Η «πάντα» της Καλύμνου

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Γιάννης Αντ. Χειλάς* στο kalymnos-news.gr

Μια λέξη από το «Λεξικό του Ιδιώματος της Καλύμνου», που καταδεικνύει τη δυναμική και το εύρος της χρήσης των ίδιων ακριβώς λέξεων, στην εννοιολογική διαφοροποίηση του λόγου, αλλά και που δίνει το «στίγμα» της πλούσιας Πολιτισμικής Παράδοσης του νησιού.

• «Αρχή παιδεύσεως η των ονομάτων επίσκεψις» Αντισθένης
• «Ος αν τα ονόματα είδη, είσεται και τα πράγματα» Πλάτων
Δεκαετία του 1950. Υπνοδωμάτιο σε παραδοσιακό σπίτι. Το περίτεχνο μεταλλικό κρεβάτι με τα μαξιλάρια, ομορφοκεντημένα με σταυροβελονιά από κλωστές DMC απ’ τις γυναίκες του σπιτιού, στα πισπερίσματα. Κι «η πάντα» η βελούδινη στην «πάντα», στο πλάι του κρεβατιού, αλλά και στον τοίχο απέναντι, απαραίτητο στολίδι «πρεπού» ευπρεπισμού της κάμαρης!

Τα κάντρα με τις κορνιζωμένες φωτογραφίες των παππούδων - προγόνων, των γονιών και των προσφιλών προσώπων. Ψηλά στην γωνιά και το εικονοστάσι με το καντήλι αναμμένο (δυστυχώς δεν φαίνεται στη φωτογραφία). Η κατάνυξη και η προσευχή = «πέφτω κάνω τον σταυρό μου, άγγελο έχω στο πλευρό μου» = δεν απόλειπε από κάθε στιγμή της ημέρας! Τάξη, καθαριότητα, νοικοκυροσύνη, καλλιτεχνική ευαισθησία. Σε τέτοιο χώρο, όπου η Παράδοση βιώνεται, έτσι απλώς στην καθημερινότά της, πώς να μην γαληνεύει η ψυχή και να μη «βασιλεύει» η οικογενειακή θαλπωρή; Κι όλη αυτή την «κληρονομιά», την παραπετάξαμε στα παλιατζίδικα και συμβιβαστήκαμε με την ξενόφερτη «βαρβαρότητα»!

Aς γνωρίσουμε την «πάντα» γραμματολογικά:
Η λέξη πάντα (η), ουσιαστικό, γένους θηλυκού. Από το ιταλικό banda που σημαίνει στη βασική της έννοια πλευρά, μεριά – χώρος, άκρη, αλλά και… με τόσες άλλες ερμηνείες, που είναι να θαυμάζει και να απορεί κανείς, πώς η λαϊκή θυμοσοφία και όχι αυτή των λόγιων γραμματιζούμενων, έδωσε τέτοια δυναμική και διάσταση στον Καλύμνικο λόγο και στην έκφραση!

Τη λέξη η πάντα θα πρέπει να την ξεχωρίσουμε από τις συνώνυμες μ’ αυτήν λέξεις:
α) Το χρονικό επίρρημα «πάντα» που σημαίνει πάντοτε, παντοτινά, αιωνιότητα. «Πάντοτε νυν και αεί και εις πάντας τους αιώνας των αιώνων…»

β) το πάντα, ουσιαστικό, η ξεχωριστή σε ομορφιά λευκή αρκούδα με τις μαύρες χαρακτηριστικές γραμμές στο στήθος και τα μαύρα πόδια. που ζει στα μέρη της Ν.Α. Ασίας – Κίνας και που τόσος αγώνας δίνεται για τη διάσωση αυτού του είδους

γ) Η επιμεριστική αντωνυμία ο πας (ό καθένας και όλοι γενικά) η πάσα (η κάθε μια και ολόκληρη – όλη) φρ. Είπε την πάσα αλήθεια. το παν, πληθ. τα πάντα, που σημαίνει όλα γενικά «τα πάντα εν σοφία εποίησας» φρ. = «Του έλαχε μεγάλη καταστροφή. Έχασε τα πάντα, ό,τι είχε και δεν είχε!»

Οι εννοιολογικές διαφοροποιήσεις της:
η πάντα, α) Το πλευρό, τα πλευρά, τα πλευρικά τμήματα του σώματος (θώρακα) Φρ. – «Έπεσε και χτύπησε στη δεξιά του πάντα.», «πονά την (μ)πάντα του.»,
β) πάντα (η) η μεριά = ο χώρος
Φρ. = «Τι γυρεύεις εδώ; Πάνε στην πάντα σου!
η πάντα των πλεούμενων Τα πλευρικά, τμήματα των πλεούμενων από την ίσαλο γραμμή και πάνω και από εκεί που σβήνει το γάρμπος τη πλώρης – μάσκας, έως εκεί που αρχίζει το κλείσιμο της γυρτής πρύμνης

Φρ. α) – «Με το που σχολούσαμε ’που τη δουλειά (ψάρεμα σφουγγαριών), πέφταμε με την πάντα (δίπλα) στο ντεπόζιτο και ρίχναμε πάνω τα σφουγγάρια.»
β) = «Μπήκαμε στο λιμάνι κι αράξαμε το καΐκι με την πάντα (πλευρά) στο μουράγιο, για να ξεφορτώσουμε τα εμπορεύματα.

«Πάνε πάντα – πάντα» α) Πάνε πλάι – πλάι, βαδίζουν δίπλα = δίπλα.
Φρ. = «Όταν βγαίναμε για περίπατο πάντα (πάντοτε) βαδίζαμε πάντα =πάντα (πλάι= πλάι»
β) «Πάνε πάντα = πάντα» Είναι ισάξιοι, ισοδύναμοι

Φρ. α) – «Και τα δυο καΐκια στο αρμένισμά τους πάνε «πάντα – πάντα» (πλάι – πλάι, με την ίδια ταχύτητα). π.χ. όπως και οι δρομείς που χρειάζεται photo finish για να διαπιστώσεις ποιος ξεχωρίζει.
Φρ. β) – «Ο Γιάννης και ο Μιχάλης είναι πολύ καλοί μαθητές. Στις επιδόσεις τους πάνε πάντα – πάντα, παίρνουν τους ίδιους βαθμούς (είναι ισάξιοι)

γ) «πάνε πάντα – πάντα» Είναι όμοιοι = συν – ταιριάζουν, και συμπορεύονται.,
Είναι αυτό ακριβώς που εκφράζεται μέσα από λόγο του Πλάτωνα στο «Συμπόσιο»
195 Β: «όμοιος ομοίω αεί πελάζει» (ο όμοιος τον όμοιό του πάντοτε πλησιάζει»
«Κάμε στην πάντα», έλα στην άκρη, φύγε, απομακρύνσου απ’ αυτόν το χώρο.
Φρ. = «Κάμε στην πάντα, γιατί θα σε πατήσει κανένα αυτοκίνητο.

«Πάει πάντα – πάντα» Βαδίζει = πηγαίνει στην άκρη άκρη του δρόμου. «Πάει με την πάντα», ή «πάει μονόπαντα» ή «είναι μονόπαντος» Βαδίζει γέρνοντας απ’ τη μια πλευρά. Είναι ανήμπορος ή επιμένει να βρίσκεται πάντα (πάντοτε) στη μια πλευρά. Μτφ. είναι μονόχνωτος, εμμένει στις μονόπλευρες θέσεις του και δεν μεταπείθεται εύκολα!

Φρ. – «Τα πολλά κουμάντα,(οι πολλές γνώμες) το καράβι με την πάντα» (γέρνει προς τη μια πλευρά και κινδυνεύει να βουλιάξει)
«Τον έκοψε η πάντα του» (έπαθε πλευρίτιδα – βαρύ κρύωμα στα πλευρά και απεβίωσε)
Φρ. = «Ήκατσε στο ρέμα (μέρος ρεματικό με παγερό αγέρα) άρπαξε πούντα –πούντιασε- κρύωσε και τον έκοψε η πάντα του»

«όρστα λα (μ)πάντα» ναυτικό παράγγελμα. Τα ιστιοφόρα πλεούμενα = τα «πανάδικα» πάντα (πάντοτε) αρμένιζαν με «βολτάγια» έχοντας τον άνεμο και το κύμα μπρος στην μάσκα της πλώρης και μέρος της πάντας – πλευράς του πλοίου, δηλ. πλαγιομετωπικά = «πρωτοδεύτερα» για να αξιοποιούν, λοξοδρομώντας υπό γωνία, κάνοντας βολτάγια, το φύσημα του αγέρα στα πανιά.

Σαν ο καπετάνιος έκρινε πως θα πρέπει το πλεούμενο ν’ αλλάξει κατεύθυνση, τότες πρόσταζε = «όρτσα λα (μ)πάντα» και ο τιμονιέρης πανέτοιμος έστριβε το τιμόνι και ορτσάριζε = ύψωνε την πλώρη πάνω στον καιρό (άνεμο και κύμα) = «κατάπλωρα» και την κατάλληλη στιγμή που θα «φύλλιαζε», θα τρεμόπαιζε το πανί, που ήταν κάθετο στην κατεύθυνση του αγέρα, να γίνει το στρίψιμο, η αλλαγή πλεύσης, δηλ. πορεία με την τη μάσκα της πλώρης και των πλευρών πάνω στον αέρα και το κύμα. «Κόβει η πάντα του»: Λέγεται γι αυτόν:

α) που είναι ικανός, ξεχωρίζει απ’ τους άλλους και έχει τη δική του αξία.
Φρ. – «Μηχανικούρα (καλός σκαφανδροδύτης) το Εργάλι κόβει η πάντα του!»
Η παραπάνω φράση προκύπτει από: Στα σφουγγαροκάικα ο κάθε δύτης, εάν είχε τσουρμάρει και εργαζόταν ως «κοπέλι», δηλ. με ποσοστά «επί των αλιευθησομένων υπ’ αυτού σπόγγων», τα σφουγγάρια που έβγαζε τα τοποθετούσε στη δική του «πάντα», στο δικό του ξεχωριστό χώρο. Έτσι φαινόταν η αποδοτικότητα, η ικανότητα του καλού – του μαγγιόρου δύτη, που πραγματικά άξιζε της φήμης του,

β) έχει τη δική του = της ομορφιά ή την αξία του -της
Φρ. = «Έμορφη κοπέλα η Μαρζά. Έκοβε η πάντα της, ήταν και φρένιμη, γι αυτό και πλάνεψε το λεβέντη το Θωρή»!

«πάντα με», προστακτική του ρήματος παντώ (εμποδίζω, αποτρέπω, συγκρατώ, προστατεύω) Φρ. α) = «Τα πολλά νερά της βροχής παντά τα (τα συγκρατεί) ο μαντρότοιχος του χωραφιού μου» Φρ. β) = «Το Εργάλι κυνη(γ)ά με. Έμπα ‘πο μπροστά μου και «πάντα με» (προστάτεψέ με), μη με πιάσει και με δείρει» γ) Πάντα το καΐκι (συγκράτησε – απότρεψέ το) μην τρακάρει στο μουράγιο!

Η πάντα – οι πάντες τοίχου
α) Μάλλινα ή μεταξωτά ή βελούδινα υφαντά, διακοσμημένα με παραστάσεις από τη ζωή της Αραπιάς, όπως καμηλιέρηδες στις οάσεις με φόντο πυραμίδες, χανούμες- χανούμισσες να χορεύουν στις χάιμες (σκηνές βεδουίνων) ή στα χαρέμια και τους βεδουίνους ή τους πασάδες, ξαπλωμένους «πασαλίδικα» σε μεταξωτές «μαξελάρες», να καπνίζουν αρειμάνια το ναργιλέ τους κ.α.

Δεν έλειπαν και παραστάσεις με εξωτικά πουλιά και ζώα της τροπικής ζούγκλας (παγώνια, ελάφια, λιοντάρια κ.α.), Επίσης σκηνές από τη ζωή του Χριστού (ο Μυστικός Δείπνος, Ο Χριστός που ευλογεί τα παιδιά κ.α) καθώς και από λαϊκά παραμύθια και ιστορίες.

Τέτοιες «πάντες» – «ταξιέρικα» τα έλεγαν = τις έφερναν δώρα στις γυναίκες τους οι ταξιδεμένοι, αλλά και οι σφουγγαράδες, όταν γύριζαν από την Μπαρμπαριά και τις τοποθετούσαν ως διακοσμητικό πίνακα στην πάντα- πλευρά του κρεβατιού.

Την «πάντα» με το Μυστικό Δείπνο, την είχαν πάντα (πάντοτε) στον χώρο της κουζίνας, ή στην τραπεζαρία, όπου συνήθως έτρωγε μαζί όλη η οικογένεια, αφού πρώτα ένιωθαν βαθιά την ανάγκη να κάνουν και τον σταυρό ή την προσευχή τους. Να ευχαριστήσουν τον Θεό για «τον άρτον τον επιούσιον» και για τα όποια αγαθά τους προσφέρει!

Η πάντα – οι πάντες της σφενδόνας
β) Τα «λάστιχα» της σαΐτθας = σφενδόνας. Μια πάντα για κάθε πλευρά του διχαλωτού σαϊτθόξυλου. Και βέβαια για να είναι μια σαΐτθα καλή έπρεπε, οι «πάντες» της να είναι από καλό λάστιχο, που να τεντώνει, χωρίς να «σταματά» για να μπορεί ο κυνηγός καταβάλλοντας περισσότερη δύναμη, να στοχεύει αλλά και έχει αποτέλεσμα η «σαϊτσά»!

Τέτοιες πάντες = «λάστιχα» έφερναν οι απόδημοι Καλύμνιοι από το εξωτερικό, από κει που δούλευαν, λάτρεις και αυτοί του κυνηγιού· με τις σαΐτθες μεγάλωσαν! Ήταν το καλύτερο δώρο για τους φίλους τους. Πάντες επίσης έφτιαχναν και από το λαστιχένιο φορέμα του σκαφανδροδύτη, από τα επιμάνικα και από το τμήμα εκείνο που στεγανοποιείται η περικεφαλαία στον θώρακα. Σε τέτοιο σημείο έφτανε το πάθος για το κυνήγι, που κατάστρεφαν τα «φορέματα», πολύτιμα κειμήλια της σφουγγαροσύνης, χάρη της σαΐτθας!

Το παιχνίδι της «μονής πάντας»
Παιχνίδι που παιζόταν στις αλάνες από παιδιά με μια πάντα – «μονή πάντα» λαστιχένια, σαν κι αυτή της σαΐτθας – σφενδόνας, η οποία στην μια άκρη είχε δεθεί σαν θηλιά και στην άλλη, στο πίσω μέρος, διπλό και τριπλό στριμμένο = διπλωμένο δέσιμο του λάστιχου για να βαραίνει. Τα παιδιά κρατώντας ένα μυτερό ξύλο από κλωνί, περνούσαν σ’ αυτό τη θηλιά της «πάντας» και τεντώνοντάς την, την άφηναν να πάει όσο πιο μακριά μπορούσαν ή προσπαθούσαν να στοχεύσουν κάποιον στόχο (τενεκούδια – κατσαρόλια, όρθια μπουκάλια κ.α. αντικείμενα) κ.α.

Η δική μας πάντα, η δική μας πλευρά
Πιστεύω ότι δόθηκε, όσο ήταν μπορετό, η λεξικολογική και ερμηνευτική σημασία της λέξης «πάντα», στηριζόμενη όπως προαναφέρθηκε στη λαϊκή θυμοσοφία των απλών Καλύμνιων. Όμως η δυναμική της δε σταματά εδώ. Οι προεκτάσεις της απλώνονται σε όλο το εύρος της κοινωνικής και πολιτικής ζωής μας.

Αλήθεια, αναλογιστήκαμε ποιος και γιατί βρίσκεται στην πάντα (πλάι = δίπλα) μας; Βαδίζουμε = πορευόμαστε «πάντα πάντα» (πάμε μαζί), αλλά και σε ποια «πάντα» = μεριά βρισκόμαστε εμείς και εάν θα έπρεπε να βρισκόμαστε;

Μερικές σκέψεις γι αυτό:
Πρώτα το άλλο μισό της άλλης πάντας μας, της άλλης πλευράς μας, η σύντροφός μας. Από τη δική μας «πάντα» δεν δημιουργήθηκε; Στην πάντα μας – δίπλα μας η φαμελιά, συγγενείς, φίλοι, γνωστοί, ομοϊδεάτες, σύντροφοι, συναγωνιστές, το σινάφι μας, η κοινωνία ολάκερη. Πάμε όμως πάντα = πάντα (πλάι = πλάι), συνοδοιπόροι με οδηγό τις αρχές και τις αξίες που «έστησαν» με αγώνες και θυσίες οι παλιές γενιές και είχαν ως κανόνα ζωής;

Συνεργαζόμαστε άδολα με αγάπη, αλληλεγγύη, σύμπνοια ή κρατάμε την «λόγχη για να κεντήσουμε στην πάντα = πλευρά» ο ένας τον άλλον, απ’ την άλλη την αντίθετη πάντα; Αγωνιζόμαστε να γίνουμε άξιοι, ικανοί, παραγωγικοί στο έργο μας, για «να κόβει η πάντα μας»;

Κι οι άλλοι, της άλλης πάντας, τι κάνουν μ’ αυτούς που πριν, χέρι – χέρι «συντροφικά» πήγαιναν πάντα – πάντα; «Τους έκαναν στην πάντα, ε…!», τους παραγκώνισαν δόλια ή τους παραπέταξαν στην πάντα (άκρη), ως άχρηστους (στυμμένες λεμονόκουπες), αφού πρώτα τους χρησιμοποίησαν; Αυτοί, της άλλης πάντας (πλευράς), θέλουν προσοχή γιατί είναι πονηρές, αθέατες και ακάθαρτες σουπιές. Πάντα (πάντοτε) θα υπάρχουν και θα κάνουν τη δουλειά τους!

Βέβαια είναι κι αυτοί που στέκονται πεισματικά στη δική τους πάντα, ταμπουρωμένοι, «κολλημένοι», «πεισματάρηδες» και «καλωδιωμένοι», όπως γίνεται με τα πλεούμενα που είναι πλευρισμένα και μαλλουπιάζουν και σαπίζουν ακινητοποιημένα, καθηλωμένα με την πάντα (πλευρά) στο μουράγιο, ώσπου να βουλιάξουν, δεμένα με χοντρούς κάβους – σχοινιά «κάλωες» – «κάλους» και «πείσματα» (πρυμάτσες = πρυμνήσια σχοινιά), μόνοι στη δική τους πάντα (πλευρά – χώρο), απομακρυσμένοι, αντικοινωνικοί, αντι – δρούν στα πάντα (σε όλα), αποποιούμενοι τις όποιες ευθύνες τους απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, απ’ το οποίο όμως απαιτούν να ικανοποιεί τις θέσεις τους!

Σ’ αυτούς, ο «αργίνους» Αριστοφάνης, με τον φωτεινό και ξεκάθαρο νου και λόγο του, σίγουρα θα συνιστούσε: «πάντα εξιέναι κάλων», δηλαδή «αμόλα κάλους – κάβους, όρτσα λα μπάντα, όρτσα τα πανιά, κόντρα στο Δεληβοριά κι ας είναι τ’ αμπάρια γεμάτα μ’ άγρια θεριά…»

Και πιο λιανά: Πάντα (πάντοτε) να κρατάτε λυτά τα παλαμάρια της σκέψης σας, λύστε τους κάλους και ξεκολλάτε από το μουράγιο, αφήστε λεύτερα τα πείσματα = τα παλαμάρια του θυμικού σας και με ολάνοιχτα τα πανιά της λογικής, ξανοιχτείτε στο πέλαγος της ζωής, να πάρουν τα μυαλά σας φρέσκο θαλασσινό αγέρι και..παλέψτε κόντρα στις δυσκολίες… των καιρών!

Ας αναλογιστούμε λοιπόν τα παραπάνω, τις τόσες και τόσες ερμηνευτικές αποδόσεις, που μας παρέχει μια και μόνο λέξη, «η πάντα». Καλό θα μας κάνει…!
Κάλυμνος, Γενάρης μήνας του 2022

* «Το Λεξικό του Ιδιώματος της Καλύμνου» είναι έκδοση του Αναγνωστηρίου Καλύμνου
«Αι Μούσαι», Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών (Σειρά έκδοσης 39, Κάλυμνος 2013). Συντάχτηκε από τον αείμνηστο, εκλεκτό Δωδεκανήσιο εκπαιδευτικό, συγγραφέα και έμπειρο λεξικογράφο Μιχάλη Ευστ. Σκανδαλίδη, σε συνεργασία με τους Κυρ. Χατζηδάκη, Γ. Χατζηθεοδώρου, Ιωάν. Χειλά. Βασίστηκε στη συλλογή γλωσσικής ύλης του αείμνηστου Παντελή Ηλ. Καμπούρη, Καλύμνιου της Διασποράς, καθώς και στα πολύτιμα στοιχεία των γλωσσικών συλλογών Νικ. Δράκου, Θεμελίνας Καπελλά, Νίκης Μπιλλήρη κ.α, Το όλο έργο, καρπός πολύχρονου πνευματικού μόχθου, καταγράφει, κωδικοποιεί και διασώζει τον γλωσσικό και πολιτισμικό πλούτο του νησιού της Καλύμνου.

* Ο Γιάννης Αντ. Χειλάς είναι Δάσκαλος και Υπεύθυνος Ναυτικού Μουσείου Καλύμνου.