Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Ηλίανθος ο ετήσιος (Helianthus annuus), κοινώς ήλιος, ηλιοτρόπιο, λιοτρόπι

Rodiaki NewsRoom

"Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας"

Γράφει o Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Ηλίανθος (Helianthus). Πρόκειται για φυτά της Συνομοταξίας των Αγγειοσπέρμων (Magnoliophyta), της Ομοταξίας των Δικοτυληδόνων (Magnoliopsida), της Τάξεως των Αστεριωδών (Asterales), της Οικογενείας των Συνθέτων (Combositae), του Γένους Ηλίανθος (Helianthus) και του Είδους Ετήσιος (Annuus). Αυτό το Γένος περιλαμβάνει περίπου εξήντα (60) είδη, ιθαγενή κυρίως της Βορείας Αμερικής.

Τα φυτά αυτά εκαλλιεργούντο από τον άνθρωπο στην Βόρεια Αμερική περίπου από το 3000 π. Χ. Στην Ευρώπη εισήχθησαν, μαζί με αρκετά άλλα, ύστερα από την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χιστόφορο Κολόμβο (Cristoforo Colombo,* 1451- + 1506), κατά το έτος 1492.

Αργότερα τα φυτά αυτά εισήχθησαν και στην Ελλάδα και καλλιεργούνται ευρέως. Τα διάφορα είδη αυτών είναι γνωστά με τα κοινά ονόματα: ήλιος, ηλιοτρόπιο, ηλιοτρόπι, ηλιοστρόφι, λιοστρόφι, λιοτρόπι κ.λπ.

Ως προς την ονομασία ήλιος, ηλιοτρόπιο κ.λπ., αυτή προέρχεται από το γεγονός, ότι το φυτό αυτό όταν αρχίζει να ανθίζει ακολουθεί καθημερινά την φαινομενική πορεία του ηλίου στον ουρανό, ήτοι: το πρωί στρέφεται προς την ανατολή, παρακολουθεί την κίνηση του ηλίου, το απόγευμα στρέφεται προς τη δύση και το επόμενο πρωί στρέφεται και πάλι προς την ανατολή.

Αυτό συνεχίζεται έως ότου τελειώσει η άνθηση και γονιμοποιηθούν τα άνθη αυτού, όποτε σταματά η κίνηση και παραμένει στραμμένο προς την ανατολή.

Πρόκειται για πόες μονοετείς ή πολυετείς (ύψους 2,00-3,00 μ.), οι οποίες φέρουν φύλλα μεγάλα, ωοειδή, τριχωτά και οδοντωτά στην περιφέρεια. Τα κατώτερα φύλλα αυτών είναι αντίθετα και τα ανώτερα κατ’ εναλλαγήν διατεταγμένα.

Τα άνθη εκφύονται στην άκρη ή στις διακλαδώσεις του βλαστού και σχηματίζουν ταξιανθίες κεφάλια, μοναχικά ή τοποθετημένα κατά κορύμβους. Περιφερειακά φέρουν γλωσσοειδή, κίτρινα ανθίδια, ενώ τα ανθίδια του δίσκου είναι σωληνοειδή, αρρενοθήλεα και όλα γόνιμα. Οι καρποί είναι αχαίνια πεπλατυσμένα.

Τα φυτά αυτά ευδοκιμούν σε όλα τα εδάφη, ιδίως στα ελαφρά, νοτερά και πλούσια σε θρεπτικά συστατικά των ποταμίων προσχώσεων. Τα μονοετή είδη πολλαπλασιάζονται με σπορά σε γραμμές ή με το χέρι (πετακτά), ενώ τα πολυετή πολλαπλασιάζονται κυρίως με τεμάχια των ριζωμάτων αυτών.

Κυριότερα είδη είναι τα επόμενα:
1) Ηλίανθος ο ετήσιος (helianthus annuus), κοινώς ήλιος, ηλιοτρόπιο, λιοτρόπι, λιοστρόφι.
Είναι φυτό μονοετές που καλλιεργείται κυρίως για τους καρπούς του (ηλιόσποροι),οι οποίοι είναι βρώσιμοι και κυρίως για το έλαιο, το οποίο περιέχουν (ηλιέλαιον 25-40%).

O Ηλίανθος ο ετήσιος είναι παγκοσμίως το δεύτερο σημαντικότερο ελαιοδοτικό φυτό. Κατά το έτος 2002 παρήχθησαν παγκοσμίως εικοσιένα (21) εκατομμύρια τόνοι ηλιελαίου.

Από την πρώτη έκθλιψη λαμβάνεται βρώσιμο ηλιέλαιο καλής ποιότητος και από την δεύτερη έκθλιψη λαμβάνεται ηλιέλαιο κατάλληλο για τη σαπωνοποιία, την ελαιοχρωματουργία, την επεξεργασία μαλλίνων υφασμάτων κ.λπ.

Η πίτα, η οποία απομένει μετά την αφαίρεση του ελαίου αποτελεί αρίστης ποιότητος ζωοτροφή, παρόμοια με την βαμβακόπιτα. Οι σπόροι καταναλώνονται επίσης ψημένοι (πασατέμπος). Από το στέλεχος και τα κεφάλια κατασκευάζεται χαρτί πολυτελείας και παράγονται κλωστικές ίνες, οι οποίες ομοιάζουν με εκείνες της μετάξης.

Επίσης ο Ηλίανθος ο ετήσιος (Helianthus annuus) καλλιεργείται και ως καλλωπιστικό φυτό, για τα μεγάλα, χρυσοκίτρινα, λαμπερά και ωραία άνθη του.
Το είδος αυτό έλκει την καταγωγή από την Βόρεια Αμερική και σήμερα καλλιεργείται σε περισσότερες χώρες παγκοσμίως, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και οι επόμενες: Ρωσία, Βόρεια Αμερική, Χιλή, Αργεντινή, Ουρουγουάη, Ινδία, Αίγυπτος, Τουρκία, Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία, Αγγλία κ.λπ.

Ελλάδα
Α) Ηλίανθος ο ετήσιος (Helianthus annuus)
Ποικιλίες του είδους Ηλίανθος ο ετήσιος (Helianthus annuus), καλλιεργούνται στην Ελλάδα, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και οι επόμενες:

1) Ηλίανθος ο ετήσιος, ποικ. κίτρινος (Helianthus annuus, var. citrinus), με γλωσσοειδή ανθίδια χρώματος λεμονιού.

2) Ηλίανθος ο ετήσιος ποικ. διπλανθής (Helinthus annuus, var. varfloreplexus), με όλα τα ανθίδια του κεφαλίου γλωσσοειδή.

3) Ηλίανθος ο ετήσιος, ποικ. ποικιλόχρους (Helianthus annuus, var. variegatus), τα φύλλα του οποίου φέρουν στίγματα.

4) Ηλίανθος ο ετήσιος, ποικ. οινόχρους (Helianthus annuus, var. vinosus), με τα περιφερειακά γλωσσοειδή ανθίδια χρώματος κιτρινέρυθρου.

B) Ηλίανθος ο κονδυλώδης (Helianthus tuberosus)
Πρόκειται για μία πόα πολυετή, η οποία κατάγεται από την Βόρεια Αμερική και καλλιεργείται στην Ελλάδα για τους κονδύλους της, οι οποίοι είνα γνωστοί ως: κολοκάσι, πιναμπούρ (Βόρεια Ελλάδα), καρκιόφλες (Κέρκυρα) κ.λπ.

Οι κόνδυλοι αυτής ομοιάζουν ως προς τη γεύση με αγκινάρες, γι’ αυτό και ονομάζεται το φυτό αυτό και «Αγκινάρα της Ιερουσαλήμ». Συνήθως κονσέρβες με αγκινάρες νοθεύονται με αυτούς. Οι κόνδυλοι αυτοί είναι εύγεστοι, θρεπτικοί και ενδείκνυνται για τους πάσχοντες από Διαβήτη, διότι δεν περιέχουν άμυλον.

Οι υδατάνθρακες των κονδύλων αυτών είναι κυρίως πολυμερή της φρουκτόζης (Ιουλίδια) και μόνον 1-3 % ελεύθερα σάκχαρα.

Επίσης, οι κόνδυλοι αυτοί χρησιμοποιούνται στην κτηνοτροφία, επειδή είναι περισσότερο θρεπτικοί από τα τεύτλα και άλλα κτηνοτροφικά φυτά.

Άλλα σπουδαία ανθοκομικά είδη Ηλίανθου (Helianthus) είναι τα επόμενα:
1) Ηλίανθος ο δεκαπέταλος (Helianthus decapetalus)
2) Ηλίανθος ο λεπτοφυής (Helianthus debilis)
3) Ηλίανθος ο μαλακός (Helianthus mollis)

Χρήσεις
Το ηλιέλαιο είναι βρώσιμο από τον άνθρωπο και θεωρείται ότι ενδείκνυται ιδιαίτερα για το τηγάνισμα, επειδή μπορεί η θερμοκρασία να ανέλθει μέχρι κι τους 230 ο βαθμούς C, χωρίς αυτό να εξατμίζεται.

Από τους αλεσμένους σπόρους του Ηλίανθου του ετήσιου παράγεται ένα είδος ποτού, που ομοιάζει με τον καφέ. Επίσης από τους σπόρους του ηλίανθου παράγεται ένα είδος φυστικοβούτυρου.

Επίσης από τους κονδύλους του Ηλίανθου του κονδυλώδους ή «Αγκινάρας της Ιερουσαλήμ» παράγεται ένα είδος αλκοολούχου ποτού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ι. Ηλ. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου, περιοδικό «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ’ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.

Εγκυκλοπαιδεία ΝΕΑ ΔΟΜΗ, τ. 10 (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), σ. 392.
Ν. Εμμ. Παπαδογιαννάκης, Κρητικό Ιατροσόφιον του 19ου αιώνα (Ρέθυμνον 2001).

Ευ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).

Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990), σ. 113-114.

Βotanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1998), σ. 308.

R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).