Το Καλύμνικο μέλι

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Αντιναύαρχος ΠΝ εα
Κωνστ. Καταγάς

Η ΦΗΜΗ ΠΟΥ ΣΥΝΟΔΕΥΕΙ το Καλύμνιο μέλι ως το καλύτερο ελληνικό μέλι είναι πολυαίωνη. Στηριζόταν και θα στηρίζεται πάντοτε στο γεγονός ότι η Καλυμνιακή γη ή καλύτερα ο Καλυμνιακός βράχος είναι γεμάτος με αυτό το ευλογημένο άγριο αρωματικό φυτό, το θυμάρι (Θύμον τον κοινόν) που γεμίζει με την ευωδιά του και τον αέρα που αναπνέει κανείς περπατώντας στα βουνά του νησιού.
Αξιοσημείωτο όμως και σημαντικό είναι το γεγονός ότι η φήμη για το Καλύμνιο μέλι, προφανώς υπάρχουσα ως προφορική παράδοση από την βαθειά αρχαιότητα, έχει καταγραφεί σε κείμενα στα οποία περιγράφεται η Κάλυμνος και εκεί γίνεται ιδιαίτερη μνεία για το εξαίρετο μέλι της.

Η πρώτη γραπτή αναφορά στη φήμη του Καλύμνιου μελιού συναντάται στα «Γεωγραφικά» του Στράβωνος (17 βιβλία γραμμένα από το 40 π.Χ. έως το 25 μ.Χ.) στα οποία ο περιηγητής περιγράφει και γεωγραφεί όλη την τότε γνωστή οικουμένη.
Προ της αναδρομής στον Στράβωνα θα άθελα να ειπώ πως την υπόμνηση για την αναφορά του περίφημου Γεωγράφου στην φήμη του Καλύμνιου μελιού εγώ τουλάχιστον την πρωτοείδα στο χρονογράφημα με τίτλο «Οι μεγάλαυχοι» του Γυμνασιάρχη Μιχάλη Σκαρδάση. Είναι το πρώτο από τα θαυμάσια εκείνα χρονογραφήματα/λαογραφήματα που είχε δημοσιεύσει ο αείμνηστος Δάσκαλος κατά καιρούς στην εφημερίδα «Η ΚΑΛΥΜΝΟΣ» και τα οποία με φροντίδα και αγάπη συγκέντρωσε το 1979 ο τότε Πρόεδρος αείμνηστος Γεώργιος Λυσίκατος και το Δ.Σ. του Αναγνωστηρίου και τα εξέδωσαν στην πρώτη έκδοση της τρίτης περιόδου του Αναγνωστηρίου με τον τίτλο «ΤΑ ΚΑΛΥΜΝΙΚΑ», ως προσφορά στην μνήμη του Δασκάλου, όπως με συγκίνηση γράφουν στον πρόλογο της έκδοσης.
Αξίζει, νομίζω, αυτήν την παρένθεση να την επεκτείνουμε λίγο ακόμη, για να ιδούμε πως και γιατί ο Γυμνασιάρχης αναφέρει τον Στράβωνα. Στο χρονογράφημά του «Οι μεγάλαυχοι», ο Γυμνασιάρχης υπερασπίζεται την τάση που έχουν οι Καλύμνιοι να είναι μεγάλαυχοι, δηλαδή καυχησιάρηδες, υπερβολικοί, όταν μιλούν για την Κάλυμνό τους. Εκεί, λοιπόν, βάζει ένα φίλο του από ένα ωραίο γειτονικό νησί-όπως γράφει-να λέει στον Γυμνασιάρχη πως πρέπει να ομολογήσει ότι οι Καλύμνιοι είναι υπερβολικοί και του φέρνει ένα παράδειγμα μιας Καλυμνιάς γυναίκας του λαού που με καύχηση έλεγε: «Έχουμε κάτι μανταρίνια! ...να τοσαά μιάλα! ...σαν ομπρέλες! ...αν πεις και για το μέλι μας το πσό μορφο ουλουνού του κόσμου!!...».
Και η απάντηση του Γυμνασιάρχη όπως είναι γραμμένη στο χρονογράφημα: «Και γελάς τώρα με την καρδιά σου σαν να με πείραξες... ενώ με χαροποίησες. Γιατί μου παρουσιάζεις μια θαυμασία εικόνα μιας Καλυμνιάς, του λαού, όπως λες, πού, καταλλήλως δουλευθείσα και θιγείσα εις το ευγενές και αβλαβές τοπικιστικό της πνεύμα, κάμνει, με το δικό της ωραίο λαϊκό τρόπο, μια αφελή ποιητική παρομοίωση των πραγματικά εκλεκτών αυτών προϊόντων της νοσταλγημένης πατρίδος της και, συγχρόνως αποδεικνύει, ότι, η γυναίκα αυτή του λαού, έχει διαβάσει ή ακούσει κάτι που ούτε διάβασες, όπως φαίνεται, ούτε άκουσες εσύ: τον Στράβωνα!!...

Γιατί ο Στράβων γράφει ότι το «Καλύμνιον μέλι» είναι το ωραιότερό της Ελλάδος, και, άρα «ουλουνού του κόσμου», ο Στράβων που κατάγεται από την Αμάσεια του Πόντου και δεν είναι Καλύμνιος για να τον πεις και αυτόν μεγάλαυχον!»
Και κλείνει το ωραίο του αυτό χρονογράφημα ο Γυμνασιάρχης παραδεχόμενος αυτή την μεγαλαυχία των Καλυμνίων ως μια «ματαιοδοξία» όμορφη που δεν πειράζει κανένα, ως ένα ευγενές κίνητρο για δημιουργία και κοινωφελή δράση και συμφωνεί με ένα ωραίο ρητό ενός Γάλλου σοφού το οποίο και παραθέτει! « La virtue non irait si loin, si la vanite ne lui tenait compagnie» δηλαδή: Η αρετή δεν θα πήγαινε τόσο μακριά, αν δεν την συντρόφευε η ματαιοδοξία!
Μετά από αυτήν την παρένθεση, που είναι ένα δείγμα γραφής και σοφίας των παλιών Δασκάλων, έρχομαι στο θέμα των γραπτών αναφορών στο Καλύμνιο μέλι. Και λέω αναφορών, γιατί δεν είναι μόνο ο Στράβων, όπως θα εξηγήσω.

Ο Στράβων στο 10ον βιβλίο του περιγράφει από την Ελλάδα την Αιτωλία, την Κρήτη και πολλά νησιά του Αιγαίου. Στην περιγραφή αυτών των ελληνικών τόπων έχει ακολουθήσει την περιγραφή των επικρατειών των Αχαιών από τον Όμηρο στον περίφημο «Κατάλογο των πλοίων» της Β' ραψωδίας της Ιλιάδας. Τον Όμηρο, άλλωστε, ο Στράβων παραδέχεται ως «αρχηγέτην της Γεωγραφίας»[1] και τον αναφέρει συνεχώς στην περιγραφή τόπων και λαών που ο Όμηρος έχει περιγράψει πρώτος. Αυτό κάνει και στην περιγραφή των Σποράδων έχοντας στον νου του την Ομηρική περιγραφή των νησιών της περιοχής που συμμετείχαν στην αποστολή πλοίων και μαχητών στην Τροία, η οποία περιγραφή (σε απόδοση του Ομηρικού κειμένου από τον Ιακ. Πολυλά) γράφει:

«Τους άνδρες απ΄ την Νίσυρο,
την Κάρπαθο, την Κάσο
και απ΄ τις Καλύδνες και από την Κώ,
την πόλι του Ευρυπύλου
εδιοικούσε ο Άντιφος και ο Φείδιππος, βλαστάρια του βασιλέως Θεσσαλού
του γόνου του Ηρακλέους κι΄ είχαν τριάντα βαθουλά κατόπι τους καράβια»

Από αυτήν την περιγραφή ο Στράβων στέκεται στις «Καλύδνες» (καθώς αποδίδεται κατ’ εξαίρεση στον πληθυντικό ενώ τα άλλα νησιά ένα-ένα στον ενικό) και αναφέρει τις δυο απόψεις για το τι εννοούσε ο Όμηρος. Κατά την πρώτη, εννοούσε την Κάλυμνο και την Λέρο. Κατά την δεύτερη μόνο την Κάλυμνο (Κάλυδνο) η οποία, όπως αι Αθήναι και αι Θήβαι, ονομαζόταν με τον Πληθυντικό. Με αυτήν την άποψη φαίνεται πως συμφωνεί και ο Στράβων με τον συλλογισμό που κάνει και από τον οποίο εξάγεται η υπεροχή του Καλύμνιου μελιού, καθώς γράφει:
«Άπαν μεν ούν το νησιωτικόν μέλι ως επι το πολύ αστείον εστί και ενάμιλλον τω Αττικώ, το δε εν ταιςδε ταις νήσοις διαφερόντως, μάλιστα δε το Καλύμνιον[2]

Με ελεύθερη απόδοση αυτού του χωρίου όπου η λέξη «αστείον» σημαίνει: το του άστεως (πόλεως), ο Στράβων μας λέει: «Το μέλι των νησιών ως επί το πλείστον φέρει την ονομασία της πόλεως(της νήσου) που παράγεται και είναι εφάμιλλο του Αττικού, το δε παραγόμενο σε αυτά τα νησιά (στις Καλύδνες) υπερέχει και μάλιστα το Καλύμνιον»
Έτσι ο Στράβων, υποστηρίζοντας την άποψή του για το όνομα της Καλύμνου, χρησιμοποίησε την κυκλοφορούσα στον καιρό του (και ποιος ξέρει από πόσο παλαιά) γνώμη για την εξαίρετη ποιότητα του προϊόντος αυτού της Καλύμνου. Μπορούμε δηλαδή να φαντασθούμε πως η αναφορά της Καλύμνου ως τόπου, ως νησιού, έφερνε σε συνειρμό και το εξαίρετο προϊόν της, το μέλι, όπως στους χρόνους μας η Καλαμάτα τις «Ελιές Καλαμών» ή τα Βάτικα τα «Βατικιώτικα κρεμμύδια». Ακόμη μπορούμε να φαντασθούμε τους αρχαίους Καλύμνιους να λένε με καύχηση πως είναι από την Κάλυμνο που βγάζει το καλύτερο μέλι, όπως οι Αθηναίοι έλεγαν με υπερηφάνεια πως είναι από τας Αθήνας όπου κατασκευάζονται οι ομορφότερες τριήρεις.

Η δεύτερη γραπτή αναφορά στο Καλύμνιο μέλι γίνεται από τον μεγάλο Ομηριστή της Βυζαντινής εποχής, τον Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Ευστάθιο (12° αιών) στο περίφημο έργο του «Παρεκβολαί εις την Ιλιάδα και την Οδύσσεια» και είναι βασισμένη προφανώς στην ανωτέρω αναφερομένη καταγραφή του Στράβωνος.

Για να το εξηγήσουμε αυτό πρέπει να πούμε λίγα λόγια για τον μεγάλο αυτόν Ιεράρχη-Ομηριστή και το έργο του.
Ο Ευστάθιος σε αυτό το μνημειώδες έργο του, τις παρεκβολές στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, ανατρέχει στίχο προς στίχο όλες τις ραψωδίες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας και ερμηνεύει με μεγάλη λεπτομέρεια τα αναφερόμενα από τον θείο Ποιητή και συσχετίζει τα λεγόμενά του με άλλες πηγές από την Μυθολογία, αλλά και με αναφορές άλλων Ελλήνων φιλοσόφων και συγγραφέων μεταγενέστερων του Ομήρου. Αναδείχνεται γνώστης και μελετητής όλης της αρχαίας Γραμματείας της κλασσικής εποχής και των Αλεξανδρινών σοφών και Ομηριστών. Είναι λάτρης και θαυμαστής του Ομήρου και αυτό φαίνεται από το προοίμιο του έργου του στο οποίο γράφει:
« Εξ Ωκεανού μεν γαρ ποταμοί πάντες, πηγαί πάσαι, φρέατα πάντα κατά τον πάλαι λόγον. Εξ Ομήρου δε ει και μη πάσα, πολλή γουν παρεισέρρευσε τοις σοφοίς λόγου επιρροή».
Στην συνέχεια τονίζει πως όλοι οι μεταγενέστεροι του Ομήρου φιλόσοφοι, ποιητές, τραγικοί ποιητές, ρήτορες, πολιτικοί, ιστορικοί, έσκυψαν και διδάχθηκαν από τα έπη και συνιστά στους νέους την μελέτη των επών γιατί διδάσκουν την φιλοσοφία, την ρητορική, τις επιστήμες, και κυρίως γιατί εκπαιδεύουν τις ψυχές τους και εξυψώνουν την αρετή.

Το έργο του αυτό και η ζωή του στην Θεσσαλονίκη (από το έτος 1175), όπου παράλληλα με τα αρχιερατικά του καθήκοντα και την Χριστιανική διδαχή είχε κάνει το Δεσποτικό του μια Ακαδημία διδαχής της ρητορικής και της αρχαίας Γραμματείας σε κληρικούς και λαϊκούς[3], έκαναν τους ιστορικούς να τον κατατάξουν στην ακολουθία των κορυφαίων λογίων του Βυζαντίου. Των λογίων δηλαδή στους οποίους οφείλεται η συνέχιση της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς στην Βυζαντινή αυτοκρατορία από το τέλος του αρχαίου ελληνικού κόσμου μέχρι και την εποχή της εκπόρευσης αυτής της κληρονομιάς από το Βυζάντιο στην Δυτική Ευρώπη όπου έφερε την Αναγέννηση.

Ο Αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος με το έργο του είναι ένα ακόμη τρανταχτό παράδειγμα της μεγάλης ιστορικής αλήθειας που αποδείχνει το Βυζάντιο με την μεγάλη του Χριστού Εκκλησία[4], θεματοφύλακα, συνεχιστή και διδάσκαλο της αρχαίας ελληνικής σοφίας και παιδείας και πρόδρομο της Αναγέννησης στην Μεσαιωνική Δόση. Η πολεμική εναντίον αυτής της αλήθειας φανερώνει άγνοια της ιστορίας, πνευματική φτώχεια αλλά και σκοπιμότητες που θέλουν να πλήξουν και την Εκκλησία και τον Ελληνοχριστιανικό πολιτισμό.
Μετά από αυτήν την συνοπτική αναφορά στο έργο του Ομηριστή Ιεράρχη και την γενικότερη σημασία του (αναγκαία οφειλή από όποιον συναντά. στην μελέτη του τέτοια έργα και σημασίες και πρέπουσα τεκμηριωμένη αντίδραση στις αήθεις και αστήριχτες φωνές της νεοταξικής αθεϊστικής προπαγάνδας), ας έλθουμε στην αναφορά του στο Καλύμνιο μέλι.

Ο Ευστάθιος στην αναδρομή της Ιλιάδας μελετά και επεξηγεί με λεπτομέρεια τον περίφημο «Κατάλογο των πλοίων» της Β' ραψωδίας για τον οποίο μιλήσαμε πιο πάνω και φθάνει στο Ομηρικό κείμενο για τις Σποράδες που επίσης παραθέσαμε (σε μεταφορά του Ιακ. Πολυλά). Είναι εξακριβωμένο πως ο Ομηριστής είχε στην διάθεσή του το έργο του Στράβωνος (1° αιώνα π.Χ.) και έτσι όταν σχολιάζει το Ομηρικό κείμενο για τις Καλύδνες γράφει:

« Το δε νήσους Καλύδνας ου προς διαστολήν είρηται χερσαίαν Καλυδνών, αλλά δια σαφήνειαν ίνα είη δήλον ότι νήσοι αι Καλύδναι εισίν, ας έτεροι δια του μ γράφουσιν, ότι δε αγαθόν μέλι το Καλύμνιον κείται και αυτό εν τοις του Περιηγητού»[5]
Όπως φαίνεται από το κείμενο αυτό, κατανοητό χωρίς μεταφορά στην δημοτική, ο Ευστάθιος στην σχολίαση του Ομηρικού κειμένου για τας Καλύδνας (Καλύμνας) προσθέτει και εκείνο που γνωρίζει από τον Στράβωνα (Περιηγητήν) για το μέλι της Καλύμνου, και μάλιστα όπως το διατυπώνει (...ότι δε αγαθόν μέλι το Καλύδνιον...) αφήνει να εννοηθεί ότι η φήμη του Καλύμνιου μελιού συνεχιζόταν και έφθανε στον καιρό του, τον 12ον δηλαδή αιώνα! Έτσι ο Ευστάθιος δεν επιβεβαιώνει απλά τον Στράβωνα, αλλά και την επί 12 τουλάχιστον αιώνες διαδεδομένη φήμη για το Καλύμνιο μέλι.

Στις δυο πιο πάνω γραπτές αναφορές για το Καλύμνιο μέλι χαίρομαι που μπορώ να προσθέσω άλλη μια που την βρήκα μέσα στις Λατινικές γραμμές του ποιήματος «Μεταμορφώσεις» του μεγάλου Λατίνου ποιητή Οβιδίου, όταν το ποίημα αυτό μεταφράσθηκε (για πρώτη φορά στο σύνολό του) στην Ελληνική, από ένα εξαίρετο λόγιο του καιρού μας και φίλο, τον Θεόδωρο Τσοχαλή. Ο Θ. Τσοχαλής όχι μόνο μετέφρασε όλο αυτό το περίφημο έργο στο οποίο ο ποιητής ανατρέχει όλη την ελληνική μυθολογία, αλλά το εξέδωσε σε μια μνημειώδη δίτομη καλλιτεχνική έκδοση γεμάτη με εικόνες και πίνακες μεγάλων ζωγράφων και καλλιτεχνών που έχουν ασχοληθεί με την πιο πλούσια και πιο διαδεδομένη μυθολογία του κόσμου, την δική μας ελληνική μυθολογία.
Ανατρέχοντας τα 15 βιβλία του έργου, εκεί στο 8ον βιβλίο που περιγράφει τον μύθο του Δαιδάλου και του Ικάρου και συγκεκριμένα το εναέριο ταξίδι τους πριν από την πτώση του Ικάρου ο Οβίδιος γράφει:

« …….. Ήδη η Σάμος, ιερή της Ήρας, ήταν στο μέρος το αριστερό τους
(είχαν αφήσει πίσω τας νήσους Δήλο και Πάρο)
δεξιά τους ήταν η νήσος Λέβινθος κι η νήσος Κάλυμνος η πλούσια σε μέλι,
όταν άρχισε ο νέος να χαίρει για την παράτολμη δική του πτήση»[6]

Στα Λατινικά, ο υπογραμμισμένος στίχος της μετάφρασης γράφει:
«Dextra Lebinthos erat, fecundaque melle Calymne.» όπου η λέξη «fecunda» από τα λεξικά αποδίδεται πρώτα ως «γόνιμη» και από τον μεταφραστή, επίσης ορθά λόγω μέτρου, ως «πλούσια».

Να, λοιπόν και η αναφορά του Οβιδίου για το Καλύμνιο μέλι! Ας σημειώσουμε πως ο Στράβων και ο Οβίδιος έζησαν την ίδια ακριβώς εποχή (από το 63π.Χ. έως το 25μ.Χ. ο πρώτος και από το 43π.Χ. έως το 17μ.Χ- ο δεύτερος) και ασφαλώς ούτε θα είχαν συναντηθεί, ούτε θα είχε γνωρίσει ο ένας το έργο του άλλου. Αυτό σημαίνει πως οι αναφορές και των δύο στο Καλύμνιο μέλι είχαν ως αφετηρία την ευρύτατα διαδεδομένη σε όλον τον αρχαίο κόσμο φήμη της ποιότητάς του. Μιας ποιότητας που οφειλόταν στην Καλυμνιακή φύση και στους ανθρώπους της, που με αγάπη προς αυτήν παρήγαγαν αυτό το εξαίρετο προϊόν.

Έτσι, ο Στράβων, ο Οβίδιος και ο Ομηριστής Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος με τις παρουσιασθείσες πιο πάνω γραπτές αναφορές τους, αναδείχνουν το ιστορικό βάθος της φήμης του Καλύμνιου μελιού.
Χαίρομαι που σ' αυτό το άρθρο, το προωρισμένο για τα «Καλυμνιακά Χρονικά», υπενθυμίζουμε αυτές τις ιστορικές αναφορές. Άγνωστες ή ξεχασμένες οι αναφορές αυτές στους καιρούς μας, νομίζω πως πρέπει να ανασυρθούν και να υπενθυμίσουν την ιστορική φήμη και αναγνώριση του Καλύμνιου μελιού. Καθώς, όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές, είδα στον τοπικό τύπο[7], μια ανακοίνωση του ενός από τους δυο Μελισσοκομικούς συνεταιρισμούς (από αυτήν έμαθα και ότι υφίστανται δυο), θα μπορούσα να ειπώ πως ενωμένοι (όπως προτείνεται και στην ανακοίνωση) έχουν στα χέρια τους μια δύναμη, την δύναμη της μαρτυρίας της ιστορίας. Μπορούν και δικαιούνται να λένε τόσο για την διαδικασία ταυτοποίησης όσο και για την διαφήμιση του Καλύμνιου μελιού:

Το Καλύμνιο Μέλι! Υπέροχο το λένε οι αιώνες!
(Στράβων, Οβίδιος, Ομηριστής Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος).