Η προπαγάνδα των Ιταλών μέσω των σχολικών βιβλίων και της εφημερίδας “Il Messaggero di Rodi”, την περίοδο της Ιταλοκρατίας

Pοδούλα Λουλουδάκη

H έρευνα της προϊσταμένης των Γενικών Αρχείων του Κράτους Ρόδου Ειρήνης Τόλιου, που ρίχνει φως στην ιστορία

Γράφει η Ροδούλα Λουλουδάκη

Ο φασισμός του Mussolini, έδινε ιδιαίτερη σημασία στον προπαγανδιστικό μηχανισμό, γεγονός που αποδεικνύεται από την ίδρυση Υπουργείου Προπαγάνδας στη φασιστική κυβέρνησή του. Απώτερος σκοπός ήταν η χαλιναγώγηση των μαζών και ο κατευθυντήριος έλεγχος του πνεύματος των υπόδουλων Ροδίων και γενικά των Δωδεκανησίων.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός που παρατηρούμε και στις μέρες μας, σύμφωνα με το οποίο στην πρωτοκαθεδρία της φασιστικής προπαγάνδας εμφανίζεται το ανδροπρεπές ιδεώδες του Mussolini να προβάλλεται ως ένας υπεράνθρωπος, ένα ήρωας που γεννήθηκε για να ξεχωρίζει. Κύριος στόχος των Ιταλών ήταν να επιτευχθεί η λατρεία του ενός και μοναδικού ηγέτη και η προβολή των νέων ιδανικών του.

Όλα αυτά τα πολύ σημαντικά που μας στιγμάτισαν ως λαό, αναδεικνύει η έρευνα της Προϊσταμένης των Γενικών Αρχείων του Κράτους Ειρήνης Τόλιου η οποία με την καθοδήγηση του καθηγητή Τάσου Κοντάκου, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αυτή τη δουλειά θα μελετήσουμε σήμερα για να γνωρίζουμε πώς θέλησαν τότε να μας κατευθύνουν και να λάβουμε τα μέτρα μας!

Κυρία Τόλιου, ποια είναι τα είδη προπαγάνδας που άσκησαν οι Ιταλοί, αν μπορούμε να τα διαχωρίσουμε με κάποιο τρόπο;
Αναμφίβολα, τα μέσα επικοινωνίας αποτελούν το κύριο διαθέσιμο μέσο για ταχύτερη και επιτυχή μετάδοση πληροφοριών σε μεγάλο πλήθος ανθρώπων, και έχουν την απαραίτητη δύναμη για να προωθήσουν την προπαγάνδα (McQuail, 2003). Έχουμε να κάνουμε λοιπόν με μια πολιτική προπαγάνδα και έχοντας ως κριτήριο τον τρόπο επαφής με τη μάζα, η προπαγάνδα που ασκούσαν οι Ιταλοί μέσω της εφημερίδας “Il Messaggero di Rodi” ήταν μια οπτική προπαγάνδα, δηλαδή προπαγάνδα που καθίσταται αντιληπτή μέσω της οράσεως π.χ. αφίσα, έντυπο κ.λπ.

Με κριτήριο το περιεχόμενο των ιδεών που μεταδίδονται, έχουμε να κάνουμε με μια απλή προπαγάνδα όπου οι Ιταλοί διαδίδουν τις ιδέες της παράταξής τους και προσπαθούν είτε να ανανεώσουν και να ενισχύσουν την πίστη των οπαδών της, είτε να προσελκύσουν νέους οπαδούς.

Με κριτήριο τη μέθοδο προβολής, έχουμε να κάνουμε με μια έμμεση προπαγάνδα η οποία προβάλλει το αντικείμενό της μέσω της πλαγίας οδού. Στόχος των Ιταλών ήταν να αποκρύψουν τον τελικό σκοπό τους με έντεχνο τρόπο και να μην αποκαλύψουν τις επιδιώξεις των προπαγανδιστικών ενεργειών τους. Όσον αφορά τις τεχνικές προπαγάνδας που χρησιμοποιήθηκαν, έχουμε να κάνουμε με την τεχνική της επαναληπτικότητας, τη τεχνική της επίκλησης στο συναίσθημα και τέλος, έχουμε να κάνουμε με την τεχνική της προσωπολατρίας, καθώς γίνεται θεοποίηση του Μουσολίνι.

Τι θέλατε να πετύχετε μ’ αυτήν σας την έρευνα;
Στόχος μας ήταν να ερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι Ιταλοί, μετέτρεψαν τη φιλαναγνωσία σε εργαλείο προπαγάνδας. Επικεντρωθήκαμε, αρχικά, στη δεύτερη περίοδος της Ιταλοκρατίας που άρχισε με την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης (23 Ιουλίου 1923) και μετέτρεψε την κατοχή σε καθεστώς κτήσης (1923-1943) και στη συνέχεια μελετήσαμε την εφημερίδα “Il Messaggero di Rodi”, αναζητώντας προπαγανδιστικά στοιχεία (άρθρα, διαφημίσεις, συγγράμματα, αφιερώματα) που προωθούσαν τον εξιταλισμό των Ελλήνων. Θεωρήσαμε σκόπιμο να ερευνήσουμε και να γνωρίσουμε καθετί σχετικό (έγγραφα, δημοσιεύματα, εφημερίδες, βιβλία, απομνημονεύματα, μελέτες, σχόλια ή αναλύσεις) το οποίο θα μας χρησίμευε στο εγχείρημά μας.

Τα ΓΑΚ Ν. Δωδεκανήσου σε συνεργασία με τον καθηγητή Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Πάδοβας κ. Massimo Peri ψηφιοποίησαν την ιταλόφωνη εφημερίδα “Il Messaggero di Rodi”. Το αρχειακό αυτό υλικό έχει ενταχθεί σε τράπεζα δεδομένων, η οποία είναι προσβάσιμη στη διεθνή ερευνητική κοινότητα.

Χάρη σε μία ειδική φόρμα αναζήτησης ο ερευνητής μπορεί να επιλέξει συγκεκριμένα χρονικά πλαίσια, να τονίσει διαφορετικά κριτήρια για να εκτελέσει μια αναζήτηση ή έρευνα, με βάση τα ενδιαφέροντά του. Το Αρχείο της εφημερίδας καλύπτει ένα χρονικό διάστημα 26 ετών δημοσιογραφίας (από τις 24 Απριλίου 1916 έως τις 29 Δεκεμβρίου 1945).

Από την πρωτογενή ποιοτική ανάλυση του υλικού της εφημερίδας, επιλέχτηκαν μόνο εκείνα τα συγγράμματα (άρθρα, διαφημίσεις, συγγράμματα για παιδιά και ενήλικες, αφιερώματα, δοκίμια) που αναφέρονται μέσα στην εφημερίδα και αποτυπώνουν προπαγανδιστικά μηνύματα. Τα συγγράμματα που προέκυψαν από την πρωτογενή ποιοτική έρευνα αποτελούν ένα αρκετά ευρύ, αλλά σαφώς αντιπροσωπευτικό δείγμα.

Πιο αναλυτικά, ερευνήθηκαν όλα τα τεύχη της εφημερίδας “Il Messaggero di Rodi” από τις 23/07/1923 μέχρι και τις 29/07/1943. Από την πληθώρα των στοιχείων που αναφέρονται στην εφημερίδα “Il Messaggero di Rodi”, τέθηκαν κάποιοι σκόπιμοι περιορισμοί.

Επιλέχτηκαν μόνο εκείνα τα συγγράμματα (άρθρα, διαφημίσεις, συγγράμματα για παιδιά και ενήλικες, αφιερώματα, δοκίμια) που αναφέρονται μέσα στην εφημερίδα και αποτυπώνουν προπαγανδιστικά μηνύματα, με κύριο σκοπό τον εξιταλισμό των Ελλήνων. Τα συγγράμματα που επιλέχτηκαν, χωρίστηκαν ανά έτος και στη συνέχεια, κατηγοριοποιήθηκαν σύμφωνα με το είδος τους, σε λογοτεχνία για παιδιά, λογοτεχνία για ενήλικες, δοκίμια, αφιέρωμα σε συγγραφέα και λοιπά συγγράμματα.

Σε δεύτερη φάση, επιλέχτηκαν ένα σχολικό εγχειρίδιο και ένα παιδικό λογοτέχνημα, στα οποία πραγματοποιήθηκε ποιοτική έρευνα μελέτης περίπτωσης με απώτερο σκοπό να διαπιστωθεί ή όχι αυτή η προπαγανδιστική πολιτική των Ιταλών μέσα από το σχολικό εγχειρίδιο και παιδικό λογοτέχνημα και θα μελετηθεί ο χαρακτήρας αυτών των προπαγανδιστικών μηνυμάτων».

Τη νέα πολιτική, κλήθηκε να εφαρμόσει ο διορισθείς ως Κυβερνήτης των Ιταλικών Νησιών του Αιγαίου γερουσιαστής και πληρεξούσιος υπουργός Mario Lago στις 19 Φεβρουαρίου 1923. Για την επιδίωξη των στόχων του αφελληνιστικού προγράμματος των κατακτητών ήταν επόμενο ο νέος Κυβερνήτης να επικεντρώσει τα βέλη του στην εκκλησία και την παιδεία.

Επί De Vecchi, έγιναν ακόμα χειρότερα τα πράγματα!
Ο De Vecchi, θεώρησε απαράδεκτη την κατάσταση ύστερα από 24 χρόνια ιταλικής και στη συνέχεια φασιστικής κατοχής, να μην έχει συντελεστεί η προσδοκώμενη αφομοίωση του γηγενούς πληθυσμού. Αυτή την αφομοιωτική πολιτική άρχισε αμέσως με μια σειρά μέτρων να εφαρμόζει και όπως ήταν επόμενο η παιδεία αποτέλεσε βασικό του στόχο.

Με το διάταγμα αρ. 149 της 21ης Ιουλίου 1937, που είχε τίτλο «Κανονισμός των Σχολείων στα Ιταλικά Νησιά του Αιγαίου», θεσπίστηκε νέο εκπαιδευτικό καθεστώς με κανονισμό που ουσιαστικά ιταλοποιεί πλήρως τα ελληνικά νησιά (Λογοθέτης, 2017:178). Με τα εκπαιδευτικά μέτρα του De Vecchi ουσιαστικά καταργήθηκαν τα ελληνικά σχολεία, αφού επήλθε εξομοίωση τους με τα ιταλικά.

Τα μαθήματα διδάσκονταν στην ιταλική, η νεοελληνική έγινε δευτερεύουσα γλώσσα με ελάχιστες ώρες διδασκαλίας, τα προγράμματα και τα βιβλία ήταν όμοια με εκείνα των ιταλικών σχολείων, οι διευθυντές των σχολείων έπρεπε να είναι Ιταλοί εκπαιδευτικοί και οι διορισμένοι δάσκαλοι κατά απόλυτη προτεραιότητα πτυχιούχοι ιταλικών σχολών ή του Διδασκαλείου και το σχολείο και το διδακτικό προσωπικό τελούσε «υπό την δαμόκλειον σπάθην» του Ιταλού Επόπτη Εκπαίδευσης, που είχε την απόλυτη εξουσία να διορίσει, να εποπτεύει, να ελέγχει, να τιμωρεί και ακόμα να παύει εκπαιδευτικούς (Τσιρπανλής, 2007:30).

Ο De Vecchi, δεν περιορίστηκε στο κλείσιμο των ελληνικών σχολείων, αλλά προχώρησε στην κατάργηση ή με εξαναγκασμό σε «αυτοκατάργηση» κάθε οργανωμένης δραστηριότητας που συνδεόταν με την παιδεία, τον πολιτισμό και την ελληνική παράδοση.

Όπως ήδη έχει αναφερθεί, κύριος σκοπός της ιταλικής διοίκησης ήταν ο βαθμιαίος εξιταλισμός των σχολείων, ο οποίος δεν μπορούσε να γίνει μόνο από τη διδασκαλία της ιταλικής γλώσσας των τεσσάρων ωρών την εβδομάδα. Γι’ αυτό υπό την Ιταλική εποπτεία πραγματοποιήθηκε ανατύπωση των Ελληνικών Αναγνωστικών του Κράτους, από τα οποία αφαιρέθηκε από χέρι Έλληνα δασκάλου, αλλά όχι Δωδεκανήσιου, κάθε ποίημα εθνικού περιεχομένου και γενικά η λέξη «Ελλάς» (Σταματίου, 1958, σ. 38). Επίσης, από τον τίτλο «Ελληνικόν Αναγνωστήριον» η λέξη «Ελληνικόν», αφαιρέθηκε. Δεν παραδίδονταν στα σχολεία χάρτες και γεωγραφίες της Ελλάδας, αλλά ούτε ιστορίες της Ελληνικής Επανάστασης.

Η ανάγκη, λοιπόν, μιας ενιαίας εκπαίδευσης για όλους, είχε ως αποτέλεσμα τα σχολικά εγχειρίδια να εκδίδονται σύμφωνα με πολιτικές επιλογές, ιδεολογικές αξίες και γλώσσα τις οποίες η εξουσία επεδίωκε να προωθήσει. Η κεντρική ηγεσία επιδίωκε τον έλεγχο της παραγωγής τους, του πολιτικού, ιδεολογικού, ηθικού και θρησκευτικού τους περιεχομένου, καθώς και της οικονομικής τους χρηματοδότησης.

Ποιος ήταν ο άλλος προπαγανδιστικός μηχανισμός με τον οποίο ο Ιταλικός φασισμός, προσπάθησε να εδραιώσει την κυριαρχία του;
Η άσκηση προπαγάνδας ήταν συνεκτικό στοιχείο του ιταλικού φασισμού, αφού λόγω της έλλειψης καθαρών μηνυμάτων πολιτικού περιεχομένου η προπαγάνδα ήταν από μόνη της το ίδιο το μήνυμα (Hoffman, 1996:89). Χωρίς να υποβαθμίζουμε εντελώς τον ιδεολογικό χαρακτήρα του φασισμού, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο φασισμός του Mussolini έδινε ιδιαίτερη σημασία στον προπαγανδιστικό μηχανισμό, γεγονός που αποδεικνύεται από την ίδρυση Υπουργείου Προπαγάνδας στη φασιστική κυβέρνηση του Mussolini.

Ως προπαγανδιστικές μεθόδους μπορούμε να θεωρήσουμε τα ακόλουθα: τις μεγάλες, καλά σκηνοθετημένες τελετές που διοργάνωναν οι φασίστες σε διάφορες πόλεις και χωριά της Δωδεκανήσου, από την καθιέρωση φασιστικών εορτών και φασιστικών συνηθειών, το ενδιαφέρον για πολιτιστικές εκδηλώσεις (παραστάσεις, συναυλίες, κινηματογραφικές ταινίες), την έκδοση φασιστικών εντύπων (και απαγόρευσης κυκλοφορίας οποιουδήποτε άλλου), το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη φασιστική διαπαιδαγώγηση της νεολαίας τόσο μέσω της σχολικής όσο και της εξωσχολικής ζωής των παιδιών (π.χ. παιδικές εξοχές, παιδικά συσσίτια), την οικοδόμηση έργων κοινής ωφελείας στα νησιά, αλλά και δημόσιων κτηρίων, πάντα με τη φασιστική αρχιτεκτονική τεχνοτροπία. Κύρια προπαγανδιστικά όργανα είναι και οι φασιστικές εφημερίδες που κυκλοφορούσαν ανελλιπώς.

Ήταν πολύ «προχωρημένο», θα μπορούσε να πει κανείς το ότι στη Ρόδο κυκλοφορούσε τότε ημερήσια εφημερίδα, στα ιταλικά!
Πράγματι, η «Εφημερίδα» αποτελεί το αρχικό μαζικό μέσο ενημέρωσης και με στόχο την ενημέρωση της κοινής γνώμης ο κυβερνήτης G. Croce προχώρησε σε καινοφανή ενέργεια για τα εκδοτικά χρονικά της Ρόδου. Ίδρυσε ημερήσια εφημερίδα, τετρασέλιδη, στα ιταλικά η πρώτη και οι δύο μεσαίες σελίδες, στα ελληνικά η τελευταία. Ο τίτλος της ήταν “Il Messaggero di Rodi” και πρωτοκυκλοφόρησε την 23η Απριλίου του 1916 σε 1.800 φύλλα, που ελαττώθηκαν σε 1.200, εξαιτίας του πολέμου και της έλλειψης χαρτιού.

Το τεχνικό προσωπικό και οι δημοσιογράφοι προέρχονταν από τον στρατό κατοχής. Αυτός διέθεσε τον χώρο, τα μηχανήματα, τα τυπογραφικά στοιχεία και φυσικά κάλυπτε όλα τα έξοδα (Λογοθέτης, 2010:98). Επρόκειτο για έντυπο εξ ολοκλήρου ελεγχόμενο από τους κρατούντες, των οποίων μετέδιδε τη βούληση και τις επιλογές. Ήταν ένα δυναμικό προπαγανδιστικό όργανο που διατηρήθηκε στη ζωή ως το τέλος της Ιταλοκρατίας, στα Δωδεκάνησα. Το ειδησεογραφικό υλικό της εφημερίδας αυτής πολύ λίγο έχει χρησιμοποιηθεί από τη νεότερη έρευνα, ενώ αποτελεί αξιόλογη - ίσως όχι πάντα αξιόπιστη - ιστορική πηγή (Τσιρπανλής, 1998:111).

Κατά τη διάρκεια της καθημερινής έκδοσης της υφίσταται βαθιές μεταμορφώσεις στην παραγωγή της, π.χ. η έκδοσή της δεν ήταν σταθερή όσον αφορά τη δομή της, σελίδες, γλώσσα γραφής. Οι διευθυντές και οι διαχειριστές της έκδοσης ήταν κατά εναλλακτική διαδοχή οι Raffaello Romano, Attilio Romano, Marco Marchini, Giorgio Cleantis, αλλά κατά το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα διετέλεσε διευθυντής της εφημερίδας ο Alfredo Chiorando (Λογοθέτης, 2010:98-99).

Διέθεταν στον λαό και βιβλία στην ιταλική γλώσσα, μέσα από τα οποία ήθελαν να περάσουν τα μηνύματά τους;
Βεβαίως και θα πρέπει να αναφερθεί πόσο σημαντικός υπήρξε ο ρόλος της φιλαναγνωσίας ως εργαλείο προπαγάνδας την περίοδο της Ιταλοκρατίας, στα Δωδεκάνησα. Η φιλαναγνωσία προωθήθηκε από τα μέσα ενημέρωσης, αλλά και από το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής με απώτερο σκοπό τη χαλιναγώγηση των μαζών και τον κατευθυντήριο έλεγχο του πνεύματος.

Ειδικότερα, παρά το γεγονός ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δεν φαίνεται αυταπόδεικτα να προάγουν τη φιλαναγνωσία, είναι δυνατόν μέσα από κατάλληλες δράσεις να φτάσουν στο σημείο να δημιουργήσουν θετικές στάσεις απέναντι στο βιβλίο. Οι εφημερίδες μπορούν να αφιερώνουν μια ή δυο φορές την εβδομάδα μερικές από τις σελίδες τους στη λογοτεχνία και στις νέες εκδόσεις βιβλίων που κυκλοφορούν (Σακελλαρίου, 2003).
Συμπερασματικά:
Καταγράφηκαν συνολικά 2.163 προπαγανδιστικά συγγράμματα μέσα στα τεύχη της εφημερίδας «Il Messaggero di Rodi» κατά τη διάρκεια των 21 χρόνων της ιταλικής κτήσης (1923-1943) στα Δωδεκάνησα. Ο μέσος όρος των τευχών της εφημερίδας κυμαίνεται στα 236 τεύχη τον χρόνο, ενώ στην αρχή και στο τέλος της Ιταλικής κατοχής, τα τεύχη της εφημερίδας που εκδόθηκαν ήταν περιορισμένα. Όσον αφορά τα τεύχη της εφημερίδας που περιλάμβαναν προπαγανδιστικά συγγράμματα, παρατηρούμε ότι o μέσος όρος αυτών κυμαίνεται στα 65 τεύχη τον χρόνο.

Ακόμα, ο αριθμός των προπαγανδιστικών στοιχείων μέσα στα τεύχη της εφημερίδας “Il Messaggero di Rodi”, ήταν πολύ περιορισμένος στην αρχή και στο τέλος της Ιταλικής κατοχής στα Δωδεκάνησα, γεγονός που δικαιολογείται καθώς στις χρονικές αυτές περιόδους δεν είχε καταστεί επιτακτική ακόμα η ανάγκη άσκησης προπαγάνδας.

Τέλος, μπορούμε να σημειώσουμε ότι το χρονικό διάστημα από το 1930 μέχρι το 1934 παρατηρήθηκε αυξημένη προπαγανδιστική δραστηριότητα μέσω της εφημερίδας “Il Messaggero di Rodi” αφού στα άρθρα των τευχών της εφημερίδας καταγράφονται 304 προπαγανδιστικά συγγράμματα. Όσον αφορά το πλήθος των προπαγανδιστικών συγγραμμάτων που προωθούσε η εφημερίδα «I llMessagerodi Rodi» κάθε χρόνο, παρατηρούμε ότι o μέσος όρος αυτών κυμαίνεται στα 106 προπαγανδιστικά συγγράμματα τον χρόνο.

Ποια περίοδος ήταν σκληρότερη;
Αυξημένη προπαγανδιστική δραστηριότητα μέσω της εφημερίδας “Il Messagero di Rodi” έχουμε κατά την περίοδο διοίκησης του Μ. Lago (1923-1936), ενώ τη χρονική περίοδο διοίκησης του De Vecchi (1936-43) είχαμε λιγότερα προπαγανδιστικά συγγράμματα μέσα στα τεύχη της εφημερίδας. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1937 οπότε και θεσπίστηκε το νέο εκπαιδευτικό καθεστώς με κανονισμό που ουσιαστικά ιταλοποιούσε πλήρως τα ελληνικά νησιά, είχαμε 184 προπαγανδιστικά συγγράμματα μέσα στα 298 τεύχη της εφημερίδας. Το γεγονός αυτό δείχνει την πρόθεση του φασιστικού κινήματος να μετατρέψει τους Δωδεκανήσιους σε πιστούς οπαδούς του φασιστικού καθεστώτος, αλλά και να τα φασιστικοποιήσει πέρα για πέρα, με την άσκησης προπαγάνδας μέσω του Τύπου.

Από τη μελέτη περίπτωσης που πραγματοποιήθηκε στα δύο συγγράμματα, στο σχολικό εγχειρίδιο “Il Libro D’ Italiano” και στο λογοτεχνικό βιβλίο “La Vita di Benito Mussolini Narrata al Fanciulli d’Italia”, διαπιστώθηκε η προσπάθεια άσκησης προπαγανδιστικής πολιτικής, εκ μέρους των Ιταλών.

Όσον αφορά το χαρακτήρα των προπαγανδιστικών αυτών στοιχείων, στην πρωτοκαθεδρία της φασιστικής προπαγάνδας εμφανίζεται το ανδροπρεπές ιδεώδες του Mussolini ως το μόνο μέσω για την ενδυνάμωση της ιταλικής οικονομίας και του ιταλικού γοήτρου με απώτερο σκοπό την οικοδόμηση της νέας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Βλέπουμε, λοιπόν, τον Mussolini να προβάλλεται ως ένας υπεράνθρωπος, ένα ήρωας που γεννήθηκε για να ξεχωρίζει. Κύριος στόχος των Ιταλών ήταν να επιτευχθεί η λατρεία του ενός και μοναδικού ηγέτη και η προβολή των νέων ιδανικών του, γεγονός που αποτελούσε προπαγανδιστικό όπλο τω Ιταλών.

Στο σχολικό εγχειρίδιο, περιέχεται φωτογραφικό υλικό από διάφορα αξιοθέατα της Ρόδου, ανάμεσά τους και φωτογραφίες από το κτήριο που στεγαζόταν η ιταλική φασιστική οργάνωση νέων, η Opera Nazionale Balilla. Οι Ιταλοί λοιπόν παρουσιάζουν τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ως το μόνο νέο, ισχυρό κράτος. Το επιχείρημα της κοινής φυλετικής ομοιότητας και της κοινής ιστορικής, πολιτισμικής πορείας των Δωδεκανήσιων με τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν από τα πλέον ισχυρά όπλα στο προπαγανδιστικό οπλοστάσιο των Ιταλών.

Παρατηρούμε, επίσης, έναν επιλεκτικό λαϊκισμό ο οποίος συνδέεται με τον φασισμό. Η παράθεση των λόγων του Mussolini στο τέλος του σχολικού εγχειριδίου φανερώνει μια προπαγανδιστική προσπάθεια με κύριο στόχο η φωνή του Mussolini να γίνει η «φωνή του λαού», αποβλέποντας στη συναισθηματική ανταπόκριση μιας επιλεγμένης ομάδας μαθητών-πολιτών.

Εν κατακλείδι, τι θα μπορούσατε να πείτε, κ. Τόλιου, μετά από αυτή την ολοκληρωμένη μελέτη που κάνατε;
Ότι η προπαγάνδα ήταν το βασικό εργαλείο πάνω στο οποίο στήριξαν τη δράση τους και την εγκαθίδρυση των καθεστώτων τους. O στόχος των προπαγανδιστικών μηχανισμών ήταν κυρίως η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής πάνω στη βάση της διαμόρφωσης μιας επίσημης ιδεολογίας και ταυτότητας, ακόμα και καταναγκαστικά, που θα υπηρετεί τους σκοπούς του φασιστικού κράτους. Ο Ζαν Πολ Σαρτρ, σε ένα γνωμικό του αναφέρει ότι «ο φασισμός δεν ορίζεται από τον αριθμό των θυμάτων του, αλλά από τον τρόπο που τα σκοτώνει». Και ένας τρόπος είναι και η προπαγάνδα.

Βιβλιογραφία
Κοντάκος Α. (2013). Τα κοινωνικά δίκτυα: ένα επικοινωνιακό παραπροϊόν της σύγχρονης κοινωνίας; Μια προσέγγιση από τη σκοπιά της Θεωρίας των Κοινωνικών Συστημάτων του Ν. Λούμαν. Στο Α. Κοντάκος και Φ. Καλαβάσης (Επιμ.), Θέματα Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού Κρίση και Διακυβέρνηση Εκπαιδευτικών Συστημάτων. Αθήνα: Διάδραση
Κοντάκος Α. (2014), Το σύστημα επικοινωνίας της κοινωνίας και ο ρόλος του σώματος: Απόπειρα μιας ιστορίας συστημικής προσέγγισης της επικοινωνίας. Στο: H. G. Klinzing, Ν. Ε. Πολεμικός, Α. Κοντάκος & Π. Ι. Σταμάτης (Επιμ.), Μη λεκτική επικοινωνία στην εκπαίδευση: Θεωρία και πράξη, Αθήνα: Διάδραση
Κοντάκος Α., (2002), Παιδαγωγική των Μέσων και των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας. στο, Οι τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας στην εκπαίδευση, Πρακτικά 3ου Πανελλήνιου Συνεδρίου με διεθνή συμμετοχή, τ. Α’ Ρόδος, 26-29. Μαυροειδής Γ. (2011), Εισαγωγή στις Επιστήμες της Αγωγής. Εκδ. Γρηγόρη, σελ. 381-397, Αθήνα
Κοντάκος, Α. & Παπαδόπουλος, Σ. (2006). «Universita di Rodi: Μορφωτικός επεκτατισμός των Ιταλών στη Ρόδο», εισήγηση στο 4οΔιεθνές συνέδριο της Εκπαίδευσης. Πάτρα: 2-4 Οκτωβρίου
Κοντάκος, Α. (2011). Χρονολόγιο Ιστορίας της Εκπαίδευσης. Αθήνα: Διάδραση
Λογοθέτης Μ. (1996), Τα Ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα, Νεότερη Ελληνική Ιστορία, Εκδοτική Αθηνών, τόμος Β’
Λογοθέτης Μ. (2010), Ο Δωδεκανησιακός τύπος (1848-2008) Συμβολή στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της Δωδεκανήσου, Τόμος πρώτος. Εισαγωγικά – Ρόδος, Αθήνα
Λογοθέτης, Μ. (2017). Οι κοινοτικοί θεσμοί στα Δωδεκάνησα κατά τα χρόνια της δουλείας (1522-1945). Αθήνα
Μηνατσής, Ι. (2009). Η ιταλική εκπαιδευτική νομοθεσία στα Δωδεκάνησα κατά την περίοδο 1926-1943. [διδακτορική εργασία]. Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού. Ρόδος.
Παπαδάτος, Σ. Γ. (2014). Το Παιδικό Βιβλίο στην Εκπαίδευση και στην Κοινωνία. Αθήνα: Παπαδόπουλος
Παπαδάτος, Σ.Γ. & Παπαδόπουλος, Γ. (επιμ.). (2017). Το παιδικό βιβλίο γνώσεων. Αθήνα, Παπαδόπουλος
Παπαδάτος, Σ.Γ. (2009). Παιδικό βιβλίο και φιλαναγνωσία. Θεωρητικές αναφορές προσεγγίσεις, δραστηριότητες. Αθήνα, Πατάκης, σσ. 52-56
Παπαδόπουλος, Σ.Ι. (2015). Τα κατηχητικά Σχολεία στη Ρόδο την περίοδο της Ιταλοκρατίας 1937-1945. Ρόδος: Τέχνη
Παπαχριστοδούλου Χ. (1994), Ιστορία της Ρόδου από τους προϊστορικούς χρόνους έως την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου, Δήμος Ρόδου – Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Αθήνα
Παπαχριστοδούλου, Χρ.: (1972) Ιστορία της Ρόδου, από τους ιστορικούς χρόνους έως την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου (1948), Αθήνα
Σακελαρίου Χ. (2003), Παιδί και βιβλίο. Η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας και της καλλιέπειας με την παιδική λογοτεχνία, Αθήνα, Μελωδία-Καψάσκη
Σοφός Α., (2011), Μεθοδολογία Σχεδιασμού για την Αξιοποίηση των νέων Μέσων σε Παιδαγωγικές και Εκπαιδευτικές Δράσεις, Περιοδικό: Παιδαγωγικά Ρεύματα στο Αιγαίο, Τεύχος 5, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Σπαρτάλη Μ. (2007), Συγκριτική προσέγγιση των θεωριών των μέσων - Επιδράσεις, συνέπειες για την παιδαγωγική δράση και εκπόνηση σχεδίων διδασκαλίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Τσαλαχούρης, Κ. (2000). Η Οικονομική πολιτική της Ιταλίας στα Δωδεκάνησα. Αθήνα: Τροχαλία
Τσιρπανλής, Ζ. (1998). Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα 1912-1943. Ρόδος, σ. 54
Τσιρπανλής, Ζ. (2007). Η Εκπαιδευτική πολιτική των Ιταλών στα Δωδεκάνησα (1912-1943). Θεσσαλονίκη: University Studio Press
Garzarelli, B., (2004), La propaganda del fascismo all’estero, Edizioni dell’Orso, Parleremo al mondo interno, Alessandria, σ.23, σ. 7
Hoffman, Η., (1996), The Triumph of Propaganda: Film and National Socialism 1933-1945
McQuail, D., (2003), Η θεωρία της μαζικής επικοινωνίας για τον 21ο αιώνα, επιμέλεια Στέλιος Παπαθανασόπουλος, μετάφραση Κάτια Μεταξά, επιμέλεια σειράς Στέλιος Παπαθανασόπουλος, 1η έκδ., Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα
Passmore, K., (2002), Fascism. A very short introduction, ΝέαΥόρκη: Oxford University Press
Santoro, S., (2005), L’Italia e l’ europa orientale, Diploma zia culturale e propaganda 1918-1943, Temi di storia Franco Angeli, Μιλάνο, σ.52-53
Tames, R., Φασισμός, Εκδόσεις Σαββάλας.