Από το Χαρταετό στο «Χριστός Ανέστη»!
ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΚΕ 1097 ΦΟΡΕΣ
Τα έθιμα της Ρόδου και της Δωδεκανήσου αυτές τις Άγιες Μέρες, από τη λαογράφο Ελένη Κουμέντου-Μαραγκού
Η περίοδος του Πάσχα που ξεκινά από το πέταγμα του χαρταετού, η καλαντήρα, ο Λάζαρος, τα έθιμα που θυμίζουν τα παιδικά μας χρόνια, μνήμες παλιές ξεχασμένες που αναβιώνουν ξανά και είναι στη μουντάδα των ημερών μια κουταλιά μέλι.
Από τότε προετοιμαζόμαστε λοιπόν για την Ανάσταση, από το πέταγμα του χαρταετού!
Ο χαρταετός είχε έναν συμβολισμό δεν είναι απλά ένα παιχνίδι που έχει τις ρίζες του στην Κίνα. Συμβολίζει το ότι πρέπει να αφήσουμε την ψυχή μας ν΄ ανέβει προς τον ουρανό και τα θέλω της ψυχής μας προς το φυσικό τους χώρο που είναι το βουνό, η θάλασσα… Κάποτε το να φτιάξεις έναν χαρταετό ήταν ένα ολόκληρο τελετουργικό. Ο παππούς, ο πατέρας ή ο γείτονας έκοβαν τις καλαμιές, έψαχναν να βρουν ριζόχαρτο, κι εφημερίδες για την ουρά… Εγώ ως παιδί στα Μαράσια τα έζησα αυτά, ήταν αγορίστικο παιχνίδι όμως κάθονταν στις αυλές και τον έφτιαχναν ώστε την Κυριακή των Απόκρεω να είναι έτοιμος ο χαρταετός. Από τότε άρχιζε η νηστεία.
Έφτιαχναν κάτι ιδιαίτερο ως συμβολισμό;
Τα Σάββατο πριν τις τελευταίες Απόκριες έφτιαχναν την Κυρασαρακοστή, ένα ζυμωτό από αλεύρι, νερό, αλάτι που το ψήνεις στο φούρνο σε σχήμα καλόγριας που έχει επτά πόδια. Τα πόδια συμβολίζουν τις επτά εβδομάδες που απομένουν μέχρι το Πάσχα και τα χέρια είναι σταυρωμένα σε στάση προσευχής. Δεν έχει αυτιά, μάτια και στόμα ώστε να μη βλέπει, να μην ακούει, να μη μιλά αυτή την περίοδο που δεν είναι μόνο νηστείας της τροφής, αλλά και της ψυχής και του πνεύματος. Χαρακτηριστικό είναι ένα ανέκδοτο όπου είναι δύο γειτόνισσες που διαφωνούν και λέει η μία στην άλλη «περίμενε να πάω να κοινωνήσω και μετά να δεις τι έχω να σου σύρω»… Κάθε εβδομάδα έκοβαν από την Κυρασαρακοστή και ένα ποδαράκι. Το τελευταίο ποδαράκι το τοποθετούσαν σ΄ ένα σύκο ξερό την παστελαριά, το έβαζαν ανάμεσα στα κουλούρια που έφτιαχναν για το Πάσχα, κι όποιος το έβρισκε ήταν ο τυχερός της Λαμπρής.
Άλλαζαν και τις συνήθειές τους στο πλαίσιο της προετοιμασίας, υπήρχε πυρετός προετοιμασιών!
Ακολουθούσαν η Κυριακή της Ορθοδοξίας και η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως και οι εργασίες προσαρμόζονταν ανάλογα. Οι νοικοκυρές ήδη είχαν ξεκινήσει το γενικό καθάρισμα του σπιτιού και το ασβέστωμά του. Πριν των Βαΐων κολλάριζαν τα σεμεδάκια τους, τα πλεκτά, τα ασπροκεντήματά τους. Η δική μου μαμά πήγαινε στον Πρόδρομο στο Νιοχώρι, ένα ψιλικατζίδικο, κι έπαιρνε την άσπρη κόλα που τη διέλυαν στο νερό τα βουτούσαν μέσα, τα σιδέρωναν νωπά και έμεναν κοκαλωμένα. Πολλές φορές τα κολλάριζαν με ζαχαρόνερο και μετά τα σιδερώνανε, αλλά αυτό ήταν πιο δύσκολη διαδικασία. Πάντως θυμάμαι πως αν ένα πράμα δεν το είχε ο Πρόδρομος στο Νιοχώρι, δεν το είχε κανένας!
Στα Μαράσια, τις γειτονιές της πόλης!
Μαράς, στα τούρκικα σημαίνει γειτονιά. Οι γειτονιές φτιάχνονταν με επίκεντρο την εκκλησία. Τα απογεύματα του Σαρανταήμερου οι κοπελίτσες έκαναν πρόβες για τα εγκώμια στην εκκλησία. Την Μεγάλη Παρασκευή ντυνόμασταν με μαύρα, κι οργανωμένες σε φωνητικό σύνολο με χοράρχη τον δεξί ψάλτη στην περίπτωση της δικής μου γειτονιάς και στις θύμησες τις νεανικές τον Στέργο Μητσού και βοηθό τη Γεωργία Μαντικού, λέγαμε τα εγκώμια. Η παρουσία μάλιστα στη δική μας ενορία της Μαριάνας Κολώνα ήταν έντονη. Μια πανέμορφη κοπέλα που η παρουσία της ήτανε έντονη στη Μητρόπολη.
Να γυρίσουμε όμως πίσω στο Σάββατο των Ψυχών!
Το Ψυχοσάββατο δεν υπήρχε σπίτι που να μην πάρει πιάτο με ψυχώ στη Μητρόπολη για παράδειγμα που ήταν η δική μας ενορία, για την τιμή και τη σκέψη προς τους νεκρούς. Με χαρά διαπιστώνω, τα τελευταία τρία-τέσσερα χρόνια, την έντονη επιστροφή στη συγκεκριμένη εκκλησιαστική συνήθεια. Πηγαίνεις στην εκκλησία της Ανάληψης και βλέπεις 500 πιάτα! Σ΄ αυτά τα χρόνια του πλασματικού πλούτου που περάσαμε τα είχαμε βάλει όλα σε χειμερία νάρκη. Πέρασε μια γενιά που είχε άλλες προτεραιότητες. Τώρα πιο πολύ κι από την οικονομική κρίση περνούμε κρίση αξιών γι αυτό αρχίζουμε να αφυπνιζόμαστε, επιστρέφουμε στις ρίζες μας και ψάχνουμε το γνήσιο και το παλιό.
Πώς τα κατάφεραν ανά τους αιώνες να διατηρήσουν τα έθιμα οι πρόγονοί μας; Πολλά έχουν από τότε τις ρίζες τους!
Αυτό που κρατούσε την ισορροπία στις ψυχές των ανθρώπων της εποχής εκείνης ήταν το λαογραφικό ημερολόγιο. Κάθε μέρα είχε τη δική της αξία και το δικό της σκοπό. Αν παρατηρήσετε το μεγάλο ημερολόγιο που γράφει τις γιορτές αυτό το νόημα είχε διότι η εκκλησία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την καθημερινότητα. Κάτι που είναι μοναδικό στον κόσμο είναι ότι μόνο το δικό μας ημερολόγιο δίνει την «κατεύθυνση» της κάθε μέρας.
Τι έκαναν το Σάββατο του Λαζάρου;
Την Παρασκευή πριν των Βαΐων κάναν οι νοικοκυρές τα Λαζαράκια, τα οποία είναι ένα είδος ψωμιού που γίνεται με ταχίνι, χυμό πορτοκαλιού, ζάχαρη, αλεύρι, κανελογαρίφαλα, σταφίδες και καρύδια. Στο ψωμάκι αυτό δίνουμε το σχήμα του Λαζάρου, ένα μικρό σαβανωμένο ανθρωπάκι με σταυρωμένα τα χέρια που η κοιλίτσα του είναι γεμάτη με σταφίδες και καρύδια που έδιναν οι νοικοκυρές ως δώρο στα παιδάκια τα οποία έρχονταν να πουν τα κάλαντα του Λαζάρου. Ήταν ένα γλύκισμα νηστίσιμο, η χαρά των παιδιών γιατί έσπαγε την αυστηρή νηστεία που τηρούσαν ακόμα και τα παιδιά. Επίσης οι νοικοκυρές έφτιαχναν τις αυγούλες, όχι μόνο με κόκκινα αυγά, αλλά κι άλλα χρώματα, κι έφτιαχναν και τον κούκλο (το οκτάρι) και τον όφιο (φίδι) που στο στόμα του είχε ένα αυγό και παρέπεμπε στους πρωτόπλαστους εξ ου και το κόκκινο αυγό στο στόμα του που συμβόλιζε ότι ενίκησε η Αλήθεια. Αξίζει εδώ να πούμε ότι στον Αρχάγγελο γίνεται το περίφημο «κουλούρι» που είναι μια μεγάλη αυγούλα με πάρα πολλά αυγά πάνω που τα παίρνανε οι αρραβωνιασμένες στην πεθερά, στους κουμπάρους… για να τους τιμήσουν. Το έθιμο αυτό διατηρείται μέχρι σήμερα.
Υπάρχουν κι άλλα έθιμα του Λαζάρου που γνωρίζετε;
Το τσίρδισμα, είναι έθιμο του Ασκληπειού ώστε να αναδειχτεί το παιδάκι που θα γίνει Λάζαρος. Λάζαρος γίνεται το παιδί που θα φέρει τα πιο πολλά αυγά στο σχολείο. Τα αυγά στέλνονται στη Μητρόπολη για να τα δώσουν στους φτωχούς. Ένα άλλο ωραίο έθιμο διατηρείται στη Νίσυρο, η καλαντήρα! Τα παιδιά βγαίνουν έξω και τραγουδούν «Καλαντήρα πέρασε από τη Μαύρη θάλασσα, κι έκατσε κι ελάλησε και πύργον εκονόμησε, βάγια- βάβια των βαγιών τρώνε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρων το κόκκινο αυγό»… Ένα παιδί κρατάει την καλαντήρα, ένα ξύλινο αντικείμενο που σχηματίζει σταυροειδώς ένα θολωτό τάφο που πάνω του είναι στερεωμένο ένα χελιδόνι το οποίο είναι συνδεδεμένο με σχοινάκι που όταν το τραβάς δημιουργεί έναν ήχο ως ισο-κράτημα στο τραγούδι ενώ το χελιδόνι περιστρέφεται. Αυτό το έθιμο έχει τις ρίζες του στα Χελιδονίσματα που γίνονταν την 1η Μαρτίου και το πρώτο τραγούδι που γράφτηκε το έγραψε ο Κλεόβουλος ο Λίνδιος. Όταν ήρθε ο Χριστιανισμός προσαρμόστηκε το πανάρχαιο έθιμο των Χελιδονισμάτων με το ξύπνημα της φύσης και την ανάσταση του Κυρίου. Ονομάστηκε δε καλαντήρα από τις καλένδες, τα ρωμαϊκά ημερολόγια. Είναι ένα έθιμο που διατηρείται στη Νίσυρο από τους μαθητές του δημοτικού σχολείου μέχρι σήμερα.
Οι νεκροί και η φροντίδα των μνημάτων είχαν προτεραιότητα!
Η μεγάλη φροντίδα των ανθρώπων ήταν να πάνε στο νεκροταφείο να ξεχορταριάσουν τα μνήματα των αγαπημένων τους, να τα καθαρίσουν, να στολίσουν το στεφάνι. Την Μεγάλη Πέμπτη έπρεπε όλα να είναι τακτοποιημένα.
Τα κουλούρια πότε γίνονταν;
Τα κουλούρια γίνονταν τη βαγιανή βδομάδα. Συνεννοούντο οι γυναίκες μεταξύ τους πότε θα φτιάξει τα κουλούρια της η κάθε μια. Σε κάθε σπίτι πήγαιναν οι συγγενείς, οι γειτόνισσες για να βοηθήσουν, εγώ τα έζησα στη Μητρόπολη αυτά. Στην πόλη της Ρόδου γίνονταν τα βουτυρένα, κουλούρια του καφέ και τα ζαχαρένια τα οποία τα περνούσαν με ανθόνερο και ζάχαρη ή ζάχαρη άχνη. Αυτά ήταν του κεράσματος.
Τα νεβατά κουλούρια πως γίνονται;
Τα νεβατά ή κοιμισμένα είχανε μέσα προζύμι. Έπρεπε να γίνουν από το προηγούμενο απόγευμα να «ανέβουν» όλη τη νύχτα και να «ξεκουραστούν» και την άλλη μέρα το πρωί να φουρνιστούν. Κουβέρτα, σεντόνι-κουλούρι, κουβέρτα- σεντόνι. Τ΄ ανεβατά ήταν τα πιο δύσκολα κουλούρια, έπρεπε να τα «πιάσεις» σκληρά και να τα γροθίζεις για μία με μιάμιση ώρα, κι εκεί χρειαζόταν χέρια. Άλλα κουλούρια ήταν της στιγμής, τα γρήγορα εκ των οποίων τα πιο γνωστά ήταν τα σμυρναίικα που η συνταγή τους ερχόταν από τη Σμύρνη καθώς και αυτά της αμμωνίας. Η πάνω Ελλάδα δεν έχει σμυρναίικα κουλούρια ίσως γιατί δεν είχε τόση επιρροή από τα απέναντι παράλια.
Εσείς τι κουλούρια φτιάξατε φέτος;
Τα ζαφορένα, κουλούρια που είναι γνωστά στη Δωδεκάνησο. Τα ζαφορένα είναι ζυμωμένα μόνο με γάλα, μυζήθρα, ζαφορά και δυό φορές ψημένα, διπλοφουρνισμένα. Επίσης τις ζαφορένες τυρόπιτες από την Αστυπάλαια η οποία Αστυπάλαια ξέρουμε ότι είναι γεμάτη σαφράν. Σε ό,τι αφορά τις τυρόπιτες φτιάχνονται οι κλειστές, σε σχήμα μισοφέγγαρου, οι πιο γνωστές είναι οι λεγόμενες Συμιακές με ντόπιο τυρί και μπόλικο δυόσμο και οι ανοιχτές οι λεγόμενες «τούρτες» που φτιάχνονται στην Κω και έχουν το σχήμα της τάρτας, με πάρα πολλά αυγά στη γέμισή τους, κι από πάνω πολύ κανέλα και πιπέρι.
Τα φαγητά της Μεγάλης Εβδομάδας ποια είναι;
Οι γυναίκες έχουν φροντίσει να έχουν αμπελόφυλλα για τα ντολμαδάκια της Μεγάλης Πέμπτης τα «ψεύτικα» όπως τα λέμε και για τη Μεγάλη Παρασκευή τις νερόβραστες φακές με ξύδι.
Tο Μοιρολόι του Χριστού;
Τη Μεγάλη Πέμπτη μετά τη Σταύρωση, κι ενώ αρχίζει να στολίζεται ο Επιτάφιος λέγεται το Μοιρολόι του Χριστού. Η Δωδεκάνησος έχει μεγάλη ποικιλία από μοιρολόγια τα οποία λέγονται από τις γυναίκες που παραμένουν στην εκκλησία για να μην ξωμείνει μόνος ο Χριστός πάνω στο Σταυρό. Το πιο γνωστό μοιρολόι είναι το «Σήμερον μαύρος ουρανός σήμερον μαύρη μέρα, σήμερον έβαλαν βουλή οι άνομοι Εβραίοι, οι άνομοι και τα σκυλιά, οι τρισκαταραμένοι, για να σταυρώσουν το Χριστό των Πάντων Βασιλέα».
Ο Επιτάφιος, η Μεγάλη Παρασκευή;
Ο Επιτάφιος στην Κρεμαστή αποτελείται και από τρεις μεγάλους σταυρούς που μπαίνουν σε δημοπρασία. Όποιος δώσει τα πιο πολλά χρήματα μπορεί να τον πάρει στο σπίτι του για την ευλογία και να τον στολίσει την επόμενη χρονιά. Στη Νίσυρο και πάλι το νησί από το οποίο κατάγομαι, τη Μεγάλη Παρασκευή γίνεται η κεροδοσία. Το έθιμο είναι ζωντανό μέχρι σήμερα και σύμφωνα μ΄ αυτό πριν ξεκινήσουν να ψέλνονται τα εγκώμια ο επίτροπος στον οποίο έχει απευθυνθεί η οικογένεια, δίνει κεριά εις μνήμην αυτού που η οικογένεια είχε πρόσφατο πένθος. Οι πιστοί παίρνοντας το κερί λένε «Θεός συγχωρέσει τον… τάδε»… Μπορεί να βγουν και τέσσερις και πέντε δίσκοι με κεριά για διαφορετικούς νεκρούς.
Μου είπατε για ένα ωραίο έθιμο στη Λέρο!
Ένα άλλο έθιμο στη Λέρο το οποίο διατηρείται μόνο σε δύο ενορίες, είναι το έθιμο των κλημάτων. Φεύγουνε με πομπή από την εκκλησία με ελληνικές σημαίες και σημαίες του Πατριαρχείου και πηγαίνουν στην περιοχή που έχει αμπέλια. Εκεί μαζεύουν τις κληματόβεργες και γυρίζουν ξανά σε πομπή στην εκκλησία. Δίπλα στο χώρο της εκκλησίας ανοίγουν λάκκο, τοποθετούν τις κληματόβεργες, βάζουν φωτιά και τη σκεπάζουν με χώμα. Μετά δύο μέρες τη ξεσκεπάζουν και γίνονται έτσι τα καρβουνάκια με τα οποία θυμιάζουν τις εκκλησίες. Επίσης στη Λέρο συναντούμε τις Λαμπριές. Οι Λαμπριές είναι ένα λουλουδάκι μωβ που μυρίζει υπέροχα και το μαζεύει η νεολαία, το φέρνει από την εξοχή ραντίζουν τον οικισμό και μοσχομυρίζει ο τόπος. Η γιορτινή κεροδοσία στη Νίσυρο γίνεται από τις 11 το βράδυ μέχρι και την Ανάσταση. Μπαίνεις στην εκκλησία και δίπλα στο παγκάρι υπάρχει ένα τραπέζι με άσπρες λαμπάδες. Πρόκειται για μια ανταλλαγή άσπρων λαμπάδων σε ένδειξη τιμής μεταξύ συγγενών και φίλων. Στη λαμπάδα του Πάσχα, στη φλόγα της καίγεται ο Μάρτης που φορούν τα μικρά παιδιά.
Οι κουτσούρες πού ανάβουν;
Είναι οι φωτιές που ανάβουν στις αυλές των εκκλησιών λίγο πριν την Ανάσταση στον Αρχάγγελο και στην Απολακκιά, στα Μαριτσά και σε πολλά νησιά.
Το φαγητό του Πάσχα στα δικά μας μέρη ποιο είναι;
Στη Δωδεκάνησο έχουμε τον καπαμά για φαγητό του Πάσχα. Ρίφι γεμιστό με ρύζι, σηκωτάκι, κουκουνάρι, διάφορα μυρωδικά όπως κύμινο, κανέλα. Είναι από μικρασιάτικη επιρροή αυτό το φαγητό δεν έχουμε εμείς τον οβελία που έχουν σε άλλα μέρη της χώρας.
Και οι εορτασμοί συνεχίζονται…
Τη Λαμπρή εβδομάδα ξεκινούν τα πανηγύρια, οι χαρές και οι επισκέψεις σε μοναστήρια που βρίσκονται στις εξοχές. Για παράδειγμα στην περιοχή των Μαριτσών κάθε Κυριακή λειτουργεί και διαφορετικό μοναστήρι μέχρι και της Πεντηκοστής, κι αυτός είναι ένας τρόπος να λειτουργούν τα μοναστήρια που συνήθως παραμένουν κλειστά. Η κινητή εορτή του Αγίου Γεωργίου γιορτάζεται συνήθως Λαμπρή εβδομάδα. Τον Άγιο Γεώργιο τον γιορτάζουν και τον πιστεύουν και οι μουσουλμάνοι. Είναι χαρακτηριστικό ότι την ημέρα του Αγίου Γεωργίου φτιάχνουν ντολμαδάκια και τα αφήνουν έξω από τις πόρτες τους ενώ μοιράζουν και κρέας στους φτωχούς.
Το έθιμο της Σπηλιανής στη Νίσυρο με τις δάδες είναι από τα πιο σπουδαία!
Ένα μεγάλο έθιμο που παραμένει ζωντανό και αντί να ξεθωριάζει μεγαλώνει είναι ο εορτασμός της Ζωοδόχου Πηγής την Παρασκευή της Λαμπρής. Στη Νίσυρο η ιερή εικόνα της Παναγίας Σπηλιανής βγαίνει από το θρόνο της, γυρίζει τα χωριά με πομπή συνοδεία όλου του κόσμου που την ακολουθεί και από τις τρεις το μεσημέρι μέχρι αργά το βράδυ η εικόνα μπαίνει σε όλα τα σπίτια όπου ο παπάς κάνει δέηση υπέρ υγείας της κάθε οικογένειας. Ακόμα και σπίτια κλειστά ανοίγονται να μπει η εικόνα αφού οι νοικοκυραίοι που μπορεί να ζουν και στο εξωτερικό έχουν αφήσει τα κλειδιά ώστε να εισέλθει η εικόνα και να πάρουν την ευλογία. Στις 11 το βράδυ γίνεται το ανέβασμα της Σπηλιανής στο Ενετικό Φρούριο όπου στην είσοδο του κάστρου γίνεται δέηση για την υγεία των κατοίκων του νησιού και ύστερα στρώνεται δείπνο αγάπης στο αρχονταρίκι της μονής, με μακαρονάδα με κιμά η οποία είναι προσφορά της μονής και δωρητών. Συνήθως στο δείπνο αυτό τρώνε περί τα 800 άτομα.
Νομίζω δώσαμε μια εικόνα των εθίμων της Δωδεκανήσου για τις ημέρες αυτές!
Τα έθιμα και οι συνήθειες της Δωδεκανήσου είναι πάρα πολλές. Κάθε νησί και κάθε χωριό έχει τις δικές του παραδόσεις που ευτυχώς στις μέρες μας αρχίζουν και πάλι να αναβιώνουν από τη νεολαία που αρχίζει και πάλι να ενδιαφέρεται ενεργά.
Η κ.Κουμέντου με την καλαντήρα στα χέρια ένα από τα πατροπαράδοτα έθιμα της Νισύρου
Ακολουθήστε τη Ροδιακή στο Google News
