Η Γερά της Τήλου: To εγκαταλελειμμένο χωριό

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Τάσης Παπαϊωάννου στο efsyn.gr*

Λίγο πιο έξω από τα Λιβάδια, το λιμάνι της Τήλου, κι αφού ανηφορίσεις στο ξωκλήσι του Αϊ-Γιάννη, ξεκινάει ένα από τα πιο όμορφα μονοπάτια του νησιού.

Χτισμένο παστρικά με μεγάλες πέτρες, το τμήμα προς την απότομη κλίση, ορίζει το παλιό καλντερίμι που οδηγεί στο ανατολικό άκρο του νησιού, αντικριστά στη Χάλκη.

Ευθύγραμμα τμήματα ακολουθούν σχεδόν μια ισοϋψή καμπύλη και μόνο στα δύσβατα σημεία της διαδρομής, με ανηφορικές ή κατηφορικές ράμπες σε σχήμα ζιγκ ζαγκ, κινείσαι μέσα στις κακοτράχαλες πλαγιές.

Κάτω χαμηλά η θάλασσα, μ’ ένα βαθύ ultramarine χρώμα, αποτελεί το πανέμορφο φόντο πάνω στο οποίο προβάλλονται γκρίζα πελώρια βράχια. Στέκουν αγέρωχα, αντιστικτικά στο μονοπάτι που μοιάζει με οριζόντια μαχαιριά πάνω στην απόκρημνη πλαγιά. Στο βάθος αριστερά διαγράφεται καθαρά η γαλάζια κορυφογραμμή των βουνών της Τουρκίας.

Κάθε τόσο μεθυστικές ευωδιές συντροφεύουν το βάδισμά σου. Ολες οι πλαγιές είναι κατάφυτες από θυμάρια και φασκόμηλα που μοσχοβολούν, ενώ πού και πού ξεπετάγονται με το κοκκινωπό τους χρώμα ολοστρόγγυλοι φλόμοι, μεγάλοι σαν δέντρα. Η ομορφιά του ξερού άνυδρου τοπίου είναι εκπληκτική!

Στη μέση περίπου της διαδρομής προς τη Γερά, τον εγκαταλελειμμένο οικισμό, συναντάς ένα μικρό ίσιωμα, ένα οροπέδιο όπου παλιά καλλιεργείτο, όπως και πολλές από τις πλαγιές που τεμαχίζονται από τις γκρίζες επάλληλες ξερολιθιές εγκαταλειμμένες σήμερα. Εκεί το πέτρωμα αλλάζει υφή και χρώμα, με αποτέλεσμα το μονοπάτι να μοιάζει με κατακόκκινη πινελιά μέσα στα κίτρινα ξερόχορτα.

Δυο τρία πετρόχτιστα κτίσματα σου φανερώνουν πως κάποτε ζούσαν άνθρωποι σ’ αυτήν την ερημιά, καλλιεργώντας τον σκληρό τόπο. Σήμερα άλλοι κατοικούν στα πέτρινα χαλάσματα. Οι μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής, τα κατσίκια. Ξεμυτίζουν κάθε τόσο, άλλοτε σκαρφαλωμένα πάνω στα βράχια ακίνητα σαν αγάλματα που αγναντεύουν το άπειρο κι άλλοτε στέκοντας προφυλαγμένα στη σκιά μιας ξερολιθιάς, ενός δένδρου ή μιας σκοτεινής σπηλιάς.

Προχωρώντας φτάνεις σιγά σιγά στην πλαγιά όπου βρίσκεται χτισμένη η Γερά. Στην κάτω πλευρά του μονοπατιού αντικρίζεις μικρές συνεχόμενες ακρογιαλιές που καταλήγουν στον όμορφο όρμο του Αγίου Ζαχαρία. Από μακριά δεν διακρίνεις τίποτε. Μόνο το μονοπάτι που συνεχίζει την πορεία του και ανηφορίζει στο διάσελο του βουνού, ενώ στο βάθος ξεπροβάλλει καθαρά ο ορεινός όγκος της Χάλκης.

Σταδιακά, ανάμεσα σε συκιές, βελανιδιές και θαλασσόκεδρους αποκαλύπτεται ο οικισμός. Βλέπεις τα δώματα των μικρών πέτρινων σπιτιών που κατηφορίζουν προς τα κάτω, ακολουθώντας την κλίση του εδάφους. Περιστασιακοί κάτοικοι του χωριού ήταν αγρότες που καλλιεργούσαν τούτο τον κακοτράχαλο τόπο και έρχονταν από το Μικρό Χωριό της Τήλου, ακατοίκητο και αυτό σήμερα, αφού εγκαταλείφτηκε γύρω στο 1950.

Πρόκειται για ένα μοναδικό σύνολο χτισμάτων! Σφιχτοδομημένα, το ένα κοντά στο άλλο κι όλα να «βλέπουν» προς την ανατολή. Μικροί παραλληλεπίπεδοι όγκοι, το πολύ 3 x 7 μέτρα, τοποθετημένοι παράλληλα ο ένας σε σχέση με τον άλλο, σε σειρές. Ενα σύνολο που προκύπτει από την επανάληψη ενός αυστηρού βασικού τύπου.

Μονόχωρα τα περισσότερα, με μια χαμηλή πόρτα στη μακριά πλευρά τους, κάποιες φορές κι ένα μικρό παράθυρο δίπλα της, είναι τα μόνα ανοίγματα. Μπροστά ή στο πλάι μικρές αυλές πλαισιώνουν το κάθε σπίτι, ενώ συχνά εκεί, στον ελάχιστο χώρο τους, συναντάς μικρούς φούρνους με τον θόλο τους κατασκευασμένο από κομμάτια σπασμένων κεραμιδιών.

Ο εσωτερικός χώρος είναι εξαιρετικά λιτός και χαμηλοτάβανος. Ενα τζάκι, πότε στη γωνία των τοίχων, πότε στο μέσον της μικρής πλευράς και μια-δυο εσοχές στο πάχος των τοίχων αποτελούν τα μοναδικά στοιχεία του φτωχικού σπιτικού.

Η στέγαση της μικρής κάμαρης γίνεται με ακανόνιστους κορμούς από φίδες, από πάνω τους κλαδιά, φύκια και άργιλο, που ολοκληρώνουν την κατασκευή. Σοβατισμένες αναγλυφάδες οδηγούν το νερό της βροχής σε μικρές δεξαμενές λαξευμένες στον βράχο. Πάνω από τις ακμές των δωμάτων ξεπροβάλλουν μόνο οι καμινάδες των τζακιών, μικρές γλυπτικές απολήξεις που δίνουν ένα ρυθμό με την επαναλαμβανόμενη παρουσία τους.

Ολος ο αγροτικός οικισμός χτισμένος σ’ ένα πανάρχαιο ιπποδάμειο σύστημα, με επάλληλα στενά σοκάκια το πολύ 1 με 1,5 μέτρο κατά τον άξονα βορρά - νότου. Στα περισσότερα σπίτια οι σκεπές έχουν καταρρεύσει και μόνο οι περιμετρικοί τοίχοι στέκουν όρθιοι.

Ετσι όπως παρατηρείς τα σπίτια από ψηλά συνειδητοποιείς πόσο «μοντέρνος» είναι τόσο στη δομή της πολεοδομικής του συγκρότησης όσο και στην επανάληψη της τυπικής μονάδας του κάθε σπιτιού. Οι ελάχιστες ανεπαίσθητες παραλλαγές πάνω σ’ αυτόν τον βασικό τύπο προσδίδει στο σύνολο εξαιρετική ομορφιά και ενδιαφέρον, δίχως να φτάνει σε μια βαρετή τυποποίηση.

Επιστρέφοντας η μορφή του ακατοίκητου εδώ και δεκαετίες παραδοσιακού οικισμού εντυπώνεται στο μυαλό. Αυτό που εντυπωσιάζει στη Γερά δεν είναι η ποικιλομορφία και η εικόνα των ερειπίων που γοητεύουν, αλλά ότι πίσω από όλα αυτά κρύβεται η τάξη και ο κανόνας που συγκροτούν τη συνθετική δομή της.

Ο διαχρονικός κανόνας που εδώ γίνεται αχρονικός. Μια χωρική έκφραση χτισμένου χώρου που αντανακλά την αλληλεγγύη και τη συντροφικότητα των φτωχών αγροτών που όλοι μαζί, βοηθώντας ο ένας τον άλλο, προσπαθούσαν σε δύσκολους καιρούς να επιβιώσουν.

* Αρχιτέκτων, καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων