

Η νεκρή γυναίκα της Ισμαήλου, η Δάφνη, είναι κάτι σαν σκοτεινή μούσα του Λιόσια, ένα στοιχειό που εμπεριέχει την προσωπική και τη συλλογική συναίσθηση της φθοράς, της μεταμέλειας αλλά και της ελπίδας πως ίσως δεν είναι αργά για τον άνθρωπο του 21ου αιώνα να μπορέσει να ακούσει ξανά τη μουσική του έναστρου ουρανού.

Μόνο η απόσταση από τη βοή της ++υπερέλιξης μπορεί να βοηθήσει σε αυτό. Η μεγάλη χίμαιρα των νεορομαντικών -ένας κόσμος χωρίς smartphones και χωρίς την τυραννία του ίντερνετ- τροφοδοτεί μια ολοένα και πιο αισθητή τάση νεολουδισμού στο σημερινό καλλιτεχνικό προσκήνιο: από το δημοφιλές μουσικό ποπ βίντεο της Αντέλ Hello, όπου τα smartphones αποκλείστηκαν από την εικόνα βάσει επιθυμίας του σκηνοθέτη και της ντίβας, ως ταινίες όπως αυτή της Ισμαήλου που, παρ' ότι διαδραματίζεται στο σήμερα, σε κανένα πλάνο δεν υπάρχει δείγμα κομπιούτερ ή κινητού τηλεφώνου.

Ίσως σε μια πόλη αυτό να ήταν ανέφικτο, υποκριτικό και μη πειστικό. Οι γυναίκες της τρίτης χιλιετίας, όμως, από τo κορίτσι του Hello ως τη Δάφνη της Ισμαήλου, αισθητικά και συναισθηματικά επιθυμούν να επιστρέψουν στην ηρεμία της φύσης και του ξεχασμένου εξοχικού για να αντιμετωπίσουν τη ζωή, καθεμία με το τρόπο της.

Η Πάτμος σου επιτρέπει να αγκαλιάσεις τη σιωπή καλύτερα από κάθε άλλο ήσυχο μέρος που έχω επισκεφθεί, πέρα ίσως από τον Άθω. Μετά το σούρουπο η τροχιά των αστεριών ακολουθεί το θαλασσινό κυματισμό, γίνεται η νυχτερινή μορφή του χρόνου που ρέει στο θόλο του νησιού και που άγρυπνα παρακολουθώ ενίοτε ξαπλωμένος στο Λιβάδι των Καλογήρων, την αγαπημένη μου βορινή παραλία, ή καθισμένος στη βεράντα του αρχοντικού της Ισμαήλου με την αετίσια θέα.

Εδώ, σε αυτό το σπίτι, λίγο πέρα από το μοναστήρι και με θέα τον Προφήτη Ηλία, έναν ήπιο χειμώνα πριν από πέντε χρόνια σμιλεύτηκε η τελική μορφή του Ιντερλούδιου προτού αρχίσει να γράφεται το σενάριο. Ίσως ονειρευόταν, ίσως και όχι αλλά εδώ αποκαλύφθηκε στην Ισμαήλου η ιδέα γι' αυτή την ποιητική κινηματογραφική ιστορία που διαδραματίζεται σε ένα φθινοπωρινό τοπίο μεταμέλειας, συμφιλίωσης και εξιλέωσης.

Όπως το τοποθετεί η ίδια, «μια ιδέα είναι η πιο πολύτιμη αφετηρία. Οι ιδέες δεν σου προσφέρονται ποτέ, αποτελούν προσωπική κατάκτηση. Αν δεν μπορείς να αποχωριστείς τη "μεγάλη σου ιδέα" τότε κάτι σημαντικό θα σου συμβεί. Το πάθος γι' αυτή την ιδέα ξεπερνά όλες τις πρακτικές δυσκολίες».

Η σημασία της Πάτμου είναι αλληγορική και αισθητική όσο και πρωταρχική, όχι μόνο επειδή η ιδέα προέκυψε εδώ αλλά επειδή η Πάτμος πρωτοστατεί σε όλα τα πλάνα της ταινίας: σε αυτό τον απόμερο μικρόκοσμο θα διασταυρωθούν οι ζωές των τριών ετερόκλητων πρωταγωνιστών της ιστορίας -μια πρώην σοπράνο, η Δάφνη, ένας προτεστάντης κληρικός, ο Θέοντρικ και ένας τραυματισμένος ταυρομάχος, ο Εστεμπάν- για να οδηγηθούν μέσα από δύσβατα μονοπάτια στο αποκορύφωμα των δικών τους προσωπικών αποκαλύψεων.

Αναφερόμενη στο συμβολικό ρόλο του ταυρομάχου στην ταινία η Ισμαήλου τονίζει πως «η βία είναι ασθένεια και έχει πολλές μορφές: κυριαρχία, ψυχολογική και συναισθηματική βία. Η θεραπεία της βίας είναι η αγάπη και ο μεγαλύτερος εχθρός της βίας, βέβαια, είναι η αγάπη».

Αρέσει ιδιαίτερα στην Ισμαήλου ο χειμώνας στην Πάτμο, το μοναχικό τοπίο, η προσπάθεια που κάνεις για να το φτάσεις. «Το χειμώνα εδώ ο τόπος αποκτά μια διαφορετική ομορφιά που θυμίζει Στρόμπολι, εικόνες από ταινίες του Ροσελίνι», μου λέει.

«Αλλά καλό είναι να μην υπερθεματίζει κανείς τόσο για την Πάτμο όσο για το συμβολισμό της. Ήθελε πολύ δουλειά για να γίνει η Πάτμος όπως είναι στην ταινία». Ωστόσο είναι η αύρα της πάτμιας αντίφασης που έδωσε φτερά στην ψυχή αυτής της ταινίας.

Ο αγαπημένος ποιητής του Νίτσε, ο Γερμανός Χάιλντερλιν, ξεκινάει το γνωστό ποίημα του Πάτμος λέγοντας: «Ο Θεός είναι κοντά αλλά δύσκολο να τον αγγίξεις. Όπου υπάρχει κίνδυνος, η σωτηρία καλλιεργείται αργά». Το ναρκοπέδιο ανάμεσα στον κίνδυνο και τη σωτηρία, στο γήινο και το θείο είναι το μονοπάτι της Δάφνης και των δύο ανδρών που την περιστοιχίζουν.

Αυτό το ναρκοπέδιο, επίσης, μπορεί να πει κανείς, το περπάτησε και η ίδια η δημιουργός της ταινίας. Χάρη σε αυτή την ιδέα άλλαξαν πολλά στη ζωή αυτής της Αθηναίας που ως τώρα ζούσε κυρίως στη Νέα Υόρκη. Όπως συχνά συμβαίνει στον κόσμο του κινηματογράφου, μια όμορφη ιδέα αργεί πολύ να φτάσει στη μεγάλη οθόνη, ειδικά όταν είσαι γυναίκα.

Ρώτα στους κύκλους του Χόλιγουντ πόσα χρόνια ή και δεκαετίες πήρε για καθιερωμένες σκηνοθέτιδες, όπως η Κάθριν Μπίγκελοου, προτού καταφέρουν να κάνουν μια ταινία και θα ακούσεις επικές ιστορίες γυναικείας επιμονής.

Η πρώτη ταινία της Ισμαήλου, το Μεγάλοι σκηνοθέτες, ένα ντοκιμαντέρ για δέκα μεγάλους κινηματογραφικούς σκηνοθέτες, ανάμεσά τους ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι, o Κεν Λόουτς και η Ανιές Βάρντα, έγινε επιτυχία το 2009 σε Αμερική και Ευρώπη και σήμερα έχει εξελιχτεί σε cult-documentary με μεγάλο following στο Netflix αλλά και σε film-departments αμερικανικών πανεπιστημίων.

Το μεγάλο ατού της ταινίας ήταν η πρωτοφανής πρόσβαση που κατάφερε η Ισμαήλου στα άδυτα εξαιρετικά λιγομίλητων και απρόσιτων σκηνοθετών οι οποίοι, προφανώς γοητευμένοι από την ξακουστή σαγήνη της, έγιναν λαλίλαστοι μπροστά στο φακό της και μοιράστηκαν μυστικά και ιστορίες εξαιρετικά πολύτιμα, ειδικά για τους απανταχού σινεφίλ.

Οι New York Times την έκαναν τότε πρωτοσέλιδο στις καλλιτεχνικές σελίδες και ο κριτικός των Times την αποκάλεσε «mistress of the adoring gaze» επειδή στο ντοκιμαντέρ της Ισμαήλου για πρώτη φορά στα χρονικά η σκηνοθέτις εμφανιζόταν μαζί με τους συνεντευξιαζόμενους ενώπιον της κάμερας.

Το Μεγάλοι σκηνοθέτες εδραίωσε την Ισμαήλου σαν μια ξεχωριστή newcomer στους διεθνείς κινηματογραφικούς κύκλους. Πέρα από την επιτυχία, όμως, της έδωσε βαθύτερη γνώση και εμπειρία για τον κινηματογράφο και ήταν τότε που αποφάσισε να προχωρήσει με την ιδέα του Ιντερλούδιου που σιγόκαιγε μέσα της πριν καν ασχοληθεί με το ντοκιμαντέρ.

Εκείνες τις μέρες, θυμάμαι, την είχα συμβουλέψει να συνεχίσει με ντοκιμαντέρ αφού τα πήγε τόσο καλά με το πρώτο της. Αλλά η ίδια ούτε καν το σκεφτόταν.

«Ξέρω ακριβώς ποια θα είναι η επόμενη ταινία μου», μου είχε πει. Πέντε χρόνια αργότερα, το Ιντερλούδιο, στο οποίο η Ισμαήλου συμπρωταγωνιστεί με τον Σον Μπένσον, τον Μπερνέρ Χιλ και τη Σάρα Μάιλς, κάνει πρεμιέρα αυτό το φθινόπωρο στην Αθήνα και στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, μετά την πρεμιέρα του τον περασμένο Ιούνιο στο διεθνές Transatlantyk Festival της Πολωνίας. Η μετάβαση από ντοκιμαντέρ σε ταινία μυθοπλασίας για την Ισμαήλου ήταν ένα φυσιολογικό βήμα εξέλιξης. «Είμαστε όλοι παρατηρητές από την πρώτη στιγμή που ανοίγουμε τα μάτια μας», μου λέει.

«Δεν κάνουμε τίποτε άλλο από το να παρατηρούμε τον κόσμο, τη φύση τους ανθρώπους, τα δρώμενα πριν καν μάθουμε να μιλάμε. Αυτό ακριβώς κάνει ένας σκηνοθέτης, καταγράφει στιγμιότυπα της ζωής είτε σε μορφή ντοκιμαντέρ είτε σε μορφή μυθοπλασίας. Ένας σκηνοθέτης μπορεί να κάνει και τα δυο είδη σινεμά αν τον ενδιαφέρει να καλύψει κάτι, είναι θέμα επιλογής».

Με διεθνές καστ και μουσική γραμμένη από το βραβευμένο με Όσκαρ συνθέτη Ζαν Κασμάρεκ, το Ιντερλούδιο είναι πάνω απ' όλα το αποτύπωμα μιας εντελώς προσωπικής γυναικείας ματιάς και εμπειρίας σε τεχνικό, αισθητικό, συναισθηματικό και πνευματικό επίπεδο. Ήταν ένα ταξίδι γεμάτο προκλήσεις, μαθήματα και αποκαλύψεις για την ίδια και τους συνεργάτες της.

«Το Ιντερλούδιο είναι μια αληθινά ειλικρινής εξερεύνηση της ανθρώπινης ψυχής που πραγματικά με ενέπνευσε και μου επέτρεψε ως συνθέτης να λειτουργήσω σε ένα πολύ λεπτό συναισθηματικό επίπεδο», μου λέει ο Κασμάρεκ σε μια πρόσφατη συνομιλία μας.

«Αλλά αυτό που με εντυπωσίασε κυρίως ήταν η αφοσίωση της Άντζελας σε αυτή την προσπάθεια και η ασυμβίβαστη στάση της και η επιμονή της απέναντι σε κάθε αντίσταση, η δυνατότητά της να εξισορροπεί ανάμεσα σε αντιφάσεις».

Αν ρωτήσεις την ίδια θα σου πει πως η αντίφαση είναι η μητέρα της δημιουργικότητας. Ένας από τους ποιητές των οποίων το έργο αποτελεί σημείο αναφοράς στο Ιντερλούδιο, πέρα από τον Χάιλντερλιν, ο Ουίλιαμ Μπλέικ, είπε κάποτε πως «χωρίς τα αντίθετα δεν υπάρχει εξέλιξη. Έλξη και απώθηση, λογική και ενέργεια, αγάπη και μίσος, όλα είναι απαραίτητα στην ανθρώπινη ύπαρξη». «Έτσι δεν είναι;»

Με ρωτάει η Άντζελα χαμογελώντας ένα καλοκαιρινό απομεσήμερο. Καθισμένη στον πάτμιο κήπο της κάνει κάτι που η Δάφνη δεν θα έκανε ποτέ, ανταλλάσσει e-mails από το κινητό της. Η προετοιμασία πριν από την πρεμιέρα είναι ατελείωτη αλλά αυτό δεν είναι τίποτα για την Ισμαήλου, η οποία την ημέρα που ολοκληρώθηκαν τα γυρίσματα της ταινίας, όπως μου είπε τότε, «έπεσα στο κρεβάτι και ξύπνησα ύστερα από μία εβδομάδα».

Έκτοτε η σκιά της Δάφνης δεν την άφησε ποτέ. Αυτό ήταν ίσως και το μεγαλύτερο δώρο του Ιντερλούδιου προς τη δημιουργό του, η νουθεσία της Δάφνης. Αφήνει το κινητό τηλέφωνο και μου δείχνει ένα δέντρο που ορθώνεται λυγερό στο κήπο, ακριβώς έξω από το υπνοδωμάτιό της. «Εδώ, πλάι σε αυτό το δέντρο, ξεκίνησε όλη η ιδέα του Ιντερλούδιου», μου λέει. Είναι μια πανέμορφη δάφνη.

Πηγή: marieclaire.gr