Μανόλης Μακρής: «To Γεννάδι βρήκε ένα άξιο καταγραφέα της ιστορίας και του πολιτισμού του»

Rodiaki NewsRoom

"Το Γεννάδι της Ρόδου Ιστορία και Πολιτισμός"

Γράφει ο
Μανόλης Μακρής

Κυρίες και κύριοι,
Με το βιβλίο, που παρουσιάζουμε, ο συγγραφέας του, ο αγαπητός μας Κώστας Σκανδαλίδης, συνεχίζει μια ευδόκιμη προσφορά στα δωδεκανησιακά γράμματα. Είναι το 12ο στη σειρά βιβλίο του.

Για σειρά ετών, συνδυάζοντας από τη μια την εμβρίθεια και τη μεθοδικότητα που απαιτεί η επιστημονική θεώρηση των θεμάτων που πραγματεύεται, κι από την άλλη την αυθορμησία και τον βαθύ συναισθηματισμό του λυρικού ποιητή, μας έδωσε μια σειρά συγγραφικών πονημάτων, που πλούτισαν τη δωδεκανησιακή βιβλιογραφία μας. Κι εκτός απ’ αυτά που τυπώθηκαν σε αυτοτελείς εκδόσεις, είναι κι όσα δημοσιεύονται σε περιοδικά επιστημονικά συγγράμματα, ιδίως στα «Δωδεκανησιακά Χρονικά», μια κι ο Κώστας ανήκει στους τακτικούς -θα έλεγα και ιστορικούς ήδη- συνεργάτες της Σ.Γ.Τ.Δ.

Το βιβλίο για το Γεννάδι, που αποτελεί το θέμα μας, ανήκει στην κατηγορία αυτών που οι ταξινόμοι της βιβλιογραφίας ονομάζουν «Γενικές περιγραφές και πραγματείες» για έναν τόπο. Δεν θα μπορούσες να το χαρακτηρίσεις με μια λέξη, λ.χ. ιστορικό ή λαογραφικό ή δημοσιογραφικό, γιατί απλούστατα είναι απ’ όλα.
Κι είναι πριν απ’ όλα και πέρα από τα επιμέρους, μια συγκινητική κατάθεση αγάπης του συγγραφέα για τον συγκεκριμένο τόπο και τους ανθρώπους του.

Κι εδώ είναι αναγκαία μια πρώτη επισήμανση: Ο Κώστας Σκανδαλίδης δεν ανήκει σ’ αυτούς που ονομάζουμε ερευνητές του γραφείου (ή και του καναπέ ακόμη), δηλ. σ’ αυτούς που περιορίζονται στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Όχι ότι δεν ανατρέχει στη βιβλιογραφία, απεναντίας με πολλή επιμέλεια και πολύ σεβασμό, αλλά και με την απαραίτητη κριτική θεώρηση, αναφέρει και αξιοποιεί κάθε αναφορά των παλαιότερων συγγραφέων που έχει σχέση με το θέμα του, όπως είναι οι αναφορές των περιηγητών και τα δημοσιευμένα έγγραφα της ύστερης Τουρκοκρατίας και της Ιταλοκρατίας.
Όμως η προσφιλής του πηγή πληροφοριών, μια πηγή πρωτότυπη και παράλληλα γοητευτική, δεν είναι το τυπωμένο χαρτί, είναι οι ζωντανές αφηγήσεις των χωρικών, που αποθησαυρίζονται με περισσή φροντίδα και μεταφέρονται αυτούσιες στις σελίδες του βιβλίου.

Και μια κι έχω κάποια ανάλογη πείρα από την καταγραφή αυθεντικών λαϊκών αφηγήσεων, να πω δυο λόγια ακόμη γι’ αυτές: Οι γέροντες κι οι γερόντισσες ζουν με τις αναμνήσεις τους, τις οποίες και αρέσκονται να διηγούνται. Κι έχουν πολύ συχνά το παράπονο ότι οι νεότεροι, ζώντας σ’ άλλους καιρούς κι έχοντας άλλα βιώματα, δεν είναι συνήθως πρόθυμοι ν’ ακούσουν τις -ατέλειωτες άλλωστε- διηγήσεις των ηλικιωμένων. Κι έτσι, τους προκαλεί ιδιαίτερη συγκίνηση όταν ένας «γραμματισμένος» έρχεται και κάθεται δίπλα τους, και τους ζητά να του μιλήσουν όσα έζησαν κι άκουσαν, για πράγματα δηλ. που δεν φαίνεται να ενδιαφέρουν τους πολλούς.

Το θεωρούν κάπως σαν δικαίωση της ζωής τους. Και δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους προσπαθώντας να περιγράψουν τα περασμένα, άλλοτε θρύλους και παραδόσεις, όπως τις άκουσαν κι αυτοί από τους πατέρες και τους παππούδες κι άλλοτε εναργείς μνήμες, όπως τις βίωσαν οι ίδιοι οι αφηγητές (για την δύσκολη εποχή της κατοχής και του πολέμου, για τα σχολειά και τους δασκάλους των παλαιότερων χρόνων, για την παραδοσιακή οικονομική και κοινωνική ζωή κλπ.).

Κι από την άλλη μεριά, ο ερευνητής, καθώς καταγράφει και στη συνέχεια απομαγνητοφωνεί τα όσα του εξιστορούν οι γέροντες κι οι γερόντισσες, διαπιστώνει κάποια στιγμή ότι αυτές, οι αποθησαυρισμένες διηγήσεις, δεν του προσφέρουν μόνο τις πληροφορίες που του είναι χρήσιμες για το θέμα που πραγματεύεται, αλλά ότι ο ίδιος ο λαϊκός λόγος, ο αυθόρμητος κι ανεπιτήδευτος, έχει τόση ενάργεια, τόσο δύναμη, που αξίζει να μεταφερθεί αυτούσιος στο χαρτί, ως «μνημείο του λόγου».
Αυτή τη διαπίστωση έκαμε από νωρίς κι ο Κώστας κι έτσι σημαντικό μέρος της ύλης του βιβλίου που παρουσιάζουμε καταλαμβάνουν αυτές οι λαϊκές διηγήσεις, καταχωρημένες με τα ονόματα των αφηγητών, την ηλικία τους, τις γραμματικές τους γνώσεις, όπως απαιτεί η σύγχρονη λαογραφία κι η κοινωνική ανθρωπολογία. Σε κάποιο σημεία μάλιστα, δεν πρόκειται για την αφήγηση ενός μόνο προσώπου, αλλά για ένα διάλογο μεταξύ φίλων, που διηγούνται μνήμες από τα χρόνια της Ιταλοκρατίας και του Πολέμου.

Εδώ ανακατεύεται δημιουργικά η ιστορία με την λαογραφία, τα τραγικά με τα ευτράπελα, τ’ ακούσματα και τα βιώματα, όπως άλλωστε είναι και η ίδια η ζωή. Κι έτσι, τα όσα έχει να πει ο συγγραφέας, δεν είναι, στο μεγαλύτερο τουλάχιστον μέρος τους, λόγια από καθέδρας, όπως συνηθίζουν πολλοί συγγραφείς.

Έρχονται «από κάτω», από το στόμα και την καρδιά του ίδιου του λαού, που έχει το δικό του τρόπο αντίληψης, όπως και τη δική του μοναδική διατύπωση κι έκφραση.
Δεν διστάζω να πω ότι πολλές από τις αφηγήσεις, θα μπορούσαν, δοσμένες κατάλληλα, να διεκδικήσουν την είσοδό τους στον ευρύτερο χώρο της λογοτεχνίας ως ηθογραφικά διηγήματα, ιδιαίτερα οι αναφερόμενες στους ναούς και τα θαύματα των αγίων, στα σχολεία της εποχής, στις ειδικές καταστάσεις του πολέμου κλπ.

Για τη μεταφορά σε βιβλίο του λαϊκού λόγου, χρειάστηκε η φιλότιμη προσπάθεια από τον συγγραφέα για την απόδοση της ιδιωματικής ροδίτικης προφοράς, κάτι που δεν είναι καθόλου εύκολο. Το κατόρθωσε όμως. Και τελικά, με την αξιοποίηση των γραπτών πηγών, την ανάδειξη των λαϊκών αφηγήσεων και τις απαραίτητες περιγραφές, τις καίριες παρατηρήσεις και τις επισημάνσεις του συγγραφέα, δομήθηκε κι ολοκληρώθηκε το βιβλίο.

Το Γεννάδι αναδύεται στο σύνολό του από τις καλογραμμένες σελίδες του έργου.

Χρειάστηκε ο συγγραφέας να επισκεφθεί, να παρατηρήσει προσεκτικά και να φωτογραφίσει τους τόπους που αναφέρει. Καρπός αυτής της προσπάθειας είναι οι συχνά λυρικές περιγραφές για τα βουνά, τις βρύσες, τα δάση, τα ανθρώπινα έργα στην ύπαιθρο. Χρειάστηκε ακόμα να περιγράψει τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής, εξιστορώντας παράλληλα και με λίγα λόγια τη γενικότερη μυθολογία και την ιστορία του νησιού, ενώ καταγράφει συναρπαστικές πληροφορίες για ιστορικά γεγονότα ή λαϊκούς θρύλους που συνδέονται με τα μνημεία του παρελθόντος. Θρύλους και παλιές ιστορίες και παραδόσεις καταγράφει αναφερόμενος και στην ευρύτερη λαϊκή πίστη, με τους αγίους και τα δαιμονικά, τις φυσικές αναζητήσεις και τις μεταφυσικές αγωνίες των ανθρώπων εκείνων.

Πλουσιότερα κι ακριβέστερα είναι τα στοιχεία για τις νεότερες εποχές, τους πολέμους, τις επιδημίες, τους σεισμούς, ενώ με πολλή υπομονή καταρτίστηκαν ενδιαφέροντες πίνακες, όπως εκείνος με τον κατά καιρούς πληθυσμό του νησιού από το 1420 μέχρι την ιταλική κατάκτηση ή ο άλλος με την ιστορία της τοπικής αυτοδιοίκησης στο Γεννάδι από την απελευθέρωση μέχρι σήμερα, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας κατάλογος βιογραφικών σημειωμάτων με τους εκπαιδευτικούς, τους γιατρούς και λοιπούς επιστήμονες, τους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών, τους ιερείς, τις προσωπικότητες της πολιτικής ιστορίας και τις προσωπικότητες της διασποράς που συνδέονται με το Γεννάδι.

Με πολλή επιμέλεια συγκεντρώνεται και προβάλλονται οι πληροφορίες για τους δύσκολους καιρούς, τις στερήσεις, τη σκλαβιά, τους αγωνιστές ενάντια στην ξενική κατοχή και ιδίως ενάντια στις προσπάθειες εξιταλισμού, τα δραματικά γεγονότα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι την απελευθέρωση και την εθνική δικαίωση. Στη συνέχεια έρχεται στα μεταπολεμικά χρόνια με την προσαρμογή στον ελεύθερο εθνικό βίο και στις σύγχρονες συνθήκες ζωής, για να έλθει στο σημερινό Γεννάδι με τις υποδομές του, τα σωματεία του, την πολιτισμική του δραστηριότητα.
Σημαντικές είναι κι οι αναφορές σε ποικίλα κεφάλαια της παραδοσιακής ζωής, όπως είναι οι παλιές φορεσιές, τα παραδοσιακά σπίτια, η λαϊκή τέχνη, τα δίστιχα, τα κάλαντα, τα παλιά παραμύθια κι άλλες διηγήσεις λαογραφικού ενδιαφέροντος.
Προχωρά, τέλος, και στη συλλογή καθαρά γλωσσολογικής ύλης, όπως είναι τα βαπτιστικά και οικογενειακά ονόματα και μια πλούσια συλλογή τοπωνυμίων.

Ολοκληρώνω. Με το βιβλίο που έχουμε την χαρά να παρουσιάζουμε, το Γεννάδι βρήκε ένα άξιο καταγραφέα της ιστορίας και του πολιτισμού του. Η Ρόδος είναι ανεξάντλητη σε πηγές παραδόσεων, συγκινήσεων και εμπνεύσεων. Μακάρι αυτό το βιβλίο του Κώστα Σκανδαλίδη να βρει μιμητές και να έχουμε κι άλλα παρόμοια βιβλία γι’ άλλα χωριά του νησιού. Και στον ίδιο το συγγραφέα ευχόμαστε να είναι πάντα ακμαίος και δημιουργικός για να μας χαρίσει κι άλλα συγγραφικά του πονήματα.