Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Σιδηρίτις η συριακή (Sideritis syriaca), κοινώς μαλοτήρα, τσάι του βουνού

Rodiaki NewsRoom

Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας

Του Δρ. Ιωάννη Ηλ. Βολανάκη  Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Το γένος Σιδηρίτις (Sideritis) είναι μεγάλο και δύσκολο στην ταξινόμησή του. Μερικά πολύ αρωματικά είδη αυτού φύονται σε διάφορα βουνά της χώρας μας. Το αφέψημά των χρησιμοποιείται πολύ ως ρόφημα και είναι γνωστό ως «τσάι του βουνού» ή «Μαλοτήρα, η» (Κρήτη).

Υπάρχουν περίπου εκατόν πενήντα (150) είδη του φυτού Σιδηρίτις, τα οποία φύονται στις παραμεσόγειες περιοχές, τα Κανάρια νησιά και την Βόρεια Ασία. Το είδος Σιδηρίτις η συριακή (Sideritis syriaca) είναι γνωστό στην Κρήτη με το κοινό όνομα «Μαλοτήρα».

Αυτό ανήκει στην οικογένεια των Αγγειοσπέρμων, δικοτυληδόνων φυτών, στην οποίαν ανήκουν επίσης τα επόμενα : ο Βασιλικός ( Ώκιμον το βασιλικόν), το Θυμάρι (Θύμος ο κεφαλωτός), η Μέντα ή Ηδύοσμος (Μίνθη η σταχυώδης), η Ματζουράνα (Ορίγανον η Μαγιοράννα), η Ρίγανη (Ορίγανον το κοινόν), το Φυτιλάκι (Μπαλλότα η κρατηροειδής), το Δενδρολίβανο ή Ροσμαρί (Ροσμαρίνος ο φαρμακευτικός), η Φασκομηλιά ή Σφακομηλιά ή Αλισφακιά (Ελελίσφακος ο φαρμακευτικός), ο Δίκταμος ή Ατίταμος ή ΄Ερωντας (Αμάρακος ο δίκταμνος ή Ορίγανον το δίκταμνον), η Λεβάντα (Λαβαντούλα η στοιχάς) και άλλα είδη.

Τα Χειλανθή ή Χειλωτά (Labiatae), όπως πρέπει ορθότερα να ονομάζονται, υπάγονται στη τάξη Σωληνανθή (Tubiflorae) και περιλαμβάνουν περίπου διακόσια (200) γένη, με τρεις χιλιάδες (3000) είδη των ευκράτων και θερμών χωρών, με κύριο κέντρο εξάπλωσης αυτών τις παραμεσόγειες περιοχές. Στην ελληνική χλωρίδα ανήκουν πάνω από διακόσια (200) είδη.

Τα περισσότερα φυτρώνουν σε ξηρά, πετρώδη και βραχώδη μέρη, ενώ άλλα σε δάση, αγρούς, υγρά μέρη κ.λπ.. Είναι κυρίως πόες, ημίθαμνοι ή θάμνοι, φρύγανα και πολύ σπάνια δένδρα. Χαρακτηρίζονται από βλαστό με τριγωνική διατομή, φύλλα απλά, αντίθετα, σταυρωτά τοποθετημένα και συνήθως με έντονη και χαρακτηριστική αρωματική οσμή, που οφείλεται στην παρουσία πολυαρίθμων αδένων με αιθέρια έλαια. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι τα άνθη των.

Αυτά σχηματίζουν ταξιανθίες με ποικίλη μορφή, απλές ή σύνθετες, ή είναι τοποθετημένα κατά σπονδύλους στις μασχάλες των φύλλων. Τα άνθη των είναι έντονα ζυγόμορφα και δίχειλα. Σε αυτό οφείλεται και η ονομασία της οικογενείας αυτής. Ο κάλυκας είναι συνήθως δίχειλος, πενταμερής, με λοβούς.

Η στεφάνη είναι επίσης δίχειλος, συμπέταλη, πενταμερής, συνήθως με μακρύ σωλήνα. Από τα πέντε (5) πέταλα τις περισσότερες φορές τα δύο σχηματίζουν το άνω χείλος και τα τρία το κάτω. Ο τρόπος όμως διαμόρφωσης της στεφάνης ποικίλλει. Τα περισσότερα Χειλανθή είναι πλούσια σε αιθέρια έλαια και γι΄ αυτό χρησιμοποιούνται πολύ σαν φυτά φαρμακευτικά, αρωματικά κ.λπ. Στη φαρμακευτική χρησιμοποιούνται ως τονωτικά, στυπτικά, αντισπασμωδικά, διουρητικά, για τη διευκόλυνση της πέψης κ.λπ. Μεγάλη είναι επίσης η χρήση αυτών στην αρωματοποιία.

Πολλά είναι μελιττογόνα και μάλιστα το μέλι που προέρχεται από ορισμένα από αυτά είναι αρίστης ποιότητος (θυμάρι). Υπάρχουν ακόμη πολλά, τα οποία καλλιεργούνται ως διακοσμητικά για τα άνθη των και το ωραίο και αρωματικό των φύλλωμα.

Συνήθως τα Χειλανθή, αν και ελάχιστα από τα είδη των δίδουν εδώδιμα προϊόντα, είναι μια από τις σημαντικότερες οικογένειες από την άποψη της χρησιμότητος αυτών για τον άνθρωπο. ( Βλ. Γ. Χριστόπουλος, Επιμέλεια, Εκδοτική Αθηνών, Φυτολογία, Αθήνα 1990, σ. 352-353). Σιδηρίτις (Sideritis)

Πρόκειται για μονοετείς ή πολυετείς πόες, αποξυλωμένες μερικές φορές στη βάση των, κατά το μάλλον ή ήττον τριχωτές. Τα φύλλα είναι ακέραια ή οδοντωτά, ισχυρώς νευρώδη. Τα άνθη είναι κίτρινα ή λευκά, μικρά, διατεταγμένα κατά σπονδύλους απομεμακρυσμένους ή πλησίον αλλήλων άνευ βρακτείων.

Ο κάλυκας του άνθους είναι κωδωνοειδής – σωληνοειδής με δέκα (10) νευρώσεις και πέντε (5) οδόντες ευθείς, νήσσοντας, σχεδόν ισομήκεις, τεταγμένους σε δύο χείλη. Η στεφάνη των ανθέων είναι δίχειλος, με σωλήνα βραχύ, έγκλειστον και φέροντα συνήθως εσωτερικώς δακτύλιον εκ τριχών. Το άνω χείλος του άνθους είναι ευθύ, σχεδόν επίπεδον, ακέραιον ή δισχιδές.

Το κάτω χείλος του άνθους είναι με τρεις λοβούς απλωτούς. Το μεσαίον χείλος είναι μεγαλύτερον. ΄Εχει τέσσερεις (4) βραχείς στήμονες, οι οποίοι είναι έγκλειστοι εντός του σωλήνος της στεφάνης. Οι ανώτεροι στήμονες με δύο γυρεόσακκους διεστώτας. Οι κατώτεροι στήμονες με ανθήρας ατροφικούς ή δυσμόρφους.

Ο στύλος είναι έγκλειστος με άνω λοβόν κυλινδρικόν και κάτω πεπλατυσμένον, περιβάλλοντα την βάση του άνω. Οι καρποί είναι κάρυα με μορφήν στρογγύλην. Η ονομασία του φυτού «Σιδηρίτις» προέρχεται από το ότι παλαιότερα επιστεύετο, ότι αυτό θεραπεύει πληγές, που προέρχονται από τον σίδηρο.

Ο επιφανής αρχαίος ΄Ελληνας Ιατρός και Φαρμακολόγος Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς ή Ταρσεύς (8 -78 μ. Χ.) αναφέρει τρεις (3) Σιδηρίτιδες, με παρόμοιες φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες, όμως φαίνεται ότι καμία από αυτές δεν ταυτίζεται ακριβώς με την Σιδηρίτιδα τη συριακή. [Βλ. Δ. Καββάδας, Εικονογραφημένον Βοτανικόν - Φυτολογικόν Λεξικόν, τ. 8 (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), σ. 3614]. Σιδηρίτις η συριακή (Sideritis syriaca)

Το φυτό αυτό φύεται μεταξύ άλλων και στα βουνά της Κρήτης (Λευκά όρη, περιφέρεια Σφακίων, περιοχή Ανωπόλεως) και είναι γνωστό με το κοινό όνομα «Μαλοτήρα, η» ή «Τσάϊ του βουνού». Συλλέγεται κατά τους θερινούς μήνες, αποξηραίνεται στη σκιά και σε καλώς αεριζόμενο μέρος, φυλάσσεται καταλλήλως και χρησιμοποιείται κατά τον χειμώνα.

Το αφέψημά του θεωρείται ότι έχει μαλακτικές και αντιμικροβιακές ιδιότητες, συνιστάται δε ιδιαίτερα σε κρυολογήματα. Φυτρώνει και αναπτύσσεται σε υψόμετρο, το οποίο κυμαίνεται από 500 έως 2000 μ.

Και όσο μεγαλύτερο είναι το υψόμετρο, όπου φύεται το φυτό αυτό, τόσο μεγαλύτερη είναι και η περιεκτικότητα αυτού σε ωφέλιμα συστατικά. Σε περιπτώσεις, που το φυτό αυτό καλλιεργείται σε χαμηλότερα υψόμετρα, τότε χρησιμοποιείται επίσης, όπως και το αυτοφυές, όμως υστερεί ως προς την ποιότητα. Υπάρχουν περί τα εκατόν πενήντα (150) διαφορετικά είδη του φυτού αυτού στις παραμεσόγειες χώρες.

Στην Ελλάδα απαντούν περί τα δέκα (10), από τα οποία ενδεικτικά αναφέρονται τα επόμενα :

1) Σιδηρίτις η πορφυρά (Sideritis purpurea)

2) Σιδηρίτις η ρωμάνα (Sideritis romana)

3) Σιδηρίτις η μαλλωτή (Sideritis lanata)

4) Σιδηρίτις η ορεινή (Sideritis montana)

5) Σιδηρίτις η αφισταμένη (Sideritis remota)

6) Σιδηρίτις η πολυανθής (Sideritis florida)

7) Σιδηρίτις η τεΐοσμος (Sideritis theezans) Σχετικά με τη Σιδηρίτιδα τη συριακή ο Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος αναφέρει μεταξύ άλλων και τα επόμενα : « 33. Σιδηρίτις, οι δε Ηρακλείαν. Πόα εστί φύλλα έχουσα όμοια πρασίω, επιμικέστερα δε προς τα ελελισφάκου ή δρυός, μικρότερα μέντοι και τραχέα.

Καυλούς δε ανίησι τετραγώνους, σπιθαμιαίους ή και μείζονας, ουκ αηδείς εν τη γεύσει και ποσώς υποστύφοντας, εφ΄ οις εκ διαστημάτων σφόνδυλοι περιφερείς ώσπερ πρασίου και εν αυτοίς σπέρμα μέλαν.

Φύεται δε εν υποπέτρεις χωρίοις. Δύναμιν δε έχει τα φύλλα καταπλασσόμενα τραυμάτων κολλητικήν και αφλέγμαντον. 34. Άλλη σιδηρίτις. Κλώνας έχει διπήχεις, λεπτούς, φύλλα δε επί μίσχων μακρών, όμοια τοις της πτέριδος, ακροσχιδή, πολλά εκατέρωθεν, εκ δε των ανωτέρω μασχαλών αποφύσεις λεπτάς, μακράς, επ΄ άκρου σφαιροειδή κεφαλήν εχούσας τραχείαν, εν η σπέρμα όμοιον τεύτλω, στρογγυλώτερον δε και σκληρότερον. Δύναμις δε και ταύτης εστί και των φύλλων τραυματική. 35.

Ετι και ετέρα λέγεται είναι σιδηρίτις, ην και αυτήν Ηρακλείαν Κρατεύας καλεί, φυομένην εν τοίχοις και αμπελώσιν, έχουσα φύλλα μικρά, πολλά από μιάς ρίζης, όμοια κοριάνδρω περί καυλίοις σπιθαμιαίοις, λείοις, τρυφεροίς, υπολεύκοις, ενερευθέσιν, άνθη δε φοινικά, μικρά, γευομένω πικρά, γλίσχρα. Και ταύτης η δύναμις επιτιθεμένης κολλητική εναίμων και νεωτρώτων. 36. Καλούσι τινες και την Αχίλλειον σιδηρίτιν.

Φέρει δε ραβδία σπιθαμιαία ή και μείζω, ατρακτοειδή και περί αυτής φυλλάρια λεπτά, εντομάς πυκνάς εκ πλαγίων έχοντα, προσεμφερή κορίω, υπόπικρα, γλίσχρα, πολύοσμα, ουκ αηδή, φαρμακώδη δε την οσμήν, σκιάδιον επ΄ άκρου περιφερές, άνθη λευκά, είτα χρυσίζοντα. Φύεται δε εν ευγείοις τόποις. Και τούτου η κόμη λεία εναίμων εστί κολλητική και αφλέγμαντος, αιμορραγίας τε εφεκτική και της εκ μήτρας εν προσθέτω. Και το αφέψημα δε αυτής εστιν εγκάθισμα ροϊκαίς. Πίνεται δε και προς δυσεντερίαν». (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής IV, 33-36).

Φαρμακολογικές ιδιότητες Νεότερες έρευνες έδειξαν, ότι το είδος Σιδηρίτης η σκαρδική (Sideritis scardica), έχει διάφορες φαρμακολογικές ιδιότητες, όπως : αντιφλεγμονώδεις, αναλγητικές, αντιοξειδωτικές σε βαθμό αντίστοιχο του Πράσινου τσαγιού (Camellia sinensis), προστατευτικές στο γαστρεντερικό σύστημα και στα υποχόνδρια,

ανοσοτροποποιητικές, αντιβακτηριδικές και ότι περιέχει ουσίες, οι οποίες αναστέλλουν την επαναπρόσληψη της σεροτονίνης, της ντοπαμίνης και της ναρανδρεναλίνης στον εγκέφαλο ποντικού και σεροτονίνης στον άνθρωπο (αντακαταθλιπτική δράση, παρόμοια με αυτήν των ΕΑΕΣ – SSRIS). Λαϊκή Ιατρική Στην Ισπανία είδος αυτοφυούς Σιδηρίτιδος, που απαντά στα βουνά της χώρας αυτής, χρησιμοποιείται ευρύτατα ιδίως για χρόνια θεραπεία φλεγμονωδών καταστάσεων.

Την Κρήτη, παλαιότερα και τώρα η Σιδηρίτις η συριακή, κοινώς Μαλοτήρα, θεωρείται σχεδόν ως «πανάκεια», και συνιστάται σε όλα τα νοσήματα, ειδικότερα σε εκείνα που σχετίζονται με τον αναπνευστικό σύστημα και με το γαστρεντερικό. Επίσης συνιστάται ως πρωϊνό ρόφημα γενικώς, διότι παρέχει ευεξία στον οργανισμό και τον προφυλάσσει από διάφορες λοιμώξεις.

Τελευταία και εξαιτίας της μεγάλης ζητήσεως της Σιδηρίτιδος της συριακής, κοινώς Μαλοτήρας, οι πληθυσμοί του φυτού αυτού έχουν αρκετά μειωθεί και ένεκα τούτου εθωρήθη επαπειλούμενο.

Ως εκ τούτου έχει χαρακτηρισθεί ως «προστατευόμενον είδος» και έχουν τεθεί ορισμένοι περιορισμοί, ως προς τον χρόνον της συλλογής αυτού και την ποσότητα. Συνιστάται η συλλογή του φυτού αυτού να γίνεται μόνο κατά τους πρώτους μήνες του θέρους και σε μικρές ποσότητες, και μόνο για ιδία χρήση.