Η αντίσταση 1941-1944: Ένα Εθνικό κεφάλαιο

Rodiaki NewsRoom

Με αφορμή την επέτειο της ανατίναξης της Γέφυρας του Γοργοποτάμου (25 Νοεμβρίου 1942)

Αὐτὰ τὰ δέντρα δὲ βολεύονται μὲ λιγότερο οὐρανό,
αὐτὲς οἱ πέτρες δὲ βολεύονται κάτου ἀπ᾿ τὰ ξένα βήματα,
αὐτὰ τὰ πρόσωπα δὲ βολεύονται παρὰ μόνο στὸν ἥλιο,
αὐτὲς οἱ καρδιὲς δὲ βολεύονται παρὰ μόνο στὸ δίκιο.

Οι στίχοι αυτοί του ποιητή μας Γιάννη Ρίτσου εκφράζουν τον αέναο αγώνα του ελληνικού λαού για ζωή, ελευθερία και δικαιοσύνη. Έναν από αυτούς τους αγώνες τιμούμε και σήμερα, την Εθνική Αντίσταση των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της τριπλής κατοχής της χώρας μας 1941-1944 (από Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους).

Ας δούμε συνοπτικά τα ιστορικά γεγονότα: στις 6 Απριλίου 1941 ο Χίτλερ με τις ορδές του επιτίθεται στην Ελλάδα. Οι Έλληνες αντιστέκονται με σθένος και αυταπάρνηση στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, κατά μήκος της οχυρής γραμμής. Ο αντίπαλος όμως υπερτερεί αριθμητικά και σε οπλικά μέσα. Έτσι, καταλαμβάνεται η Θεσσαλονίκη στις 9 Απριλίου και η Αθήνα στις 27 Απριλίου 1941.

Το τελευταίο δεκαήμερο του Μαΐου θα διεξαχθεί στην Κρήτη μια φοβερή μάχη, η λεγόμενη «Μάχη της Κρήτης», η οποία θα στοιχίσει στις γερμανικές δυνάμεις σημαντικές απώλειες και θα αναγκάσει το Χίτλερ να αναβάλει το σχέδιο «Μπαρμπαρόσα» εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Με τη μάχη της Κρήτης ο ελληνικός λαός ξεκινά ήδη την ηρωική του αντίστασή κατά του κατακτητή.

Ποιοι όμως αγωνίστηκαν στην Εθνική Αντίσταση; Σύσσωμος ο ελληνικός λαός (εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων), αρνούμενος να συμβιβαστεί με την καταπάτηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών του. Η εθνική αντίσταση, λοιπόν, ήταν υπόθεση όλων των Ελλήνων, γι’ αυτό προτάσσουμε και το επίθετο ΕΘΝΙΚΗ.

Όπως γράφει ο Γερμανός ποιητής Σίλερ, «μια αυτόνομη ψυχή, από κάθε φοβερό γεγονός, ξεύρει να γεννήσει κάτι υψηλό». Έτσι κι οι Έλληνες, μέσα από μια βάναυση κατοχή με πείνα, κρύο (θυμίζουμε το φοβερό χειμώνα του 1941), βασανιστήρια κι εκτελέσεις, όχι μόνο δεν άφησαν να καμφθεί το ηθικό τους, αλλά έγραψαν με το αλύγιστο φρόνημά τους μια ακόμη ένδοξη εποποιία, αυτή της Εθνικής Αντίστασης,

Αρχικά οι πράξεις αντίστασης ήταν μεμονωμένες. Ξεχωρίζει εδώ η υποστολή της γερμανικής σημαίας από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης τη νύχτα της 30ης προς 31η Μαΐου του 1941, από το Μανώλη Γλέζο και τον Απόστολο Σάντα, δύο νεαρούς φοιτητές, γεγονός που αποτέλεσε βαρύ πλήγμα για το γόητρο των κατακτητών, ενώ σκόρπισε ρίγη εθνικής υπερηφάνειας στους Έλληνες κι έγινε αντικείμενο διεθνούς θαυμασμού απ' όσους μάχονταν τον Άξονα.

Ένα άλλο περιστατικό εκδηλώθηκε στην ελληνική ανατολική Μακεδονία και αποτελεί, σύμφωνα με τον καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ιωάννη Κολιόπουλο, μία από τις πρώτες αντιστασιακές πράξεις σε όλη την Ελλάδα. Συγκεκριμένα, στη Δράμα και την περιοχή της εκδηλώθηκε σοβαρή εξέγερση, το Σεπτέμβριο του 1941, εναντίον των βουλγαρικών αρχών κατοχής.

Η στάση κατεπνίγη στο αίμα από τις βουλγαρικές στρατιωτικές δυνάμεις, οι οποίες επέδειξαν πρωτοφανή αγριότητα. Η εξέγερση, μάλιστα, χρησίμευσε στις βουλγαρικές αρχές κατοχής ως ανέλπιστη ευκαιρία να εξοντώσουν ή να εκδιώξουν τον ελληνικό πληθυσμό από τα χωριά και τις πόλεις της περιοχής. Το Δοξάτο, η Δράμα και πολλά χωριά πλήρωσαν βαρύτατο φόρο αίματος ως συνέπεια της εξέγερσης αυτής.

Στην πορεία οι πράξεις αντίστασης ήταν πιο οργανωμένες και συντονίστηκαν υπό τη σκέπη ισχυρών και πιο μαζικών οργανώσεων. Αναφέρουμε τις τρεις κυριότερες: ΕΑΜ, Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, η μεγαλύτερη οργάνωση αντίστασης. Το ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ ήταν ο ΕΛΑΣ, Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός, με ηγετική μορφή στους κόλπους του τον Άρη Βελουχιώτη (αντιστασιακό ψευδώνυμο του Θανάση Κλάρα, γεωπόνου από τη Λαμία).

Παράλληλα, έδρασε και ο ΕΔΕΣ, Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος, αντιστασιακή οργάνωση που ίδρυσε ο συνταγματάρχης Ναπολέων Ζέρβας. Ακόμη, πρέπει να αναφέρουμε την ΕΚΚΑ, Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση, με επικεφαλής το συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό. Τέλος, σημαντική υπήρξε η συμβολή της νεολαίας στην Αντίσταση, η οποία συσπειρώθηκε γύρω από την ΕΠΟΝ, την Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων.

Κορυφαία πράξη των συντονισμένων ελληνικών αντιστασιακών ομάδων υπό την καθοδήγηση ενός αγγλικού κλιμακίου καταδρομέων με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Μάγιερς, υπήρξε η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου (νότια της Λαμίας), στις 25 Νοεμβρίου 1942, δηλαδή μια μέρα κοντινή με τη σημερινή πριν από 73 χρόνια. Με την ανατίναξη της γέφυρας παρακωλύονται σοβαρά οι συγκοινωνίες και κόβεται ο δρόμος ανεφοδιασμού των γερμανικών στρατευμάτων του Ρόμελ στην Αφρική μέσω Ελλάδας.

Με το κατόρθωμά τους αυτό οι Έλληνες νιώθουν ότι επανασυνδέονται με το ένδοξο παρελθόν τους. «Ο Γοργοπόταμος στην Αλαμάνα στέλνει περήφανο χαιρετισμό», θα τραγουδήσει ένα δημοφιλές αντιστασιακό άσμα της εποχής. Στο Γοργοπόταμο ο ελληνικός λαός απέδειξε για μία ακόμη φορά ότι ενωμένος –το τονίζουμε αυτό-, με σύμπνοια και ομοψυχία, μπορεί να καταφέρει θαύματα, όποιος κι αν είναι ο αντίπαλος.

Σύσσωμος ο ελληνικός λαός παρέστη και στην κηδεία του μεγάλου ποιητή, του Κωστή Παλαμά, στις 28 Φεβρουαρίου του 1943. Η κηδεία αυτή εξελίχθηκε σε ένα ογκώδες λαϊκό συλλαλητήριο κατά των κατακτητών (ο λαός φώναζε συνθήματα κατά των Γερμανών και στο τέλος, μπροστά στους έκπληκτους κατακτητές, έψαλε τον Εθνικό Ύμνο).

Ο Άγγελος Σικελιανός θα αναφωνήσει τότε την περίφημη φράση: «Ηχήστε οι σάλπιγγες! Σε αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα».
Σύμφωνα με τον Νικόλαο Σβορώνο, τον διακεκριμένο Έλληνα ιστορικό στην Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, ο αντάρτικος πόλεμος που διεξάγεται από τις αντιστασιακές οργανώσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και στα νησιά (θυμίζουμε τον Ιερό Λόχο που δρα στο Αιγαίο) προκαλεί στον Άξονα σοβαρές δυσχέρειες, αφού τον αναγκάζει να κρατά ακινητοποιημένες στη χώρα μας τρεις μεραρχίες γερμανικές και τέσσερις ιταλικές, οι οποίες μάταια προσπαθούν να καταπνίξουν το αντάρτικο κίνημα.

Πέρα όμως από αυτές τις οργανώσεις που δρούσαν κυρίως στα βουνά, εκτός αστικού χώρου, είχαμε και μέσα στις πόλεις κάποιες άλλες οργανώσεις, ασθενέστερες, τις λεγόμενες ‘αόρατες στρατιές’ που είχαν σκοπό την πρόκληση δολιοφθορών στον εχθρό (σαμποτάζ) αλλά και τη συλλογή πληροφοριών σχετικά με τις κινήσεις των κατακτητών. Και αυτές συνέβαλαν με τον τρόπο τους στην εθνική αντίσταση κατά του Άξονα.

Η Εθνική Αντίσταση δεν άφησε αδιάφορους ούτε τους ανθρώπους των γραμμάτων της εποχής. Άλλωστε, όπως υποστήριξε κι ο Γιώργος Σεφέρης, ο συγγραφέας ανήκει στην εποχή του. Αναφέρουμε ενδεικτικά δύο παραδείγματα μεγάλων λογοτεχνών μας, ενός ποιητή κι ενός πεζογράφου. Ο ποιητής είναι ο Τίτος Πατρίκιος, ο οποίος συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση και το 1944 καταδικάστηκε σε θάνατο από συνεργάτες των Γερμανών. Η εκτέλεσή του ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή.

Ο πεζογράφος είναι ο Αντώνη Σαμαράκης, ο συγγραφέας του Ζητείται Ελπίς, ο οποίος κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Το 1944 συνελήφθη από τους Ναζί και καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά κατάφερε να αποδράσει.

Τέλος, από την Εθνική Αντίσταση δεν μπορούσαν να λείψουν, φυσικά, ούτε οι γυναίκες. Πράγματι, οι Ελληνίδες έδωσαν ένα δυνατό «παρών», γράφοντας με το αίμα τους τη δική τους ιστορία αντίστασης. Λέλα Καραγιάννη, Ηλέκτρα Αποστόλου, Ηρώ Κωνσταντοπούλου (έφαγε στο στήθος 17 σφαίρες, όσα και τα χρόνια της), είναι μερικά μόνο από τα παραδείγματα γυναικών που θυσιάστηκαν.

Πολλές, εξάλλου, ήταν και οι γυναίκες που εντάχθηκαν στα ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ. Ο Διονύσιος Σολωμός, αν ζούσε, θα τις αποκαλούσε «αντρογυναίκες», όπως αυτές των Ελεύθερων Πολιορκημένων, δηλαδή γυναίκες τόσο δυνατές και θαρραλέες όσο και οι άντρες.
Η απάντηση του κατακτητή στις μικρές και μεγάλες πράξεις αντίστασης του ελληνικού λαού υπήρξε βάρβαρη και θηριώδης.

Συλλήψεις, βασανιστήρια, φυλακίσεις, πυρπόληση χωριών ολόκληρων και ομαδικές εκτελέσεις, από τις οποίες δεν εξαιρέθηκαν δυστυχώς ούτε τα γυναικόπαιδα. Μόνο στα Καλάβρυτα το Δεκέμβριο του 1943 εκτελούνται 1.104 πατριώτες! Στο Δίστομο Βοιωτίας εκτελούνται 220 γυναικόπαιδα τον Ιούνιο του 1944 (Λέγεται ότι ο Γερμανός επικεφαλής έδωσε την εντολή: «Δε θα αφήσετε ούτε γάτα!»). Στο Καρπενήσι πυρπολούνται 100 χωριά του νομού τον Αύγουστο του 1944. Τίποτα όμως δεν είναι ικανό να λυγίσει το φρόνημα αυτού του λαού

Η αναγνώριση όμως δεν θα αργήσει να φτάσει. Η ελληνική αντίσταση προκαλεί διεθνή θαυμασμό. Πώς ένας τόσο περιορισμένος αριθμητικά λαός είχε τόσο καθολική συμμετοχή στην αντίσταση κατά του κατακτητή; Ο Ζαν Πωλ Σάρτρ, ο Γάλλος υπαρξιστής φιλόσοφος και κορυφαίος διανοούμενος της εποχής, θα γράψει με θαυμασμό: «Για πέντε χρόνια όλες οι χώρες του κόσμου είδαν την ελληνική αντίσταση, το ίδιο το σύμβολο του θάρρους και της πίστης. Η Ελλάδα απέδειξε πως μια ήττα οφειλόμενη στην αριθμητική υπεροχή του αντιπάλου μπορεί να μετατραπεί σε νίκη, όταν δεν γίνεται αποδεκτή.»

Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι αντίσταση και επιχειρήσεις κατά του Άξονα δεν είχαμε μόνο σε ελληνικό έδαφος. Κατά τη διάρκεια της τριπλής κατοχής, ο ελληνικός στρατός ξηράς θα πολεμήσει ηρωικά με μια ελληνική ταξιαρχία (τη λεγόμενη «Ηρωική Ταξιαρχία») στο πλευρό των συμμαχικών δυνάμεων στη μάχη του Ελ Αλαμέιν κατά του Ρόμελ στην Αφρική. Θα πολεμήσει, όμως, στο πλευρό των συμμάχων και στη μάχη του Ρϊμινι, στην Ιταλία με την 3η Ελληνική Ορεινή Ταξιαρχία, η οποία θα ελευθερώσει την ομώνυμη πόλη από τους Γερμανούς.

Όσοι Έλληνες στρατιώτες δεν γύρισαν πίσω, «κοιμούνται εκεί», στο νεκροταφείο του Ρίμινι, επιβεβαιώνοντας έτσι τη ρήση του Θουκυδίδη: Ανδρών επιφανών, πάσα γη τάφος. Επίσης, θρυλική θα μείνει κατά τη διάρκεια της κατοχής η παρουσία του θωρηκτού «Αβέρωφ» σε νηοπομπές και περιπολίες από την Αίγυπτο ως την Άπω Ανατολή, ενώ πλούσια ήταν η δράση και των αντιτορπιλικών ‘Βασίλισσα Όλγα’ και ‘Αδρία’ στο Αιγαίο. Το ίδιο ενεργή θα είναι η παρουσία και της ελληνικής πολεμικής αεροπορίας.

Το μεγαλείο της εθνικής αντίστασης ακολούθησε δυστυχώς ένα δράμα: αυτό του Εμφυλίου Πολέμου. Οι Έλληνες μεγαλούργησαν ενωμένοι στην Εθνική Αντίσταση κατά του κατακτητή και διχασμένοι αλληλοεξοντώθηκαν στον εμφύλιο. Η ιστορία είναι γνωστή, την ξέρουμε από τα αρχαία χρόνια: τους λαμπρούς και νικηφόρους περσικούς πολέμους διαδέχθηκε ο αδελφοκτόνος Πελοποννησιακός πόλεμος που ρήμαξε τις ελληνικές πόλεις κράτη.

Γιατί, όπως υποστηρίζει κι ο Θουκυδίδης, ο μεγαλύτερος ιστορικός της αρχαιότητας, ο εμφύλιος πόλεμος είναι πάντα ο σκληρότερος και οδηγεί σε ακρότητες. Ας μη σταθούμε όμως εδώ. Ας κρατήσουμε για σήμερα τη λαμπρή σελίδα της ελληνικής αντίστασης κατά της ναζιστικής θηριωδίας, της εθνικής μας αντίστασης, όταν ο ελληνικός λαός με υψηλό φρόνημα και, προπαντός, ενωμένος, τα έβαλε με τις δυνάμεις του πανίσχυρου Άξονα αποδεικνύοντας για μια ακόμη φορά την αλήθεια των στίχων του Παλαμά: « Η μεγαλοσύνη στα έθνη δε μετριέται με το στρέμμα, με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και με το αίμα».

Και το αίμα που κλήθηκαν να πληρώσουν οι Έλληνες πατριώτες για την αντίστασή τους ήταν άφθονο. Αποτέλεσε όμως «λευτεριάς λίπασμα» για την απελευθέρωση που ήρθε πανηγυρικά στις 12 Οκτωβρίου 1944, όταν οι Αθηναίοι αντίκρισαν τα γερμανικά στρατεύματα να αποχωρούν και ξεχύθηκαν στους δρόμους για να γιορτάσουν το τέλος της τετράχρονης τυραννίας.

Στις 18 Οκτωβρίου 1944 η γαλανόλευκη θα κυματίσει και πάλι στον ιστό της Ακρόπολης. Σήμερα, με ευγνωμοσύνη αποδίδουμε φόρο τιμής στους Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, σε όσους αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν για να κυματίζει η ελληνική σημαία στον Ιερό Βράχο της Ακροπόλεως, για τη «χιλιάκριβη τη λευτεριά». Γιατί η λευτεριά δε χαρίζεται, η λευτεριά καταχτιέται.

Ομιλία εκφωνηθείσα από τη φιλόλογο Γυμνασίου Καλυθιών και Διδάκτορα Λογοτεχνίας, ΣΤΕΛΛΑ Π. ΒΟΥΤΣΑ στον Ιερό Ναό Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (Ρόδος, 22-11-2015)