Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Παιωνία η ροδία (Paeonia rhodia), κοινώς παιωνία

Rodiaki NewsRoom

"Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας"

Γράφει o
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Η Παιωνία η ροδία (Paeonia rhodia) ή Λευκή παιωνία (Paeonia alba) είναι ένα πανέμορφο ενδημικό φυτό της Ρόδου, που απαντά μονό σε ορισμένες περιοχές της νήσου αυτής και πουθενά αλλού σε ολόκληρο τον κόσμο.

Εκτός από τα μεγάλα, εξαιρετικά ωραία και αρωματικά άνθη της, η Παιωνία η ροδία, σύμφωνα με νεότερες επιστημονικές έρευνες, έχει πολλές και σπουδαίες φαρμακευτικές ιδιότητες και θεραπευτικές χρήσεις.

Μικρός αριθμός φυτών, τα οποία απαντούν ως αυτοφυή σε ορισμένες μόνον περιοχές και πουθενά αλλού, ονομάζονται ενδημικά φυτά ή «ενδημίτες». Ενδεικτικά αναφέρεται, ότι σε συγκεκριμένες ορεινές περιοχές της Κρήτης φύεται το σπουδαίο φαρμακευτικό και αρωματικό φυτό «Αμάρακος ο δίκταμνος» (Amaracus dictamnus), κοινώς δίκταμος, ατίταμος, έρωντας κ.λπ.

Ένα από τα ενδημικά φυτά της Ρόδου είναι και η Παιωνία η ροδία ή η Λευκή παιωνία. Πρόκειται για ένα υποείδος της Παιωνίας της φαρμακευτικής (Paeonia officinalis), γνωστής από την απωτάτη αρχαιότητα για τις φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες και χρήσεις αυτής.

Ως προς την ονομασία «Παιωνία», σημειωτέο ότι αυτή προέρχεται από το όνομα «Παιήων», το οποίον απαντά σε πινακίδα του ανακτόρου της Κνωσού (Γραμμική γραμμή Β, μέσα 2ας χιλιετηρίδας π.Χ.).

Στην Ιλιάδα του Ομήρου αναφέρεται ως θεραπευτής θεός ο «Παιήων» ή «Παιών» ή «Παινίων», ο οποίος εθεράπευσε τα τραύματα του Άδου. «Τω δ’ επί Παιήων οδυνήφατα φάρμακα πάσσων ηκέσατ’. ού μέν γάρ τι καταθνητός γε τέτυκτο». (Ομήρου Ιλιάς, ε, 401-402), ήτοι: «Τότε ο Παιήωνας απιθώνοντας πάνω στην πληγή βοτάνια, μαλακτικά, με μιας τον έγιανε θνητός μαθές δεν ήταν». (Ομήρου Ιλιάδα, μετάφραση Ν. Καζατζάκη-Ι. Κακριδή, Αθήνα 1976. σ. 79).

Επειδή ο Παιήων εθεράπευε με βότανα, εκαλείτο και «Πολυφάρμακος». Οι λέξεις «παιήων» και «παιών» στα μεταομηρικά χρόνια έγιναν συνώνυμες με το «σωτήρ». Υπό αυτήν την έννοιαν αποδίδονται ως επίθετα στη θεά Αθηνά, τον Διόνυσο, τον Πάνα, τον Ήλιο και ιδιαίτερα στον Ασκληπιό, τον θεόν της Ιατρικής.

Η Παιωνία γενικώς είναι φυτό της Συνομοταξίας των Αγγειοσπέρμων (Magnoliophyta), της Ομοταξίας των δικοτυληδόνων (Magnoliopsyda), της Τάξεως των Διλληνιωδών (Dilleniades), της Οικογενείας των Παιωνιοειδών (Paeoniaceae), του Γένους Παιώνια (Paeonia).

Η Παιωνία απαντά ως αυτοφυές φυτό σε πολλές υγρές και δασώδεις περιοχές της Ελλάδος, ανθίζει δε κατά τους μήνες Μάρτιο-Απρίλιο στη Ρόδο και από Απρίλιο- Μάιο στη Βόρειο Ελλάδα.

Η Παιωνία είναι ένα πάρα πολύ ωραίο φυτό, ποώδες, ριζωματώδες, του οποίου οι πολλές διογκωμένες ρίζες, ως όρθιοι, επιμήκεις κόνδυλοι, ενώνονται στην κορυφή και σχηματίζουν μίαν δέσμην.

Ο βλαστός του φυτού είναι όρθιος (ύψους 0,40-0,60μ. περίπου) και κυρίως χονδρός και λείος. Τα φύλλα είναι μεγάλα, μακρόμισχα, πτεροειδή, σύνθετα, κατάτμητα, λοβώδη, με χείλη ακέραια. Τα μεγάλα άνθη του, προτού ανοίξουν, σχηματίζουν σφαιρικά μπουμπούκια, τα οποία έχουν τη μορφή μικρής μπάλας, κλεισμένης από πέντε πράσινα σέπαλα.

Γι’ αυτό και σε ορισμένα χωριά της νήσου Ρόδου (π.χ. στα Λάερμα), το φυτό αυτό φέρει τη λαϊκή ονομασία «φουσκίτσα» ή «μπαλίτσα». Κατά την άνθηση εμφανίζουν μίαν πενταπέταλη στεφάνη, με χρώμα ρόδινο, λαμπερό καρμίνιο και πολυάριθμους υπέρους και στήμονες.

Ο καρπός αποτελείται από 2-3 θύλακες, χωρισμένους μεταξύ των και περιέχει μικρού μεγέθους, σφαιρικού σχήματος και μέλανος χρώματος στίλβοντα σπέρματα. Ειδικότερα, η Παιωνία η ροδία (Paeonia rhodia) απαντά ως αυτοφυής σε περιορισμένες περιοχές της νήσου Ρόδου, με συγκεκριμένο υψόμετρο, υγρασία, σύσταση του εδάφους και θερμοκρασία. Ενδεικτικά αναφέρονται: Σάλακος/Προφήτης Ηλίας, Αρχάγγελος/ Γαιμαχί, Λάερμα /Θάρρι κ.ά.

Τα στελέχη των βλαστών της Παιωνίας της ροδίας έχουν χρώμα ερυθρωπό, ενώ τα φύλλα έχουν βαθυπράσινο χρώμα και είναι στίλβοντα. Ανθίζει κατά το δεύτερο μισό του Μαρτίου- αρχές Απριλίου, ανάλογα με τη θέση όπου βρίσκεται και την σχετική ηλιοφάνεια.

Τα άνθη είναι μεγάλα, λευκά, με κίτρινους στήμονες και ελαφρύ άρωμα. Είναι φυτό μελισσογόνο. Πρόκειται για σπάνιο ενδημικό φυτό, το οποίο σχηματίζει μικρές αποικίες και ανήκει στα προστατευόμενα, γι’ αυτό και δεν πρέπει να συλλέγεται ή να καταστρέφεται.

Πολλαπλασιάζεται με σπέρματα, τα οποία όμως για να βλαστήσουν απαιτούνται ορισμένες προϋποθέσεις: κατάλληλο υψόμετρο, υγρασία, πετρώδης σύσταση του εδάφους κ.λπ.

Είδη Παιωνίας
Υπάρχουν πολλά είδη Παιωνίας, από τα οποία τα γνωστότερα και σπουδαιότερα είναι τα επόμενα:
1) Παιωνία η αρσενική (Paeonia mascula)
2) Παιωνία του Κλουσίου (Paeonia clusii)
3) Παιωνία της Ρόδου (Paeonia rhodia)
4) Παιωνία η παρνασσική (Paeonia parnassica )
5) Παιωνία η κριόμορφος (Paeonia arietina)
6) Παιωνία η κρητική (Paeonia cretica)
7) Παιωνία η κοράλλινη (Paeonia corallina.

H Παιωνία η κοράλλινη απαντά ως αυτοφυής στις αλπικές και υποαλπικές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, στην Θεσσαλία, την Στερεά Ελλάδα και τα νησιά του Ιονίου Πελάγους, η οποία έχει βλαστό διακλαδιζόμενο (ύψους 0,30-0,70 μ.) και άνθη πορφυροϊώδη, λευκωπά ή κιτρινωπά, που είναι εξαιρετικής ωραιότητας.

Από τις άγριες Παιωνίες έχουν δημιουργηθεί με διασταυρώσεις και επιλογές πλήθος καλλωπιστικές ποικιλίες, οι οποίες καλλιεργούνται συχνά σε γλάστρες και στους κήπους.

Πρόκειται για φυτά ανθεκτικά, θαμνόμορφα, με άνθη διπλά ή ημίδιπλα, καθώς μέρος από τους στήμονες μετασχηματίζονται σε πέταλα.

Η Παιωνία η ροδία (Paeonia rhodia) ή Παιωνία η λευκή (Paeonia alba) αποτελεί πραγματικό θησαυρό, που θα πρέπει να τον γνωρίσουμε, να τον αγαπήσουμε και να τον προστατεύσουμε με κάθε τρόπο.

Συστατικά της Λευκής Παιωνίας
Η Παιωνία η λευκή έχει σημαντικές ενώσεις με φαρμακολογική δράση. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται και οι ακόλουθες :
1) Μονοτερπένια
2) Πτητικόν έλαιον
3) Τριτερπένες
4) Τανίνες
5) Στιλμπένες
6) Φλαβονοειδή
7) Πολυφαινόλες

Σύμφωνα με νεότερες έρευνες, σχετικές με τις φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες της Παιωνίας της ροδίας, στις οποίες μάλιστα συμμετείχε και νέος Ροδίτης Φαρμακοποιός, έδειξαν, ότι η Παιωνία η ροδία περιέχει πολλές σημαντικές ουσίες, άγνωστες μέχρι σήμερα στην επιστήμη και την έρευνα και που αφήνουν πολλά περιθώρια για την αξιοποίηση αυτών. Οι έρευνες πάνω στο θέμα αυτό συνεχίζονται.

Αρχαία Γραμματεία
Α) Θεόφραστος
«Και ταύτα μεν και τα παραπλήσια τούτοις τάχ’ αν ουκ αλλοτρίως δόξειεν λέγειν... αλλά τα τοιαύτα ώσπερ επίθετα και πόρρωθεν, οίον την παιωνίαν, οι δε γλυκοσίδην καλούσι, νύκτωρ κελεύουσιν ορύττειν. Εάν γαρ ημέρας και οφθή τις υπό δρυοκολάπτου τον μεν καρπόν απολέγων κινδυνεύειν τοις οφθαλμοίς, την δε ρίζαν τέμνων
εκπίπτειν την έδραν»
(Θεόφραστος,
Περί φυτών ιστορίας 9, 8, 6).

Β) Διοσκουρίδης
«Γλυκοσίδη, οι δε πεντόροβον, οι δε Ιδαίους δακτύλους, την δε ρίζαν παιωνίαν καλούσιν, άλλοι δε αγλαοφώτιδα. Καυλός φύεται δισπίθαμος, παραφυάδας έχων πολλάς. Φύλλα δε έχει η μεν άρρην βασιλική καρύα όμοια, η δε θήλεια επέσχισται τα φύλλα, ώσπερ σμύρνιον. Λοβούς δε τινας ανίησιν επ΄ άκρου του καυλού αμυγδάλοις ομοίους, ων ανοιχθέντων ευρίσκονται ερυθροί κόκκοι πολλοί, μικροί, εμφερείς τοις της ροάς, εν μέσω δε μέλανες, εμπόρφυροι, πέντε ή εξ. Ρίζα δε της μεν άρρενος περί δακτύλου πάχος, μήκος δε σπιθαμής, γευομένω στύφουσα, λευκή. Επί δε της θηλείας παραφυάδας ώσπερ βαλάνους έχουσιν αι ρίζαι επτά ή οκτώ, ώσπερ ασφοδελος.
Δίδοται δε η ρίζα γυναιξίν εκ τοκετού μη καθαιρομέναις και καταμήνια άγει μέγεθος αμυγδάλου πινομένη και ταις κατά γαστέρα οδύναις βοηθεί ποθείσα εν οίνω και ικτερικοίς και νεφριτικοίς και κύστιν αλγούσι. Καθεψηθείσα δε εν οίνω και πινομένη κοιλίαν ίστησι.
Του δε καρπού δέκα ή δώδεκα κόκκοι πυρροί ποθέντες εν οίνω μέλανι αυστηρώ ‘ρουν τον ερυθρόν ιστάσι, στομαχικοίς τε και δακνομένοις εσθιόμενοι βοηθούσι, και υπό των παιδίων πινόμενοι και εσθιόμενοι αρχάς λιθιάσεως παραιτούνται.
Οι δε μελάνες και προς τους υπό των εφιαλτών πνιγομένους και προς τας υστερικάς πνίγας και οδύνας μήτρας εν μελικράτω ή οίνω, όσον δέκα πέντε κόκκοι πινόμενοι, ποιούσιν».
(Διοσκουρίδης,
Περί ύλης ιατρικής, 3, 140, 9-14 M. Wellmann, Vol. II,
Hildesheim 1999, σ. 149-150).

Λαϊκή Ιατρική
«Εις πόνον καρδίας
Την πιγονία (Παιωνία η κρητική -Paeonia cretica) τρίψον ως αλεύρι, ένοσον με λάδι και φάγε το».
(Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19 ου αιώνα (Ρέθυμνο 2001), σ. 88-89.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ι. Ηλ. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου, περιοδικό «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ΄ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.
Εγκυκλοπαιδεία ΝΕΑ ΔΟΜΗ, τ. 21 (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), σ. 182-183.
Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνον 2001), σ. 164.
Ευ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).
Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990).
Βotanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1998), σ. 308.
R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).