Ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης και οι Δωδεκανήσιοι της Αιγύπτου

Οικογένειες Καζούλλη και Δραγούμη

Η «Ροδιακή» σε συνεργασία με τον Κώστα Ε. Σκανδαλίδη, συγγραφέα του βιβλίου «Κωνσταντίνος Π. Καβάφης και Δωδεκανήσιοι στην Αίγυπτο των Ελλήνων», δημοσιεύει σε συνέχειες αποσπάσματα από το Κεφάλαιο 17 με τίτλο «Καβάφης και σύγχρονοί του Αιγυπτιώτες Δωδεκανήσιοι». Πρόκειται για ένα κεφάλαιο, όπου όχι μόνον αναδεικνύεται η πρωταγωνιστική θέση των Δωδεκανησίων στην οικονομική ζωή της Αιγύπτου, αλλά και οι προσωπικές σχέσεις τους με τον μεγάλο Αλεξανδρινό ποιητή, όπως επίσης και η συμμετοχή τους στα πνευματικά δρώμενα της Νειλοχώρας. Μέρος 4ο Αναστασία και Δημήτριος Θεοδωράκης Στο μεταξύ, το 1902, ο θάνατος του Νικολάου Καζούλλη θα αφήσει ορφανό τον εμπορικό οίκο Ν.Ι. Καζούλλης, αφού ο γιος του Ιωάννης σπουδάζει στο Βέλγιο και έτσι τα ηνία θα πάρει στα στιβαρά του χέρια, μέχρι το 1912, ο σύζυγος της κόρης του Αναστασίας ο Δημήτριος Αν. Θεοδωράκης (1868-1953) από ναυτική οικογένεια προυχόντων της Ύδρας και δισέγγονος του ναυάρχου Ιάκωβου Τομπάζη. Θα διαδεχθεί τον Εμμανουήλ Μπενάκη στην προεδρία του Επιμελητήριου της Αλεξάν-δρειας και θα αναπτύξει σημαντική δράση στα παροικιακά σωματεία, ενώ θα πάρει μέρος στους βαλκανικούς πολέμους του 1912-13 για να φτάσει στο βαθμό του ναυάρχου και στη συνέχεια να υπηρετήσει ως πρώτος διοικητής της απελευθερωμένης Χίου και μετά να εκλεγεί βουλευτής Ύδρας με το βενιζελικό κόμμα.1 Λόγω των μεγάλων δωρεών του ονομάσθηκε από την Ελληνική Κοινότητα Αλεξάνδρειας Μέγας Ευεργέτης. 2 Ιωάννα και Παναγιώτης Αριστόφρων Η άλλη κόρη του Νικολάου Καζούλλη, η Ιωάννα, θα παντρευτεί πρώτα τον Κάσδαγλη και, μετά το χωρισμό της, τον μεγαλοεπιχειρηματία και αρχιτέκτονα Παναγιώτη Αριστόφρονα. Η Ιωάννα θα αναπτύξει σπουδαία κοινωνική, φιλανθρωπική και εθνική δράση τόσο στην Αίγυπτο όσο και στην Ελλάδα. Το 1942, με δική της χρηματοδότηση θα πραγματοποιηθούν οι απαλλοτριώσεις και οι ανασκαφές στην Ακαδημία Πλάτωνος από το σύζυγό της, ο οποίος έχει και την πρωτοβουλία των ανασκαφών. Η ίδια επίσης, θα αφήσει ένα μέρος του οικοπέδου της ιστορικής, πλέον, βίλας Καζούλλη στην Κηφισιά,3 για την ανέγερση του νοσοκομείου ατυχημάτων (Κέντρο Αποκατάστασης Τραυματιών) της περιοχής. 4 Ιωάννης Καζούλλης Όταν ο Ιωάννης Καζούλλης (1888-18.1.1971) ολο¬κληρώνει τις γεωπονικές του σπουδές στο Βέλγιο και στη γαλλική πόλη Γκρενόμπλ, το 1909 επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια για να αναλάβει την επιχείρηση του πατέρα του Νικολάου, την οποία θα επεκτείνει με την καλλιέργεια βαμβακιού και στην περιοχή Ζαμαλούτ. Όμως, ο εμπορικός οίκος Casoulli αφού μεσουρανήσει στο αιγυπτιακό στερέωμα με το βαμβάκι ως το 1932, με τη μεγάλη οικονομική κρίση του έτους αυτού θα διαλυθεί. Ο Ιωάννης Καζούλλης, όταν διαπιστώσει ότι δεν είναι σε θέση να παρουσιάσει άλλη ποικιλία βαμβακιού, θα φέρει από την Αμερική την ποικιλία καρπουζιού «Καζούλλη», αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά το επιχειρηματικό και ευρηματικό μυαλό που διαθέτει η οικογένεια. Αυτό, όμως, που τον απασχολεί παράλληλα, είναι το πάθος να γίνει στρατιωτικός, προκειμένου να υπηρετήσει την πατρίδα, τα σκλαβωμένα Δωδεκάνησα, που από το 1308 δεν γνωρίζουν τι θα πει ελευθερία. Επιθυμεί να εισαχθεί στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, όμως οι βαθμοί μυωπίας δεν του το επιτρέπουν. Στο μεταξύ, το 1912-13 θα καταταγεί και θα υπηρετήσει ως εθελοντής στους βαλκανικούς πολέμους, ενώ το 1923, ακολουθώντας την οικογενειακή πολιτική της ευεργεσίας, θα δωρίσει οικόπεδο για την ανέγερση κοινοτικού σχολείου. 5 Μία δωρεά τοῦ κ. Ι.Ν. Καζούλλη Εἰς τὸ ἐσχάτως ληφθὲν φύλλον τοῦ Ταχυδρόμου τῆς Ἀλεξανδρείας ἀναγινώσκομεν: Κοινότης Καφρ-ἐλ-Ζαγιὰτ «Δι’ ἐπισήμου συμβολαιογραφικῆς πράξεως ὁ ἐν Ἀλεξανδρεία ἔγκριτος ὁμογενὴς κ. Ἰωάν. Ν. Καζούλλης ἐδωρήσατο εἰς τὴν ἡμετέραν Κοινότητα τὸ συνορεῦον μὲ τὸν περίβολον τοῦ Ναοῦ ἀκίνητον μεθ’ ὅλων τῶν οἰκοδομῶν καὶ ἐξαρτημάτων αὐτοῦ. Ἡ Κοινότης εἰς ἔνδειξιν εὐγνωμοσύνης πρὸς τὸν μεγάτιμον δωρητὴν ἀνεκήρυξεν αὐτὸν Μέγαν Εὐεργέτην». Σχολιάζουσα τὴν ἀνωτέρω εἴδησιν ἡ ἐφημερὶς ἐν ἰδιαιτέρᾳ στήλῃ ἐπάγεται: «Κληρονομήσας μετά τῆς πατρικῆς περιουσίας καὶ τὴν στοργὴν τοῦ ἀειμνήστου πατρός του πρὸς τὴν Ἑλλην. Κοινότητα τοῦ Καφρ-ἐλ-Ζαγιάτ, ὁ κ. Ἰωάννης Καζούλλης, ἐδώρησε πρὸς αὐτὴν τὸ ἀκίνητον, τὸ συνορεῦον μὲ τὸν περίβολον τοῦ Ναοῦ μεθ’ ὅλων τῶν οἰκοδομῶν καὶ ἐξαρτημάτων αὐτοῦ. Καὶ ἡ Κοινότης τοῦ Καφρ ἐλ Ζαγιὰτ ἐξεδήλωσε τὴν εὐγνωμοσύνην της πρὸς τὸν γενναῖον δωρητὴν ἀνακη¬ρύξασα αὐτὸν Μέγαν Εὐεργέτην. Οὔτε συγχαρητήρια, οὔτε ἐπαίνους ἀπευθύνομεν. Ἡ εὐγενὴς πρᾶξις ὁμιλεῖ τόσον εὐγλώτως ἀφ’ ἑαυτῆς». Δικαιούμεθα να σεμνυνώμεθα ἐπὶ τῇ εὐγενεῖ δωρεᾷ τοῦ συμπολίτου πρὸς τὴν ὁμογενῆ Κοινότητα συγχαίροντες αὐτῷ διὰ τὰ πατριωτικά του αἰσθήματα, τῶν ὁποίων τοσάκις καὶ ἡ ἰδιαιτέρα πατρὶς του ἐδοκίμασε τὴν ἐκδήλωσιν. 6 Ο Ιωάννης Καζούλλης θα ασχοληθεί με τα κοινά και ιδιαίτερα με τον προσκοπισμό και τον αθλητισμό και θα παραχωρήσει και πάλι οικόπεδο για την κατασκευή γυμναστήριου στο Σάτμπυ της Αλεξάνδρειας, όπου εγκαταστάθηκε η Δωδεκανησιακή Αθλητική Οργάνωση Α-λεξανδρείας, στην οποία συμμετέχουν, επίσης, οι Ρόδιοι Ανδρέας Σελλάς, Μίνως Βενετοκλής και ο Μ. Στεφανίδης . 7 Γενναίες οικονομικές χορηγίες θα πραγματοποιήσει στο ίδρυμα των «Παιδικών Εξοχών» για άπορα παιδιά της μικροβιολόγου Αγγελικής Παναγιωτάτου από την Κεφαλονιά, στο «Αντωνιάδειο» Γηροκομείο για τους άπορους ηλικιωμένους, όπως επίσης στην ανακαίνιση του Ευαγγελισμού, ιερού ναού της ελληνικής παροικίας και στην ενίσχυση της Φιλοπτώχου Εταιρείας Αλεξανδρείας για παροχή δωρεάν περίθαλψης και σίτισης σε άπορους συμπατριώτες. 8 Η βενιζελική παράδοση της οικογένειας θα συνεχισθεί και με τον Ιωάννη Καζούλλη, ο ο-ποίος από το 1910 θα υπηρετήσει ως ταμίας του Πανελλήνιου Συνδέσμου με πρόεδρο τον Αντώνιο Μπενάκη. Στο μεταξύ και πέρα από τις επαγγελματικές του ενασχολήσεις, όπως εκείνος τις πίστευε, τις υλοποιούσε και τις εξέφραζε, το μυαλό του συνεχώς και παράλληλα βρίσκεται στην πολύπαθη και αιμάσσουσα πατρίδα και τα αλύτρωτα Δωδεκάνησα. Έτσι λοιπόν όταν το 1911 γυρίσει στην Αλεξάνδρεια από τη γαλλική πόλη Reims όπου θα παρακολουθήσει έκθεση αεροπλάνων, θα σπεύσει να στείλει στον Εμμανουήλ Μπενάκη, υπουργό Γεωργίας της Ελλάδας, ένα ποσό 5000 χρυσών λιρών για την αγορά τεσσάρων αεροπλάνων για τις ανάγκες του ελληνικού στρατού και άλλες 6.000 λίρες για στρατιωτικό ρουχισμό. Είναι βέβαιο ότι αυτά τα αεροπλάνα θα χρησιμοποιηθούν την επόμενη χρονιά στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο και η Ελλάδα θα είναι η μόνη βαλκανική χώρα που διαθέτει αεροπλάνα. Την ίδια εποχή θα αποστείλει το ποσό των 2.000 λιρών στον Ερυθρό Σταυρό. Τέλος, θα καταταγεί στο Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο ως εθελοντής, θα υπηρετήσει μέχρι το 1915 ως ανθυπολοχαγός του μηχανικού, θα αρνηθεί μέχρι τέλους την αγγλική υπηκοότητα, θα είναι ο χρηματοδότης της παροικιακής εφημερίδας «Δωδεκάνησος», ενώ παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς το Δωδεκανησιακό Ζήτημα, ωσότου τα νησιά μας μπορέσουν να αντικρίσουν την ελευθερία τους. Θα είναι παρών ακόμη στη συνδιάσκεψη της Λοζάνης για την υπογραφή της Συνθήκης, συνοδεύοντας τον Ελευθέριο Βενιζέλο και παρακολουθώντας όλες τις συζητήσεις. Θα είναι παρών στο καθήκον για την πατρίδα, ακόμη και σ’ όλη τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ως έφεδρος του Βασιλικού Ναυτικού. 9 Ο Ιωάννης Καζούλλης, θα διατελέσει επίσης πρόεδρος της Κεντρικής Δωδεκανησιακής Επιτροπής Αγώνα στην Αλεξάνδρεια, η οποία θα ιδρυθεί το 1925 και θα πρωταγωνιστήσει στη δημιουργία του Συντάγματος Εθελοντών Δωδεκανησίων. Μαζί του στην πρώτη επιτροπή συμμετέχουν επίσης οι Θ. Γεράκης, Εμμ. Ζάχαρης, Μ. Καζούλλης, Κ. Κουλέπης, Μ. Κρουσταλιάς, Γ. Μαυρίκιος, Δ. Μαυρίκιος, Γ. Νικολάου, Φ. Φιλίππου. Για όλα αυτά η πατρίδα θα τον τιμήσει: α) με τον χρυσό Σταυρό Γεωργίου, β) τον αργυρό Σταυρό του Σωτήρα, γ) τον ανώτερο Ταξιάρχη του Φοίνικα, καθώς και με μετάλλια εξαίρετων πράξεων. 10 Στην εφημερίδα «Ταχυδρόμος» της Αλεξάνδρειας ο Λέριος λογοτέχνης και βιβλιοφύλακας της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Θεόδωρος Δ. Μοσχονάς θα γράψει στις 21.1.1971 για το θάνατό του: «Ὁ Ἀρχηγός. Ἔτσι προσηγορεύετο, μὲ στοργή καὶ σεβασμό, ἀπὸ τοὺς Ἀλεξανδρινοὺς Δωδεκανησίους, στοὺς χρόνους τῆς δουλείας των, ἐκεῖνος τὸν ὁποῖον ἡμεῖς “οἱ παρελιπόμενοι” κατά τὸν Ἀπόστολον Παῦλον, ἡμεῖς “ὅσοι ἐμείναμεν” εἰς τὴν παροικίαν, ἐκηδεύσαμεν τὸν Ἰωάννη Καζούλλη…»11 Να σημειωθεί, ακόμη, ότι ο Ιωάννης Καζούλλης είναι ο πρώτος που θα στείλει χρήματα για τη συντήρηση των καθηγητών και των δασκάλων, που αυθαίρετα θα απολύσει το ιταλικό καθεστώς σε Ρόδο και Κάλυμνο. 12 Στέφανος Καζούλλης Ο Στέφανος Καζούλλης (15.11.1912-23/24.4.1944), γεννημένος στην Αλεξάνδρεια, παιδί του Μιχάλη Καζούλλη και της Μαρίκας το γένος Δραγούμη, θα αποτελέσει την ανθρώπινη εισφορά της οικογένειας των Καζούλληδων στην πατρίδα, αφού ο ίδιος θα πληρώσει με τη ζωή του το 1944 τους αγώνες του για την ελευθερία των νησιών μας. Σπουδασμένος νομικές και οικονομικές επιστήμες στη Λοζάνη και το Λονδίνο, θα ριχτεί από την πρώτη ημέρα στις μάχες του ελληνοϊταλικού πολέμου ως την ημέρα του θανάτου του στην επιχείρηση της Σαντορίνης. 13 Κλείνοντας το κεφάλαιο της οικογένειας Καζούλλη, θεωρούμε απαραίτητο να σημειωθεί το γεγονός ότι το 1933 η συμμετοχή της στη Διαχειριστική Επιτροπή της Ελληνικής Κοινότητας της Αλεξάνδρειας συντελείται με τους Μιχάλη Καζούλλη, Δημήτρη Θεοδωράκη ως Αντιπροέδρων και Ιωάννη Καζούλλη ως απλού μέλους. 14 «…Ἰδιαίτερος ἔπαινος ὀφείλεται εἰς τὸν Στέφανον Καζούλλην. Δὲν ἦτο ἀνὴρ ἰδιαιτέρας σωματικῆς διαπλάσεως καὶ ἦτο βαμβακέμπορος ἐν Ἀλεξανδρείᾳ πρὸ τοῦ πολέμου […] δὲν εἶδον ἀνδρειώτερον, ψυχραιμώτερον καὶ εὐφυέστερον ἄνδρα ἀπὸ τὸν Στέφανον. Μεταξὺ ἄλλων μετημφιέζετο εἰς αἰγοβοσκὸν καὶ περιφέρετο πέριξ τῆς Γερμανικῆς Φρουρᾶς ἐν πλήρει ἡμέρα, ἵνα γνωρίσει ὅλας τάς λεπτομερείας τῶν στρατιωτικῶν ἐγκαταστάσεων…» Ντόναλντ Γκραντ, Αμερικανός ανταποκριτής 15 [Η συνέχεια στο επόμενο φύλλο] 1 Το 1891 θα ιδρυθεί στην Αλεξάνδρεια η «Λέσχη των Φιλελευθέρων», στην οποία συμμετέχει από το 1902 και ο Δημήτριος Θεοδωράκης. [Γιαλουράκης Εμμανουήλ, «Η Αίγυπτος των Ελλήνων Συνοπτική ιστορία του ελληνσμού της Αιγύπτου», πρόλογος Σουλογιάννης Ευθύμιος, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 2006, δεύτερη έκδοση, σ. 174]. 2Τομαρά-Σιδέρη Μ., «Ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός στους δρόμους του βαμβακιού», εκδ. Κέρκυρα, Αθήνα, 2011, σ. 64. -Θεοδωράκη, οικογένεια, «Αρχείο 1848-1986», κωδικός αναγνώρισης Α.Ε. 4/98, στο δικτυακό τόπο του Ε.Λ.Ι.Α http://www.elia.org.gr/, (9.5.2012). 3 Η βίλα χτίστηκε ή ξεκίνησε να χτίζεται το 1902 από το μεγαλοεπιχειρηματία Νικόλαο Καζούλλη. Κληρονομήθηκε από την κόρη του Ιωάννα και το σύζυγό της Παναγιώτη Αριστόφρονα, οι οποίοι με τη διαθήκη τους θα την κληροδοτήσουν στην Κοινότητα Αλεξανδρείας, στον Μπενάκη, το διευθυντή των επιχειρήσεων της οικογένειας στην Αλεξάνδρεια και στα δύο τους ανίψια Αναστάσιο και Νικόλαο Θεοδωράκη. Οι κληρονόμοι θα την πουλήσουν στο ελληνικό κράτος, το οποίο σήμερα, αφού τη διέσωσε από την κατάρρευση και την αποκατά-στησε (1998), στεγάζει το Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης (Ε.Κ.Π.Α.Α.). Το οικόπεδο αναπτύσσεται σε 7.850 τ.μ. και η βίλα σε τέσσερα επίπεδα και 2.500 τ.μ. [-Τσαλαχούρης Κ., «Η βίλα Καζούλλη στην Κηφισιά», στην εφ. «Η Ροδιακή», Ρόδος, 12.7.2011 στο δικτυακό τόπο της εφ. www.rodiaki.gr, (13.7.2011). -Τράτσα Μάχη, «Πωλείται η βίλα Καζούλλη», στην εφ. «Το Βήμα», Αθήνα, 30.10.2011 στο δικτυακό τόπο της εφ. www.tovima.gr, (2.12.2011)]. 4 Τομαρά-Σιδέρη Μ., ό.π., σ. 69. 5 Τομαρά-Σιδέρη Μ., ό.π., σσ. 64-65. 6 Εφ. «Ῥοδιακή», ἀρ. φύλλου 527, 4/10/1923, στο δικτυακό τόπο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρόδου http://www.rhodeslibrary.gr, (31.8.2012). 7 -Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα, ό.π., σσ. 65-66. -Χατζηφώτης Ι.Μ., «Η Ροδιακή παροικία στην Αλεξάνδρεια», στο Ρόδος 2400 Διεθνές Συνέδριο 1993, εκδ. Εταιρεία Ροδιακών Μελετών, Ρόδος, 1994, σσ. 346-355. 8 Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα, ό.π., σ. 66. 9 Τομαρά-Σιδέρη Μ., ό.π., σσ. 64-68. 10 -Γιαλουράκης Εμμανουήλ, ό.π., σ. 207. -Νικολάου Ν., Αγγελής Αντ., «Η Ρόδος του εικοστού αιώνα», εκδ. Δέντρο, Ρόδος, 2009, σ. 110. -Νικολάου Νίκος, «Οδοιπορικό στην ιστορία της πόλης της Ρόδου μέσα από τα ονόματα των δρόμων της», εκδ. Δήμος Ροδίων, Ρόδος, 1998, σσ. 414. 11 Νικολάου Ν., Αγγελής Αντ., ό.π., σ. 587. 12 Μπάρδος Γ.Χ., «Οι μεγάλοι ευεργέτες Καζούλλη», εφ. «Ροδιακή», Ρόδος, 16.1.2010 στο δικτυακό τόπο της εφ. http://rodiaki.net./, (19.10.2011). 13 -Νικολάου Ν., Αγγελής Αντ., ό.π., σ. 303. -Νικολάου Νίκος, ό.π., σ. 415. -Σουλογιάννης Ευθ. (επιστημονικός σύμβουλος): «ΙΑ΄ Η συμμετοχή των Αιγυπτιωτών στους εθνικούς αγώνες», στο Οι Έλληνες της Αιγύπτου Η άλλη πλευρά της Μεσογείου, εκδ. Δήμος Αθηναίων Πολιτισμικός Οργανισμός σε συνεργασία με το Ε.Λ.Ι.Α. και την υποστήριξη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αλέξανδρος Ωνάσης και του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη, Αθήνα, 2000, σσ. 105-116. 14 Παχτικός Α., «Εικονογραφημένη Αφρική», τ. Α΄, Αλεξάνδρεια, 1933, σ. 30. 15 Σουλογιάννης Ευθ. (επιστημονικός σύμβουλος): ό.π., σσ. 105-116.