Ηλίας Καραβόλιας: «Όλοι μας ή κανείς»: Λαθρεπιβάτες της κοινής ανθρώπινης μοίρας

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Ηλίας Καραβόλιας

Καλοί και σπουδαίοι πολλοί καλλιτέχνες μας, και πρέπει να τους τιμάμε. Οι στίχοι, η μουσική, η τέχνη τους, μας γεμίζουν συναίσθημα, γίνονται βίωμα, μας δείχνουν το άλλο πρόσωπο του καιρού, την άλλη όψη του βίου και της ψυχής.

Όμως άλλο ο καλλιτέχνης, άλλο ο στοχαστής του καιρού. Η διανόηση - μέσα ή έξω από μια επιστήμη - είναι επίσης «τέχνη». Και δύσκολη, μια βάσανος συχνά στα βάθη του νου και της ψυχής για να φθάσει τελικά μάλλον σε λίγους, πολύ λίγους.

Στην Ελλάδα μάθαμε να τιμούμε μαζί με το «υψηλό και το ωραίο» και την «άνοδο της ασημαντότητας», όπως έλεγε προ δεκαετιών ο σπουδαίος Κορνήλιος Καστοριάδης.

Έχει όμως τους δικούς της μεγάλους Έλληνες η Σκέψη και ο Λόγος. Και τους δικούς της αρτίστες των νοημάτων η Κοινωνία, τους δικούς τους μάστορες των λέξεων η Ψυχή και ο Κόσμος.
Δεν βλάπτει λοιπόν να τους ξέρουμε και να τους τιμάμε και αυτούς. Πρόσφατα η Ακαδημία Αθηνών τίμησε έναν από τους σπουδαιότερους εν ζωή Έλληνες στοχαστές, έναν άνθρωπο που δίδαξε σε όλο τον κόσμο την Κοινωνιολογία, την Πολιτική Φιλοσοφία, αλλά κυρίως την Ελλάδα.

Και αυτόν τον άνθρωπο δυστυχώς δεν τον ξέρουν τόσοι πολλοί - όπως και μερικούς άλλους φυσικά. Είναι χρέος μερικών που δημοσιολογούμε για (σημαντικά και ασήμαντα) να τον προβάλλουμε, να τον «εκθέσουμε» στις νέες γενιές τουλάχιστον.
Ένα φωτεινό μυαλό που στα 85 του χρόνια δαμάζει τον υπεραναλυτικό νου του για να παράγει νόημα και φορτίο πνευματικό και διανοητικό.

Μπορεί να προτιμάμε στίχους και μουσική, αλλά δεν βλάπτει να ξέρουμε πώς περιγράφεται με εύρος νοήματος, και με σπάνιο ελληνικό λόγο, ο κόσμος γύρω μας και ο κόσμος μπροστά μας.
Ο ακαδημαϊκός δάσκαλος Κωνσταντίνος Τσουκαλάς μπήκε στο πάνθεον των μεγάλων δασκάλων της ευρωπαϊκής διανόησης πολύ πριν μπει στην Ακαδημία Αθηνών.

Η επίδρασή του σε έναν μεγάλο αριθμό κοινωνικών επιστημόνων (οικονομολόγων, κοινωνιολόγων, φιλόσοφων, ανθρωπολόγων) πέντε δεκαετίες σχεδόν, είναι ήδη τεράστια.
Και θα διαρκέσει – ταπεινά πιστεύω – όσο θα διαρκεί στο χρόνο ένα πολιτικό τραγούδι, ένα θεατρικό έργο, ένας πίνακας ζωγραφικής…

(Ένα επιλεγμένο απόσπασμα από την ομιλία του στην τελετή της Ακαδημίας Αθηνών)

«Ο κάθε ελεύθερος άνθρωπος εμφανίζεται τώρα ως μόνος αρμόδιος να ορίζει ο ίδιος κυριαρχικά τις δικές του ανάγκες, τις δικές του προτεραιότητες και τις δικές του επιθυμίες. Δεν αναγνωρίζεται κανένας περιορισμός στο φαντασιακό. Ο καθένας από εμάς δικαιούται πλέον να επιθυμεί άνευ όρων και ορίων. Να υλοποιεί ανεμπόδιστα τη δική του ανταγωνιστική βούληση για πλούτο, κύρος, διάκριση, δύναμη και απόλαυση, έστω και εις βάρος των άλλων. Ο καθένας από εμάς είναι ελεύθερος να προωθεί τη δική του «κτητική μανία».

Ανατρέπεται πλήρως η αρχαιότερη ηθική επιταγή του δυτικού πολιτισμού. Η «δεκάτη εντολή». Το βιβλικό «ουκ επιθυμήσεις όσα τω πλησίον σου εστίν» δεν εξαφανίζεται μόνο από το προσκήνιο. Μοιάζει επιπλέον να έχει αντικατασταθεί από το αντίθετο του. Ως ασύδοτα πλέον ελεύθερος, ο άνθρωπος δεν ‘’δικαιούται’’ απλώς να επιθυμεί ολοένα και περισσότερα. Οφείλει να επιθυμεί. Και γι' αυτό ακριβώς βασανίζεται παρατηρώντας τις επιθυμίες και τις επιτυχίες των συνανθρώπων του. Καλείται να τους μιμείται φθονώντας τους και να τους φθονεί μιμούμενος τους. Και καταλήγει να τους βλέπει σαν αντίπαλους, ίσως και να τους μισεί. Ο «άλλος ως πλησίον» δεν υπάρχει πλέον.

Αυτή ακριβώς είναι η πεμπτουσία της αρχαιοελληνικής Ύβρης. Είναι μια ακόρεστη επίδειξη μιας δύναμης που υπερβαίνει τα τρέχοντα ήθη, η έμπρακτη παραβίαση του κάθε μέτρου, ανθρώπινου ή θεϊκού. Είναι η παρανοϊκή αυτάρκεια όσων δεν ξέρουν να συμβιβάζονται με τα όριά τους. Είναι η παράνοια όσων επιχειρούν να αντικαταστήσουν τις θεϊκές δυνάμεις με τη δική τους ακόρεστη βούληση. Είναι ο παραλογισμός όσων επιδιώκουν να υπερβούν τη φυσική τους θνητότητα. Είναι δηλαδή ό,τι παραμένει από όσους βαυκαλίζονται πως μπορούν να οικοδομήσουν τον εαυτό τους αψηφώντας όχι μόνο τους Θεούς αλλά και τους δαίμονες. Και γι' αυτό ακριβώς θα πρέπει να τιμωρηθούν. Η Ύβρις οδηγεί στη Νέμεση.

Ο μύθος του Ίκαρου είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικός. Παρασυρμένος από την ύβρη μιας ελευθερίας χωρίς όρους και όρια, ο γιος του Δαίδαλου θέλησε να ανταγωνιστεί τη ίδια του την ανθρώπινη φύση. Θέλησε να πετάξει ψηλότερα απ’ ό,τι του το επέτρεπαν τα εύθραυστα κέρινα φτερά του. Δεν δίσταζε μπροστά σε τίποτε και προσέβλεπε στα πάντα.

Δεν βρισκόμαστε μακριά από τον πυρήνα της νεοφιλελεύθερης φαντασίωσης. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου η επιτυχία έχει γίνει το νέο θεϊκό μέτρο, κι όπου το άτομο καλείται να «πετάξει» μόνο του, να φτάσει όσο ψηλά θέλει, έστω και εις βάρος όλων των άλλων, ή να καεί στη σιωπή. Σε έναν κόσμο όπου όλα γύρω μας μοιάζουν να επαναλαμβάνουν «μπορείς τα πάντα» και ότι «το μόνο όριο είναι ο ίδιος μας ο εαυτός».

Το σημερινό όμως πλανητικό διακύβευμα δεν αντιπαραθέτει πια συντηρητικούς και μεταρρυθμιστές, δεξιούς και αριστερούς, φτωχούς και πλούσιους, ορθολογιστές και παραλογιζόμενους.
Το πραγματικό δίλημμα των σκεπτόμενων ανθρώπων σήμερα συνοψίζεται στην ανάγκη να επιλέξουμε ανάμεσα στο «όλοι μας» και στο «κανείς»…