Το παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου

Ο αρχιτέκτονας Γιώργος Ντέλλας μας ξεναγεί στο... παρελθόν, στο εντυπωσιακό οικοδόμημα των Βυζαντινών, που ανακατασκεύασαν οι Ιωαννίτες Ιππότες.

«Καλωσορίσατε στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου στη Ρόδο, όπου αποβιβάστηκαν το 1309 οι Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη…». Τη φράση αυτή ακούνε οι χιλιάδες, τα εκατομμύρια των επισκεπτών του Καστέλο που θαυμάζουν τη μεγαλοπρέπεια που διέπει το εντυπωσιακό οικοδόμημα το οποίο δεν είναι βεβαίως το αυθεντικό της Ιπποκρατίας, αφού το αυθεντικό σε μεγάλο μέρος καταστράφηκε από έκρηξη πυρίτιδας, αλλά ανακατασκευάστηκε από τους Ιταλούς. Παραδόξως χωρίς να αφαιρεθεί τίποτα από τη μεγαλοπρέπειά του! Το δέος που προκαλούν οι βαριές ξύλινες πόρτες, με του θυρεούς, τα σιδερένια φανάρια και τα ογκώδη κτήρια από πωρόλιθο, ο θαυμασμός για τις μουσειακές εκθέσεις, τις τοιχογραφίες, και τα δάπεδα σε ακολουθούν κι όταν κατηφορίζεις την οδό Ιπποτών που ξεκινάει ακριβώς μπροστά από το Παλάτι. Την οδό όπου πνέει ακόμη και σήμερα ένας αλλοτινός αέρας… Ζήτησα από τον κ. Γιώργο Ντέλλα αρχιτέκτονα-μελετητή και προϊστάμενο του Τμήματος Μελετών και Έργων Αναστύλωσης των Βυζαντινών και μεταβυζαντινών Μνημείων της Υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Δωδεκανήσου να …γυρίσουμε στο παρελθόν, για να μάθουν όσοι δεν ξέρουν και να θυμηθούν οι υπόλοιποι… Ποια ανάγκη δημιούργησε το Παλάτι κατά την εποχή του Μεσαίωνα; Το παλάτι του Μεγάλου Mάγιστρου υπήρξε το κέντρο της ζωής του Τάγματος των Ιπποτών και η έδρα του ανώτατου θρησκευτικού και διοικητού ηγέτη στη Ρόδο τον Μεσαίωνα. Εκεί συγκαλούνταν οι Γενικές Σύνοδοι του Τάγματος, γίνονταν οι μεγάλες συγκεντρώσεις του λαού και οι τελετές των μεγάλων Μαγίστρων. Οι Ιωαννίτες επέλεξαν για κατοικία του μεγάλου Μαγίστρου την απόρθητη βορειοδυτική γωνία του πρωτοβυζαντινού "φρουρίου", την «Ακρόπολη», που ενισχύθηκε περισσότερο κατά την διάρκεια των δύο αιώνων κυριαρχίας του Τάγματος στη Ρόδο. Σε περίπτωση πολιορκίας αποτελούσε το τελευταίο καταφύγιο των κατοίκων. Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της κατασκευής του; Έχει την μορφή οχυρού και κυριαρχεί με τον κτιριακό του όγκο σε όλη την τειχισμένη πόλη και τα λιμάνια της. Είναι ένα περίκεντρο κτίσμα, διαστάσεων περίπου 85X75 μ. με μεγάλη τετράγωνη εσωτερική αυλή διαστάσεων περίπου 45X35μ. Αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα, ενώ η βόρεια πτέρυγα περιλαμβάνει, στο ανατολικό τμήμα της υπόγεια, σε δύο επίπεδα που χρησίμευαν πιθανότατα ως καταφύγια του άμαχου πληθυσμού. Το δάπεδο του εσωτερικού αίθριου ήταν διάτρητο από δέκα γιγαντιαίους υπόγειους σιρούς για την αποθήκευση του σιταριού, από τους οποίους διατηρούνται τρεις στο ανατολικό του άκρο. Σημαντικό ρόλο στην διάρθρωση του Παλατιού έχει η οργάνωση του δυτικού οχυρωμένου τμήματος του «Κολλάκιου». Η κύρια πρόσβαση προς το παλάτι γινόταν μέσω της ανοικτής στοάς, «Loggia», που το συνέδεε με την μοναστηριακή εκκλησία του Αγίου Ιωάννη και την οδό Ιπποτών. Ακριβώς τον άξονα της στοάς αυτής αντικρίζει ο ισχυρός ημικυλινδρικός πύργος της νοτιοανατολικής γωνίας του κτιρίου ελέγχοντας το πέρασμα προς την κύρια είσοδό του, που επίσης προστατεύεται από δύο συμμετρικά διατεταγμένους ημικυλινδρικούς πύργους. Γύρω από τον πανίσχυρο βορειοδυτικό πύργο της βυζαντινής «Ακρόπολης» διαμορφώθηκε ο προμαχώνας του Παλατιού για την κάλυψη του λιμανιού «Μανδράκι», του μόλου και του φρουρίου του Αγίου Νικολάου. Στην άνω πλατφόρμα του δημιουργήθηκε ο κήπος του Μεγάλου Μαγίστρου γνωστός από κείμενα περιηγητών. Τι άλλο μπορούσε να δει κανείς; Εκτός από τα διαμερίσματα του μεγάλου Μαγίστρου, ο όροφος περιλάμβανε μεγαλόπρεπες επίσημες αίθουσες, που είχαν την ονομασία «Μαργαρίτες», «Μεγάλη Αίθουσα», «Αίθουσα του Συμβουλίου», την «τραπεζαρία», και το «παρεκκλήσι». Στον όροφο της νοτιοδυτικής πτέρυγας τοποθετείται από όλους τους περιηγητές η μεγάλη αίθουσα του Συμβουλίου. Η πρόσβαση στην αίθουσα αυτή γινόταν κλιμακωτά, ενώ στα βόρεια της σκάλας, που συνδέει τα δύο τελευταία επίπεδα, ο Rottiers υποστηρίζει ότι ήταν ενταγμένο το παρεκκλήσιο της Αγίας Αικατερίνης. Το παρεκκλήσιο του μεγάλου Μαγίστρου ήταν περίφημο για τα ιερά λείψανα που περιελάμβανε, ενώ τους τοίχους του κοσμούσαν εξαιρετικά ωραίοι τάπητες από την Ολλανδία. To συμπαγές τετράγωνο κτίσμα με επικλινή (σκαρπωτή) βάση, που εσωτερικά φέρει επίχρισμα από «κουρασάνι», γιατί πιθανότατα η βάση του χρησιμοποιήθηκε ως δεξαμενή νερού, ίσως να αποτελούσε τον υψηλόκορμο πύργο, που απεικονίζεται ως κυρίαρχο αμυντικό στοιχείο του αίθριου από τον Caoursin. Το ορθογώνιο πυργοειδές κτίσμα με τις διαγώνιες αντηρίδες στο μέσον της δυτικής πτέρυγας διαθέτει μικρό περίτεχνο παράθυρο, αυθεντικό με τριφυλλόσχημη απόληξη στη βόρεια όψη και σύνθετο διακοσμητικό κυμάτιο που περιτρέχει την βάση της ανατολικής όψης, γοτθικής αρχιτεκτονικής του 14ου αιώνα. Ο χώρος αυτός έχει άμεση σχέση με την παλιά βυζαντινή πύλη του «πρωτομαστόρου». Έμοιαζε με άλλα Παλάτια του κόσμου; H μορφολογία του κτίσματος εξωτερικά χαρακτηρίζεται από την λιτότητα και την αυστηρότητα ανάλογων δυτικών οχυρών του 14ου αι. και ειδικότερα με το παλάτι των Παπών της Avignon αλλά και των Σταυροφόρων στην ανατολή. Μορφολογικά αυθεντικά στοιχεία σώζονται λίγα και είναι κυρίως γοτθικής προέλευσης, όπως η κύρια είσοδος, θόλοι, γείσα και πύργοι. Χαρακτηριστικά πρώιμης αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής με «ροδίτικα» στοιχεία ήταν τα παράθυρα στον όροφο της δυτικής όψης, ανάμεσα στον ημικυλινδρικό πύργο της νοτιοανατολικής γωνίας και τον ανατολικό πύργο της κυρίας εισόδου, στο παρεκκλήσιο και τα πλαίσια των θυρεών του τέλους του 15ου και αρχές του 16ου αιώνα. Πρέπει να επισημανθεί η τυπολογική και μορφολογική αναλογία που διαπιστώνεται μεταξύ της κεντρικής πύλης του παλατιού και της πύλης των κανονιών της εποχής του μεγάλου Μαγίστρου Jean de Lastic (1437-1454), καθώς και της θαλασσινής πύλης, του 1476, της εποχής του μεγάλου Μαγίστρου Pierre D’ Aubusson. Τα περισσότερα μορφολογικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν το παλάτι σήμερα είναι των ιταλικών επεμβάσεων, που μιμούνται ανάλογα ροδίτικης γοτθικής και αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής. Το κύριο υλικό κατασκευής τόσο των αρχικών κτισμάτων όσο και των ιταλικών επεμβάσεων είναι ο ροδίτικος πωρόλιθος. H στέγαση και η κάλυψη των ανοιγμάτων γίνονται με θολοδομία (οξυκόρυφοι, ημικυλινδρικοί και χαμηλωμένοι θόλοι και σταυροθόλια) ή και με ξύλινα μεσοπατώματα και δώματα. Ποιες αλλαγές επήλθαν με το πέρασμα των αιώνων; Το ιπποτικό παλάτι έφερε πάνω από την κύρια είσοδό του, που διαμορφώθηκε στην νότια πλευρά ανάμεσα σε δυο ημικυλινδρικούς πύργους, τα οικόσημα του τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη και του Μεγάλου Mαγίστρου Hélion de Villeneuve (1319-1346). Έτσι έχουμε την πρώτη οικοδομική φάση του κτηρίου που υπέστη σοβαρές καταστροφές κατά την μεγάλη πολιορκία των Οθωμανών το 1480 και τον καταστροφικό σεισμό του 1481. Μετά το 1480, στον μεγάλο Μάγιστρο d’ Aubusson (1476-1503) αποδίδεται η βελτίωση των οχυρώσεων του συγκροτήματος με την προσθήκη δύο εξωτερικών τετράγωνων πύργων στο μέσον της δυτικής και της βόρειας πλευράς αντίστοιχα, καθώς και η προσθήκη της ανοικτής στοάς, όπως απεικονίζεται από τον Berg στην βορειοανατολική γωνία του αίθριου, με την διάταξη πηγαδιού στον όροφο. Τα αρχιτεκτονικά αυτά στοιχεία ανακατασκευάστηκαν κατά την ιταλική επέμβαση. Μικρής κλίμακας εξ’ άλλου επεμβάσεις, που αποδίδονται στον μεγάλο Μάγιστρο Fabrizio del’ Carretto (1513-1521), που συχνά φέρουν το οικόσημό του, είναι εντοπισμένες στην βορειοδυτική γωνία του αίθριου. Νέες καταστροφές στο κτήριο επέφερε η δεύτερη πολιορκία και άλωση της πόλης από τους Τούρκους το 1522. Ισχύει ότι λειτούργησε και ως φυλακή; Κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας το κτήριο χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία πέντε φυλακισμένων πριγκίπων με τις οικογένειές τους. Στη βιογραφία του Αγίου Κωνσταντίνου του Υδραίου, πολιούχου της Ρόδου, αναφέρεται ότι φυλακίστηκε στο παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου και δείχνει ότι η κύρια χρήση του, γύρω στα 1800, ήταν φυλακή. Περιηγητές του 19ου αιώνα μας δίνουν, εκτός των άλλων, απεικονίσεις της αίθουσας του Συμβουλίου, μιας σκάλας και του παρεκκλησίου του παλατιού και της κυρίας εισόδου της δυτικής όψης του Παλατιού πριν και μετά τις ζημιές από τον σεισμό του 1847. Το 1856 τα αλλεπάλληλα χτυπήματα του μεγάλου σεισμού και της έκρηξης της πυρίτιδας σε λιγότερο από ένα μήνα καταστρέψανε σχεδόν ολοσχερώς τον όροφο του κτηρίου και εξαφάνισαν κάτω από βαριά επίχωση τους περισσότερους χώρους του ισογείου. Στη συνέχεια έγιναν ευτελείς προσθήκες προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως γυναικείες φυλακές στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας και στα πρώτα χρόνια της Ιταλοκρατίας. Πότε ήταν η τελευταία περίοδος που συντηρήθηκε; Το παλάτι στην σημερινή μορφή είναι το αποτέλεσμα των εκτεταμένων εργασιών ανακατασκευής του από την ιταλική διοίκηση που διήρκεσαν από το 1937-1940. Προηγήθηκε (κατά τα έτη 1933-35) η καθαίρεση όλων των μεταγενέστερων προσθηκών που υπήρχαν στο παλάτι και η ανασκαφική διερεύνηση των ερειπίων του, ενώ έγινε προσπάθεια ενίσχυσης σε μερικά σημεία, που κινδύνευαν να καταρρεύσουν. Οι επεμβάσεις των Ιταλών δημιούργησαν ένα πολύπλοκο σύνολο, ενώ η άγνοια της μορφής και των χρήσεων των χώρων της ανωδομής και η μεγαλεπήβολη πρόθεση των Ιταλών να δημιουργήσουν ένα θερινό ανάκτορο για τον Ιταλό αυτοκράτορα και τον Μουσολίνι, οδήγησαν στο σημερινό κτίσμα με τον όροφο να φιλοξενεί πλούσιες συλλογές από ψηφιδωτά της Κω, κινέζικης τέχνης και άλλες. Ποια είναι η λειτουργία του σήμερα; Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου το Παλάτι λειτουργεί ως επισκέψιμος χώρος και πολυδύναμο πολιτιστικό κέντρο, όπου διοργανώνονται περιοδικές εκθέσεις, συνέδρια και επίσημες τελετές. Στην αυλή του διοργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις, ειδικές συναυλίες, δεξιώσεις και σπανιότερα επίσημα γεύματα. Το 1988 έγιναν εκτεταμένες επισκευές με ένταξη συγχρόνων εγκαταστάσεων, στατική ενίσχυση του κτηρίου και διαμόρφωση των χώρων, κυρίως του ορόφου για τη διάσκεψη κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ το 1993 οργανώθηκε και λειτουργεί στο μεγαλύτερο τμήμα του ισογείου η έκθεση της ιστορίας της πόλης της Ρόδου από την αρχαιότητα μέχρι το 1522. Συνεχίζεται η αποκατάσταση των ζημιών που δημιουργήθηκαν πριν μερικά χρόνια; Πριν τρία χρόνια μετά από έντονες βροχοπτώσεις κατέρρευσε τμήμα των επάλξεων στη Νότια Πύλη του Καστέλο που τότε χρησιμοποιείτο ως κύρια είσοδος. Η πτώση οφειλόταν σε επιβάρυνση των στηθαίων από τη βροχή. Ο πωρόλιθος της Ρόδου έχει 40% πορώδες το οποίο αν γεμίσει με νερό αυξάνεται ανάλογα το βάρος του. Αυτή ήταν η αφορμή. Οι αιτίες οφείλονταν στη λανθασμένη αναστύλωση των Ιταλών. Προχωρήσαμε στις μελέτες αποκατάστασης οι οποίες εγκρίθηκαν από το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, οι εργασίες ξεκίνησαν αλλά τις σταμάτησε η έλλειψη χρηματοδότησης. Σήμερα που το έργο εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ αναμένουμε τη χρηματοδότηση για να ξεκινήσει. Στο ίδιο έργο περιλαμβάνονται και οι αποκαταστάσεις όλων των ετοιμόρροπων και επικίνδυνων τμημάτων ώστε να μην υπάρχει μελλοντικός κίνδυνος κατά την εκισκεψιμότητα του κτηρίου.