Tα διαθέσιμα και ο "πολιτισμικός" ΦΠΑ

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o
Ιωάννης Γεωργικόπουλος*

Η μακρά συζήτηση γύρω από την κατάσχεση των αποθεματικών των δήμων και την διατήρηση ή μη του ειδικού φορολογικού καθεστώτος στα νησιά – και ιδιαίτερα στην Δωδεκάνησο – έχει πλήρως αποπροσανατολίσει το κοινό αίσθημα. Οι αναλύσεις επικεντρώνονται σε στοιχεία οικονομίας, κομματικές ιδεοληψίες ή, στην καλύτερη περίπτωση, σε αποσπασματικές και αφηρημένες δηλώσεις διαφόρων φορέων περί νησιωτικότητας. Ουδείς ανέλαβε να εξηγήσει περαιτέρω τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της ελληνικής νησιωτικής Περιφέρειας και, ως εκ τούτου, οι οικονομιστικές αναλύσεις έσπευσαν να πληρώσουν το κενό, θολώνοντας ακόμη περισσότερο την ήδη εν συγχύσει κοινή λογική.

Ήδη από την Ενσωμάτωση των νησιών στον εθνικό κορμό (1947), η άτυπη καθιέρωση ειδικού δασμολογικού και δημοσιονομικού καθεστώτος εξυπηρετούσε δύο σκοπούς :

- την οικονομική αναβάθμιση και ανάπτυξη των νησιών που τόσο επλήγησαν από τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις του παρελθόντος,

- την σταδιακή εισχώρηση των νησιών στο ελληνικό εθνο-κρατικό πολιτικό σύστημα με ταυτόχρονη μετακίνηση του πολιτισμικού εκκρεμούς προς μία εθνική ταυτότητα.

Η εικόνα της νησιωτικής Περιφέρειας δεν ήταν κατ'ανάγκην αρνητική εφόσον – παρά την κατάρρευση του πληθυσμού και της τοπικής οικονομίας – η Δωδεκάνησος παρουσιαζόταν ως το έδαφος που ολοκλήρωσε την εθνική ανεξαρτησία, η ενσωμάτωση του οποίου θα ενέτεινε επί μακρόν την εθνική υπερηφάνεια και θα βοηθούσε στην ανασυγκρότηση των θεμελιωδών αξιών αλληλεγγύης.

Η κατάσταση στο εσωτερικό όμως ήταν αμφίσημη: ο Εμφύλιος είχε χωρίσει σε ιδεολογικά στρατόπεδα τον πληθυσμό της ηπειρωτικής Ελλάδας και οι έξωθεν παρεμβάσεις διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στην χάραξη πολιτικής· δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η Ελλάδα παρέλαβε την Δωδεκάνησο από την αγγλική διοίκηση, η οποία είχε επίσης αναλάβει ήδη σημαντικό ρόλο στην αποτροπή της κομμουνιστικής επιβουλής με την παροχή στήριξης προς τον ελληνικό εθνικό στρατό.

Επί εποχής, το ελληνικό Κράτος απέκτησε ένα νησιωτικό σύμπλεγμα το οποίο περιείχε σημαντικές ιδιαιτερότητες και συγκριτικά πλεονεκτήματα σε σχέση με την υπόλοιπη νησιωτική περιφέρεια. Η γεωγραφική εγγύτητα της Δωδεκανήσου με τα παράλια της Ανατολίας και οι καλές εμπορικές σχέσεις υπήρξαν ανέκαθεν παράγοντας ρύθμισης της γεωπολιτικής ισορροπίας, ακόμη και σε περιόδους κρίσεων ή πολέμου. Είναι χαρακτηριστικές οι συμφωνίες ειρήνης ή εκεχειρίας μεταξύ Ιπποτών του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ και Οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά τον 15ο αιώνα, συμφωνίες οι οποίες περιείχαν κατεξοχήν άρθρα που ρύθμιζαν το ρίσκο στις εμπορικές σχέσεις και κατ'επέκτασιν την περιφερειακή γεωπολιτική γεωμετρία.

Η γεωγραφική θέση της Δωδεκανήσου – στον άξονα των εμπορικών δρόμων που συνέδεαν Δύση και Ανατολή – την έφερε πολλάκις υπό την εξουσία όσων δυνάμεων κατάφερναν κάθε φορά να χρησιμοποιήσουν αποτελεσματικά προς ίδιον όφελος την εύθραυστη ισορροπία δυνάμεων.

Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το χαρακτηριστικό άνοιγμα προς τα έξω και τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα του πληθυσμού, έδωσε την ευκαιρία σε αρκετούς πολιτισμούς και κουλτούρες να αφήσουν το στίγμα τους τόσο στο τοπίο όσο και στην δημιουργία μιας δωδεκανησιακής περιφερειακής ταυτότητας. Μόνο κατά τον 20ο αιώνα μετράμε την παρουσία Οθωμανών, Ιταλών, Άγγλων και Ελλήνων.

Χαρακτηριστικό είναι επίσης το γεγονός πως το αρχιπέλαγος διατηρεί μέχρι σήμερα, πολύ περισσότερο από το υπόλοιπο ελληνικό έδαφος, την πολιτισμική ποικιλομορφία της οθωμανικής περιόδου, όπως αποδεικνύει η σύσταση του πληθυσμού (κάτοικοι μουσουλμάνοι, ορθόδοξοι, καθολικοί, αρμένιοι και εβραίοι).

Το πλειονοτικό ορθόδοξο στοιχείο ελληνικής κουλτούρας δεν εμπόδισε την συνύπαρξη με άλλες κουλτούρες και θρησκείες, εφόσον τα νησιά λειτουργούσαν παλαιόθεν ως « μήτρες » εκκόλαψης μιας περιφερειακής ταυτότητας κοινή για όλα τα μέλη του νησιωτικού πληθυσμού.

Ως εκ τούτου, η επιβεβαίωση ενός κοινού αισθήματος ανάμεσα στα τόσο ετερογενή πληθυσμιακά στοιχεία ήλθε από την αρμονική συνύπαρξη ανάμεσα σε μια κοινή τοπική-περιφερειακή ταυτότητα και στις επιμέρους θρησκευτικές ταυτότητες της κάθε ομάδας, όπως επίσης και από την επιτυχή ενσωμάτωση εξωγενών παραγόντων από τους νησιώτες.

Κατ'αυτόν τον τρόπο, από τον αρχιτεκτονικό πλούτο μέχρι τις ιδιαίτερες κοινωνικές δομές διαπολιτισμικής συνύπαρξης, η Δωδεκάνησος φερόταν να έχει βρει στα τέλη της δεκαετίας του 1940 την χρυσή ισορροπία μέσα σε ένα ψυχροπολεμικό περιβάλλον το οποίο ήταν, κατά το μάλλον ή ήττον, απασχολημένο με την οικονομική και στρατιωτική ανάπτυξη και ετοιμότητα.

Απέμενε μόνο η πολιτική και οικονομική ανασυγκρότηση και η κατανόηση της φύσης της νησιωτικότητας ούτως ώστε το νέο-αποκτηθέν έδαφος να αποδώσει τα μέγιστα δια της εμπειρίας και δια του πλουσίου σε αναφορές παρελθόντος του μέσα στο νέο πλαίσιο του ελληνικού Έθνους-Κράτους.

Από τα πρώτα χρόνια της Ενσωμάτωσης όμως, το ελληνικό Κράτος φάνηκε να μην κατανοεί πλήρως την νησιωτική ιδιαιτερότητα, όπως αυτή απέρρεε από την πλούσια ιστορική διαδρομή του αρχιπελάγους. Άλλωστε η χώρα θα έβγαινε σύντομα από τον Εμφύλιο και το βάρος δόθηκε κυρίως στην οικονομική ανασυγκρότηση και την πολιτική σταθερότητα. Μολαταύτα, το ειδικό οικονομικό καθεστώς – που υπήρχε από την Αρχαιότητα και το οποίο σεβάστηκαν διαδοχικά οι Βυζαντινοί, οι Ιππότες, οι Οθωμανοί και οι Ιταλοί – διατηρήθηκε στα πλαίσια της ανάπτυξης και της οικονομικής σύμπλευσης με το κέντρο (Αθήνα).

Η κατάσταση σταθεροποιήθηκε σταδιακά και η Δωδεκάνησος άρχισε να λειτουργεί μέσα στα στενά πλαίσια του εθνοκεντρικού μηχανισμού (πελατειακό σύστημα, κομματικοποίηση των νησιών, οικονομική εξάρτηση από την Αθήνα κλπ)· η οικονομική ανάπτυξη δεν συνοδεύτηκε από την πολύτιμη ανάδειξη της πολιτισμικής νησιωτικής ιδιαιτερότητας και οι Δωδεκανήσιοι απέβαλλαν με τον καιρό συγκριτικά πλεονεκτήματα εγγεγραμμένα στο γενετικό υλικό των ίδιων όσο και των νησιών τους.

Η δωδεκανησιακή διασπορά προσπάθησε να συμβάλλει στην ανανέωση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στο άνοιγμα στην κυκλοφορία και στις συμβολικές αναφορές που συνδέουν τον πληθυσμό με τον τόπο του – ή αλλιώς εικονογραφία, για να χρησιμοποιήσω την ορολογία του Jean Gottmann – μέσω της δημιουργίας δικτύων σχέσεων που θα προέβαλλαν χαρακτηριστικά πέραν του φυσικού πλούτου των νησιών. Εις μάτην· η οικονομική ευμάρεια και η πολιτική σταθερότητα που βίωνε η Δωδεκάνησος είχε ήδη αρχίσει να αλλοιώνει τον ευπροσάρμοστο χαρακτήρα των νησιωτών.

Η δεκαετία του 1980 έμελλε να παίξει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη αυτής της κατάστασης καθώς η έξωθεν οικονομική αρωγή ήταν και επισήμως γεγονός. Ουδείς εκ των νεότερων γενεών ενδιαφέρθηκε να ασχοληθεί με τα στοιχεία της νησιωτικής ταυτότητάς του, την Ιστορία και τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου νησιωτικού συμπλέγματος στο οποίο ανήκε και τους λόγους για τους οποίους το ειδικό φορολογικό καθεστώς επέζησε με διακυμάνσεις από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Αυτές οι « χαμένες γενιές » έγιναν ο καθρέφτης ενός ολόκληρου σαθρού εκπαιδευτικού συστήματος που διαβρώθηκε εξ'αιτίας της έσωθεν πολιτικής ολιγωρίας και κακοδιαχείρισης, όπως επίσης και της έξωθεν κακής οικονομικής διαπαιδαγώγησης ενός ολόκληρου λαού (ανεξέλεγκτα δάνεια). Οι φωτεινές εξαιρέσεις δωδεκανησίων διανοουμένων που κατείχαν τα πνευματικά εργαλεία δεν μπόρεσαν ή δεν προσπάθησαν αρκετά να αποδομήσουν το κακοχωνεμένο ευρωπαϊκό μοντέλο.

Εν μέσω της λεγόμενης σοσιαλιστικής αλλαγής, ο ειδικός ΦΠΑ απέκτησε μια επιφανειακή θέση στην ψυχολογία των νησιωτών, έγινε η απόδειξη μιας εξαίρεσης που κανείς δεν ήξερε πόθεν προήρχετο – αφού σημασία είχε το αποτέλεσμα και όχι τόσο η ουσία – αλλά όλοι γνώριζαν πόσο το άξιζαν για το νυν και μετέπειτα επίπλαστο ευ ζην. Ο καταναλωτισμός και ο εύκολος πλουτισμός έγιναν ο κανόνας, ενώ ο κόπος και η καινοτομία η εξαίρεση· θλιβερό παράδειγμα ο τουρισμός, ο οποίος λειτουργεί σήμερα στα νησιά με τον πλέον λάθος και αποδοκιμαστικό τρόπο για την γεωπολιτισμική φυσιογνωμία τους.

Η κρίση του 2009 και οι νέες γεωπολιτικές αναταράξεις επανέφεραν τα παλαιά αναπάντητα ερωτήματα περί ταυτότητας, αξιών και αλληλεγγύης θέτοντας τις υπνωτισμένες γενιές των νησιών προ των προβλημάτων τους. Με τι εφόδια θα υπάρξουν στον σύγχρονο ανταγωνιστικό κόσμο; Ποιο είναι το θεμιτό και το αθέμιτο στην πολιτική πράξη;

Ποιοι είμαστε και σε τι διαφέρουμε ως νησιωτικός πληθυσμός; Γιατί δικαιούμαστε μειωμένο φορολογικό συντελεστή και με ποια επιχειρήματα θα προωθηθεί η μη κατάργηση του, εφόσον τα όρια των οικονομιστικών αναλύσεων επί του θέματος έχουν εξαντληθεί προ πολλού; Γιατί τα αποθεματικά των περιφερειακών δήμων αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της τοπικής αυτορρύθμισης και θα έπρεπε να έχουν καλύτερη και αποτελεσματικότερη διαχείριση τόσο από τους τοπικούς φορείς όσο και από το Κράτος;

Στην παρούσα συγκυρία, όπου ένας ιστορικός και πολιτικός κύκλος πρόκειται σύντομα να κλείσει για τη χώρα, περισσότερο αποτελεσματικός φαίνεται ο συγκροτημένος με επιχειρήματα λόγος παρά οι σπασμωδικές και άτακτες μάχες οπισθοφυλακής για την εξυπηρέτηση κομματικών συμφερόντων. Η αναδιαμόρφωση του ΦΠΑ και η επέμβαση στα διαθέσιμα των νησιών χρήζει προσοχής και βαθιάς γνώσης του ιδιαίτερου πολιτισμικού παράγοντα των τελευταίων, ώστε να μη θιγούν τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά που επέτρεψαν την ανά τους αιώνες προσαρμογή τους σε διάφορες κλίμακες, καθώς και την αυτορρύθμιση στο εσωτερικό τους.

Το ειδικό φορολογικό καθεστώς της Δωδεκανήσου είναι απόρροια υπολογισμού των ανά περιόδους γεωπολιτικών διακυβευμάτων και όχι ένα στεγνό οικονομικό πλεονέκτημα. Όσο το Κέντρο (Αθήνα) εθελοτυφλεί παραμιλώντας αριθμούς και παραπλανητικές αναλύσεις οικονομικής φύσεως, τόσο θα ενισχύεται η τεχνοκρατική έξωθεν προσέγγιση, με αποτέλεσμα να κρίνεται αδύνατη η κατανόηση των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών της ελληνικής νησιωτικής Περιφέρειας από τους ευρωπαϊκούς και διεθνείς κύκλους.

* O Ιωάννης Γεωργικόπουλος είναι Υποψήφιος διδάκτωρ Γεωγραφίας και Γεωπολιτικής Πανεπιστημίου της Σορβόννης
E-mail : jeangeo9@gmail.com