Οι σχέσεις φιλίας των παιδιών με συνομήλικούς τους

Γράφει η Βαλασία Βαρδέλλη νηπιαγωγός Η φιλία κατέχει ξεχωριστό ρόλο στο πλέγμα των ανθρωπίνων σχέσεων. Με τον όρο φιλία εννοούμε τη στενή διαπροσωπική σχέση μεταξύ δύο ή περισσότερων ατόμων η οποία χαρακτηρίζεται από συναισθηματική εγγύτητα, αγάπη, εμπιστοσύνη, δέσμευση, μοίρασμα εμπειριών, στοργή και αμοιβαιότητα. Ιδιαίτερα κατά την παιδική αλλά και εφηβική ηλικία οι σχέσεις με άτομα της ίδιας ηλικίας αποτελούν μια ουσιαστική πτυχή στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου, επηρεάζοντας σημαντικά την ανάπτυξή του. Η φιλία μεταξύ δύο παιδιών αναφέρεται σε μια σχέση που υπάρχει εθελοντικά (δεν μπορεί να την επιβάλλει ας πούμε ο εκπαιδευτικός ή ο γονιός), και η οποία ρυθμίζεται και διατηρείται και από τους δύο συμμετέχοντες. Η φιλία προϋποθέτει την παρουσία ενός αμοιβαίου συναισθηματικού δεσμού ανάμεσα σε ένα παιδί και έναν συνομήλικό του. Η παρουσία αυτού του δεσμού πιστοποιείται όταν δύο παιδιά: 1) αναφέρουν ο ένας τον άλλον ως «φίλο τους», 2) αλληλεπιδρούν συχνά και αναζητούν ο ένας την παρέα του άλλου και 3) προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους στις ανάγκες του συντρόφου τους. Η σημασία της φιλίας για την ανάπτυξη των παιδιών Η φιλία είναι αναγκαία για τη φυσιολογική ανάπτυξη και οι πιθανότητες για επιτυχημένη ανάπτυξη ενός παιδιού χωρίς φιλικές σχέσεις, συρρικνώνονται. Επίσης, μέσω της αλληλεπίδρασης με τους φίλους τα παιδιά αποκτούν ένα ρεπερτόριο αποτελεσματικών κοινωνικών συμπεριφορών, αυξάνεται η αυτοπεποίθησή τους και μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να υπάρξει βελτίωση προβληματικών συμπεριφορών, επομένως οι φιλικές σχέσεις έχουν και θεραπευτική αξία. Έχει μελετηθεί ο προστατευτικός ρόλος της φιλίας για τα παιδιά σε έναν κόσμο ο οποίος συνεχώς μεταβάλλεται (μεταβολές στην οικογενειακή δομή, πολιτισμικές και πολιτιστικές διαφοροποιήσεις, πολυπολιτισμική κοινωνία). Έχει υποστηριχθεί ότι αν ένα παιδί έχει έναν ή περισσότερους φίλους έχει μικρότερες πιθανότητες να γίνει θύμα βίας από τους συνομηλίκους του. Σημαντική διαφορά υπάρχει επίσης ανάμεσα στη σχέση παιδιών που είναι φίλοι και στη σχέση των παιδιών που είναι απλά γνωστά μεταξύ τους. Και αυτή η σχέση ορίζεται ως μια σχέση δύο παιδιών αλλά ο δεσμός τους είναι ασθενής: πρόκειται για παιδιά που απλά γνωρίζονται, αλλά δεν έχουν κοντινές σχέσεις, ούτε επιδιώκουν τη συχνή αλληλεπίδραση. Οι φίλοι σε σχέση με τους γνωστούς περνούν περισσότερο χρόνο μαζί, μιλούν περισσότερο μεταξύ τους, μοιράζονται και συνεργάζονται σε μεγαλύτερο βαθμό, επιλέγουν παιχνίδια όπου υπάρχει μεγαλύτερη εγγύτητα και αμοιβαία συμμετοχή και εκδηλώνουν πιο έντονα τα συναισθήματά τους. Σημαντικό στοιχείο είναι ότι τα παιδιά απαιτούν από τους φίλους τους να είναι πιστοί στη σχέση, έμπιστοι και να υπάρχει αμοιβαιότητα συναισθημάτων. Οι φιλικές σχέσεις προσφέρουν σημαντικά πλεονεκτήματα σε σύγκριση με τις υπόλοιπες κοινωνικές σχέσεις, σε τρεις βασικούς τομείς: 1) Θετική αλληλεπίδραση: τα παιδιά που είναι μέλη μίας δυάδας φιλίας εμπλέκονται περισσότερο σε θετικές μορφές αλληλεπίδρασης (λεκτική αλληλεπίδραση, συνεργασία, αλληλοβοήθεια κ.α.). Αυτή η θετική αλληλεπίδραση χρησιμεύει ως πλαίσιο για την κοινωνική και γνωστική ανάπτυξη των παιδιών. 2) Χειρισμός των συγκρούσεων: οι φίλοι και τα παιδιά που δεν είναι φίλοι δεν διαφέρουν στη συχνότητα που συγκρούονται και καβγαδίζουν. Σε αυτό που υπάρχει διαφορά είναι ο χειρισμός και η προσπάθεια επίλυσης των συγκρούσεων. Οι φίλοι είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουν στρατηγικές επίλυσης των συγκρούσεων, πιθανώς επειδή επενδύουν συναισθηματικά στη φιλική σχέση. Επιδιώκουν να «τα βρουν» με το φίλο τους. Επομένως οι φιλικές σχέσεις προσφέρουν ένα σημαντικό εφόδιο για τις μετέπειτα σχέσεις των παιδιών, καθώς προωθούν την ανάπτυξη ικανοτήτων επίλυσης συγκρούσεων. 3) Χαρακτηριστικά της σχέσης: τα παιδιά επιλέγουν φίλους με τους οποίους έχουν πολλά κοινά στοιχεία, τόσο σε δημογραφικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο συμπεριφοράς. Επίσης, οι φιλικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από ισότητα: οι φίλοι δεν καταπιέζουν ο ένας τον άλλο, ούτε επιδιώκουν να κυριαρχήσουν ο ένας στον άλλο. Αυτά τα χαρακτηριστικά, σε συνδυασμό με το ότι οι φίλοι συνεργάζονται, αλληλοβοηθούνται και προσπαθούν να διατηρήσουν τη φιλική σχέση επιλύοντας τις συγκρούσεις, καταδεικνύουν ότι οι φιλικές σχέσεις αποτελούν ένα σημαντικό πεδίο συναισθηματικής ανάπτυξης των παιδιών. H φιλία στην προσχολική ηλικία Η ανάπτυξη της κοινωνικη συμπεριφοράς, όπως είναι φυσικό, έρχεται ως αποτέλεσμα της επικοινωνίας μας με τα πρώτα πρόσωπα του περιβάλλοντός μας, τα οποία κατά πάσα πιθανότητα είναι οι γονείς και στις περισσότερες περιπτώσεις η μητέρα μας. Αν οι γονείς λοιπόν ενθαρρύνουν το παιδί τότε αυτό αποκτά αυτοπεποίθηση και περιέργεια για να γνωρίσει νέα πρόσωπα, ενώ αν το αποθαρρύνουν (π.χ. με πολλαπλά αρνητικά σχόλια για το πως συμπεριφέρεται ή με το να του μαθαίνουν πως όλοι όσοι το πλησιάζουν αποτελούν έναν εν δυνάμει κίνδυνο, εκτός αν “η μαμά” δώσει την άδεια) τότε το παιδί κλείνεται περισσότερο στον εαυτό του και γίνεται δύσπιστο προς τους άλλους, κάτι που χρόνο με το χρόνο γίνεται εμπόδιο στην ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων με τους συνομήλικους του. Όπως αναφέραμε και πιο πάνω η ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων είναι μια δυναμική και σταδιακή διαδικασία που γίνεται βήμα-βήμα. Μερικά από τα πιο σημαντικά σημεία αυτής της ανάπτυξης κατά την προσχολική ηλικία είναι τα ακόλουθα: • 6-8 μηνών Τα παιδιά αγνοούν το ένα το άλλο. Ξεκινάει η κοινωνική επαφή με απλά κοιτάγματα, χαμόγελα και άπλωμα χεριού. • 9-13 μηνών Τα παιδιά μαλώνουν και το ένα προσπαθεί να πάρει τα παιχνίδια του άλλου. • 19-25 μηνών Περιορίζονται οι τσακωμοί. • 19-25 μηνών Παρουσιάζεται συνεργατικό και φιλικό παιχνίδι. Από την ηλικία που το παιδάκι θα πάει στο πρώτο του σχολείο συνήθως μετά τα δύο του χρόνια- η ανάπτυξη των κοινωνικών του δεξιοτήτων επιταχύνεται και επομένως οι φίλοι που αποκτά σε αυτό το διάστημα είναι συνήθως πολλοί σε σχέση με πριν. Αργότερα, στην ηλικία των τριών με τεσσάρων χρόνων, αναπτύσσεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των παιδιών ενώ στην ηλικία των τεσσάρων με πέντε ετών, ταυτόχρονα με τον ανταγωνισμό ο οποίος συνεχίζει να υπάρχει, αρχίζουν να παίζουν συνεργατικά παιχνίδια. Μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα είναι πως ο ανταγωνισμός αυτός είναι πιο έντονος στα αγόρια παρά στα κορίτσια. Στην ηλικία των πέντε χρονών αρχίζουν να αναγνωρίζονται οι αρχηγοί του παιχνιδιού που είναι τα παιδιά τα οποία αγαπούν όλα τα υπόλοιπα μέλη της παρέας, ενώ ταυτόχρονα οι τσακωμοί ανάμεσά τους είναι σχετικά συχνό φαινόμενο. Σε γενικές γραμμές όμως οι φιλίες σε αυτή τη φάση χαρακτηρίζονται από μια ουσιαστική φιλικότητα και τη συνεργατικότητα που υπάρχει ανάμεσά στα παιδιά. Μετά το πέμπτο έτος οι φίλοι αρχίζουν και περιορίζονται και πάλι, πριν το παιδί περάσει στη σχολική ηλικία η οποία αποτελεί έναν νέο διακριτό κύκλο στην ανάπτυξη της κοινωνικότητας. Τι γίνεται όμως όταν τσακωθεί με φίλο/φίλη του; Το παιδί σας έχει ξεκινήσει να πηγαίνει στο νηπιαγωγείο και όλα πηγαίνουν μια χαρά… Το παιδί σας αγαπάει τη δασκάλα του και όλους τους συμμαθητές του. Σας αποχωρίζεται εύκολα κάθε πρωί που το αφήνετε στην πόρτα του νηπιαγωγείου και ανυπομονεί να βρεθεί την τάξη και να ζήσει μια καινούρια μέρα! Όλα αυτά φυσικά μέχρι την ημέρα που γυρίζοντας από το νηπιαγωγείο είναι αμίλητο, λυπημένο ή εμφανώς αναστατωμένο. Τι συνέβη και δεν είναι χαρούμενο το παιδί σας; Μετά από λίγη ώρα που προσπαθείτε να μάθετε το λόγο της άσχημης διάθεσής του, σας λέει ότι σήμερα είχε πρόβλημα με ένα φίλο/φίλη του. Τι πρόβλημα μπορεί να έχει δημιουργηθεί ανάμεσα σε πεντάχρονα, αναρωτιέστε… Είναι σίγουρα στενάχωρο να βλέπετε το νήπιό σας να αντιμετωπίζει πρόβλημα με τις φιλίες του, αλλά καλό είναι να συγκρατηθείτε και να μην τρέξετε να το αγκαλιάσετε, να το παρηγορήσετε και να του δώσετε αμέσως δίκιο. Σίγουρα είναι δύσκολο για ένα γονιό να βλέπει το μικρό του να αντιμετωπίζει πρόβλημα με κάποιο άλλο παιδί και να το στεναχωρεί αυτό, αλλά είναι επίσης, μια καλή ευκαιρία να μάθετε στο παιδί σας μια βασική και θεμελιώδη δεξιότητα , πώς να αντιμετωπίζει τις συγκρούσεις με άλλους. Γιατί σίγουρα θέλετε να μάθει το παιδί σας να επιλύει αποτελεσματικά προβλήματα. Και οι κοινωνικές συγκρούσεις αποτελούν μια πολύ καλή ευκαιρία να το μάθει αυτό. Οι ειδικοί υποστηρίζουν πως κάθε σύγκρουση που έχει το παιδί σας με άλλο παιδί, με τα αδέρφια του ή και με ενήλικες είναι μια ευκαιρία να το διδάξετε και να το ενθαρρύνετε να μπει στη διαδικασία να προσπαθήσει να κατανοήσει και την πλευρά του άλλου, το σεβασμό στον άλλο, καθώς και επικοινωνιακές και διαπραγματευτικές τεχνικές. Κανένας δεν γεννιέται γνωρίζοντας πώς να επιλύει διαφορές, είναι κάτι που το μαθαίνει στην πορεία. Ναι μπορείτε να μάθετε στο παιδί σας τους κανόνες των ομαδικών παιχνιδιών, αλλά δε θα είναι αρκετό, δεν θα είναι η ουσία. Το να διδάξετε το παιδί σας δεν έχει να κάνει με το να μιλάτε απλά, αλλά με το να καθοδηγείτε. Πως ακριβώς καθοδηγείτε ένα πεντάχρονο να μάθει να επιλύει τις συγκρούσεις; Με το να το οδηγήσετε βήμα – βήμα για λίγο καιρό, ώσπου να μάθει τελικά να επιλύει τα προβλήματά του μόνο του. Τα βήματα που μπορείτε να ακολουθήσετε είναι τα εξής: Ρωτήστε συγκεκριμένες ερωτήσεις Όταν προκύψει το πρόβλημα, κάντε συγκεκριμένες ερωτήσεις ώστε να φτάσετε στην καρδιά του τι συνέβη. «Σε χτύπησε; Μήπως σε έκανε να νιώσεις άσχημα; Και τα δυο;» Προσπαθήστε να μείνετε στα γεγονότα: Πως ξεκίνησε όλο αυτό; Τι συνέβη; Τι έκανες εσύ και τι έκανε το άλλο παιδάκι; Βοηθήστε το παιδί σας να μείνει στα γεγονότα και όχι στο γιατί συνέβη ό, τι συνέβη και ποιανού ήταν το λάθος… Βοηθήστε το παιδί σας να εκφραστεί λεκτικά. Μια που μιλήσατε για τα γεγονότα, μιλήστε για το πώς νιώθει το παιδί σας. Βέβαια αυτό είναι πιο εύκολο να το λέμε παρά να το κάνουμε στην πράξη, γιατί αν κάτι λείπει από τα παιδιά του νηπιαγωγείου αυτό είναι το πλούσιο λεξιλόγιο, το να μπορούν να περιγράψουν πως νιώθουν ή τι τους συμβαίνει. Βοηθήστε το παιδί σας να μιλήσει για το πρόβλημα καθοδηγώντας το με φράσεις όπως: «Μοιάζεις αναστατωμένος. Μίλησέ μου περισσότερο για αυτό που σου συνέβη» ή «Πως νιώθεις γι’ αυτό; Αν αυτό συνέβαινε σε μένα θα ένιωθα….» Δίνοντας τις λέξεις στα παιδιά για να εκφράσουν αυτό που νιώθουν τα βοηθάμε να μάθουν να επικοινωνούν πιο αποτελεσματικά και μειώνει την πιθανότητα για μελλοντικά προβλήματα. Κατανοήστε το αλλά μην του δώσετε αμέσως δίκιο: Το να του δώσετε αμέσως δίκιο είναι λάθος τακτική. Αντί γι’ αυτό οι γονείς χρειάζεται να κατανοήσουν το παιδί τους, Να το συναισθανθούν. Ενσυναίσθηση σημαίνει να κατανοήσετε πως νιώθει το παιδί: «Αυτό πρέπει να ήταν δύσκολο για σένα είμαι σίγουρη πως σε αναστάτωσε και σε έκανε να νιώσεις άσχημα…» Ενώ το να του δώσετε δίκιο σημαίνει: «Καημένο μου… Αυτό που έγινε είναι τρομερό δε θα έπρεπε να συμβεί… καλά είναι δυνατόν να σου φερθεί έτσι το άλλο παιδί;» Αυτό που θέλουμε είναι να κάνουμε το παιδί να βρει τη δύναμη να επιλύσει την κατάσταση, όχι να νιώσει θύμα. Γιαυτό γονείς μην ξεχνάτε, ότι οι φιλικές σχέσεις προετοιμάζουν το έδαφος για τα άλλα είδη σχέσεων που αναπτύσσει το άτομο και ειδικότερα, αποτελούν το πρότυπο των στενών διαπροσωπικών σχέσεων που θα δημιουργήσει το άτομο για να έχει μια ομαλή κοινωνική- διαπροσωπική και συναισθηματική προσαρμογή αργότερα στη ζωή του.