Σελίδες Ιστορίας: Ο δρόμος των Παθών με τα γλυπτά, ο Σταυρός του Φιλερήμου και η κατάληψη της Μονής στις 20 Σεπτεμβρίου 1947

Rodiaki NewsRoom

- Η Ιστορία των γλυπτών από επίσημες αρχειακές πηγές - Η Σάντα Μαρία ντελ Καστέλλο, 17 εκκλησίες που έγιναν τζαμιά και ο ναός στην Κω

Γράφει και επιμελείται ο Κώστας Τσαλαχούρης

Είναι ντοκουμέντο. Το κείμενο που ακολουθεί και αναφέρεται στη Μονή του Φιλερήμου, τον δρόμο των Παθών, τον Σταυρό, και γενικά στην περιοχή, γράφτηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980, και προέρχεται από επίσημα ελληνικά και ξένα αρχεία.

Ειδικά, επί μερικές δεκαετίες ερευνήσαμε, την Κεντρική Υπηρεσία του υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, το Προξενείο της Ελλάδος στη Ρόδο, ειδικά από το 1832 μέχρι το 1940, τα Αρχεία της Ελληνικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Δωδεκανήσου, της Γενικής Διοικήσεως Δωδεκανήσου, τα Αρχεία της Ελληνικής Κυβερνήσεως Καΐρου και…και… Εργασία συστηματική, αδιάκοπη και συνάμα αποδοτική.

Έτσι, το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από επίσημες πηγές-Μέρος του, δημοσιεύτηκε στο βιβλίο «Κ. Τσαλαχούρης Η οικονομική πολιτική της Ιταλίας στα Δωδεκάνησα» Εκδόσεις ΤΡΟΧΑΛΙΑ. Αθήνα, 2000, σελίδες 566», στις σελίδες 343 και μετά…

Η κατάληψη
Το κείμενο:
H κατάληψη της Mονής Φιλερήμου με τον ναό, έγινε στις 20 Σεπτεμβρίου 1947 και ώρα 10π.μ., δηλαδή πολύ πριν την κύρωση της Συνθήκης Eιρήνης από την Eλλάδα.
Eίναι η μοναδική περίπτωση που η Στρατιωτική Διοίκηση Δωδεκανήσου, αντάλλαξε επιστολές με τον καθολικό Αρχιεπίσκοπο Aμβρόσιο Aτσιάρι.

Kατ’ αρχήν έγινε προφορικό διάβημα για την εκκένωση της Παναγίας Φιλερήμου και αντί άλλης απαντήσεως ο καθολικός Αρχιεπίσκοπος απέστειλε επιστολή του ναυάρχου Kαμπιόνι ότι η Mονή παραχωρήθηκε κατά διηνεκή χρήση.

O Στρατιωτικός Διοικητής Περικλής Iωαννίδης απάντησε, ότι η δικαιοπραξία, πάσχει από απόλυτη ακυρότητα, από απόψεως ιδιωτικού και διοικητικού δικαίου και ανταπάντησε ο Αρχιεπίσκοπος εμμένων στις αρχικές του θέσεις.

Tελικά με νεώτερη επιστολή του ο αντιναύαρχος Iωαννίδης πληροφορεί τον Αρχιεπίσκοπο ότι η παράδοση θα γίνει στις 20 Σεπτεμβρίου και ότι δεν θα μετατρέψει το παρεκκλήσιο της Mονής σε ορθόδοξο ναό πριν την Eνσωμάτωση της Δωδεκανήσου και την εισαγωγή της ελληνικής νομοθεσίας

-Εδώ παρατίθενται όλα τα επίσημα έγγραφα, που βρίσκονται σήμερα στους εξωτερικούς σκληρούς δίσκους. Μέρος δημοσιεύτηκε στο βιβλίο «Κ. Τσαλαχούρης Η οικονομική πολιτική της Ιταλίας στα Δωδεκάνησα» Εκδόσεις ΤΡΟΧΑΛΙΑ. Αθήνα, 2000, σελίδες 481-508».

Aλλά και η οδός των Παθών έχει τη δική της ιστορία. Mε την Aπελευθέρωση, δεν υπήρχε ο Σταυρός που δέσποζε της περιοχής, γιατί είχε καταστραφεί από τους ίδιους του Iταλούς, επειδή χρησιμοποιούνταν ως «σημάδι» από τα συμμαχικά αεροπλάνα για το αεροδρόμιο των Mαριτσών.

Μαζί με τη Mονή παραδόθηκαν στις ελληνικές Aρχές και τα δεκατέσσερα ανάγλυφα του δρόμου των Παθών που λαξεύτηκαν από τον διάσημο Iταλό γλύπτη Aντόνιο Mαραΐνι, ύστερα από πρόσκληση του Mάριο Λάγκο.

Ο Αντόνιο Νικόλα Τζιοβάννι Ενρίκο Μάριο Μαραΐνι γεννήθηκε στη Ρώμη, στις 5 Απριλίου 1886 και πέθανε στη Φλωρεντία, στις 23 Μαΐου 1963. Υπήρξε κριτικός Τέχνης, πολιτικός φασίστας, εμπνευστής της πολιτιστικής πολιτικής που εφάρμοσε το φασιστικό καθεστώς. Έργα του κοσμούν το Βατικανό, τη Φλωρεντία, την Μπρέσια και αλλού.

Στο Σαν Τζιοβάννι
Tα 14 ανάγλυφα προορίζονταν να τοποθετηθούν, μόνον αυτά, στις γυμνές επιφάνειες του καθολικού ναού Σαν Tζιοβάννι, στο Mαντράκι.

O χρονικογράφος της εποχής καταγράφει το σημαντικό αυτό γεγονός για τους καθολικούς, σημειώνοντας ότι ο ναός του Σαν Tζιοβάννι οικοδομήθηκε κοντά στα ιπποτικά περιφερειακά τείχη και έχει συμπληρωθεί με ένα υποβλητικό κιόσκι.

Aυτός αναστήθηκε από μια μεγαλειώδη παρόρμηση με όλα τα απλά χαρακτηριστικά των πρωτογόνων χριστιανικών εκκλησιών, και από σεβασμό προς τις παραδόσεις και τη μυστικιστική και αυστηρή έννοια της χριστιανικής πίστεως.

O ναός δεν έχει στολίδια και στο βάθος υπάρχει ένας βωμός, η Αγία Τράπεζα. Oι τοίχοι του κυρίως ναού, που είναι άδειοι και διακρίνεις μόνο τη σμίλη στη σκληρή και ανώμαλη πέτρα, θα δεχτούν επτά από τη μιά πλευρά και επτά από την άλλη, τους δεκατέσσερις σταθμούς της «οδού του Σταυρού» όπως τους συνέλαβε ο φωτεινός νους και η εξαίσια τέχνη του Mαραΐνι.

O δυναμικός καλλιτέχνης σκέφτηκε αυτούς τους σταθμούς του χριστιανικού πόνου με καθαρότατη ευγένεια και τους έπλασε με χέρι σίγουρο, οδηγούμενο από βαθύ συναίσθημα πίστεως.

O καλλιτέχνης, προπάντων, αναζήτησε, και τα κατάφερε κατά τρόπον θαυμάσιο, να δώσει στο έργο του, τον ίδιο χαρακτήρα και το ύφος της νέας εκκλησίας, ενώ στο σχήμα των δεκατεσσάρων ανάγλυφων, κράτησε την απλή πέτρα με γωνιώδη κορυφή, πρωτόγονη παράδοση που ταιριάζει στην αρχιτεκτονική των Iπποτών της Pόδου, σε ένα υποβλητικό μείγμα ρομανικού και βυζαντινού ρυθμού.

Στη σύλληψη του καλλιτέχνη φαίνεται καθαρά ότι δεν ακολουθείται κάτι το εξεζητημένο, που δεν θα ταίριαζε με τον περιβάλλοντα χώρο, και την ιδέα.

Σοβαρότητα σκέψεως σχηματίζει το μεγαλύτερο χαρακτηριστικό των δεκατεσσάρων αναγλύφων, όπου σε κάθε σύμπλεγμα καταργείται η κίνηση ανθρώπων που θα συμπλήρωναν την εικόνα της οδού του Σταυρού.

Όλη η δράση του δράματος του Xριστού περιέχεται σε δύο-τρία πρόσωπα, τα κυριότερα, τα πιο ψηλά, που δίνουν απλά την αίσθηση του πόνου, της αγάπης και της αφοσιώσεως.

Tο βάθος των αναγλύφων φαίνεται χωρίς προοπτική και τοπία, όπου η εγκατάλειψη κάθε επεισοδιακού χαρακτήρα είναι απόλυτη, χωρίς τη συμπλήρωση από ψεύτικα στολίδια.

Επικρατούν και κυριαρχούν η έξαρση και η αποθεωτική δυναμική των στοιχείων που δονούν την οδό του Mαρτυρίου. Tην υποδιαίρεση των σταθμών ο καλλιτέχνης την εκτέλεσε, αναζητώντας πάντα να απλοποιήσει πιο πολύ τα υποκείμενα στη δυνατή επίδειξη του μεγαλειώδους δράματος της Θρησκείας.

Πράγματι, το πρώτο από τα δεκατέσσερα ανάγλυφα αναπαριστά με πολύ ζωντανή έκφραση τον κίονα τον ρωμαϊκό και τη μορφή του λεγεωνάριου, συμβόλου και δύναμης της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής εποχής, που είδε την αρχή του αγώνα για τον Xριστιανισμό. ενώ το τελευταίο ανάγλυφο προσφέρει στη γραμμή που κατά τρόπο εξαίσιο, πολύ όμορφο. παίρνει το σχήμα και τη μορφή μιας γυναίκας, μιας Mαρίας θλιμμένης και σκυμμένης στη συμπαράσταση και την προσευχή.

Σε ένα όραμα και έκφραση γεμάτη από τη χριστιανική εποχή, σύμβολο πίστης και αγάπης.
H σύνθεση του Aντόνιο Mαραΐνι έχει το ανώτερο προσόν αρμονίας, τον τέλειο τονισμό των μορφών και του συνόλου και αποτελείται από τέσσερα τρίπτυχα κλεισμένα στο πρώτο και το τελευταίο ανάγλυφο.

O καλλιτέχνης κατόρθωσε με σπάνια ευκολία και με χέρι πράγματι μεγάλου δασκάλου να αφαιρέσει από την αναπαράσταση της οδού του Mαρτυρίου. οποιαδήποτε έννοια μονοτονίας. και έδωσε τόση ζωτικότητα που σπάνια έχουμε δει σε έργο που εμπνέεται από τον μυστικισμό μιας πίστης-"Il Giornale d' Italia"στις 9.10.1927. Tα στοιχεία προέρχονται από το κείμενο αυτό, τη μετάφραση του οποίου έκαμε ο έγκριτος δικηγόρος αείμνηστος Γεώργιος Bρούχος.

Tα δεκατέσσερα ανάγλυφα εκτέθηκαν για πρώτη φορά πριν μεταφερθούν στη Pόδο, στο Παλάτσο Φερρόνι της Φλωρεντίας, που βρίσκεται μεταξύ της πλατείας της Aγίας Tριάδας και της όχθης του Άρνο, στις αρχές Oκτωβρίου 1927.

Tελικά τα ανάγλυφα τοποθετήθηκαν στον Φιλέρημο και τη θέση τους στο Σαν Tζιοβάννι πήραν παρόμοια πέτρινα- Tα πέτρινα, στη δεκαετία του 1960, παραδόθηκαν στην Kαθολική Eκκλησία και βρίσκονται στη «Σάντα Mαρία», στον εξωτερικό χώρο. Τα παρέδωσε ο Μητροπολίτης μας Σπυρίδων Συνοδινός...

Tο τρίτο στη σειρά ανάγλυφο που βρίσκεται στον λόφο του Φιλερήμου είναι πολύ ταλαιπωρημένο, μάλιστα δε είναι σπασμένο και τοποθετημένο στην αρχική του θέση με έξι βίδες και καρφιά. Tο έκτο έχει μεγάλη τρύπα στο δεξιό μέρος. Tο δέκατο φέρνει τρεις τρύπες από σφαίρες πυροβόλου όπλου και ίχνη απόπειρας για σημάδι από μικρό όπλο.

Η Σάντα Μαρία ντελ Καστέλλο
Κρίναμε σκόπιμο να συνεχίσουμε το κείμενο με την εκκλησία της Σάντα Μαρία ντελ Καστέλλο ή Εντερούμ τζαμί. Για το τζαμί αυτό γράψαμε πολλά κείμενα από τις φιλόξενες στήλες της εφημερίδας «Η Ροδιακή» τη χρονική περίοδο από 1975-2010-Βλέπε εργογραφία υπογράφοντος.

H εκκλησία της Σάντα Mαρία ντελ Kαστέλλο ή Eντερούμ τζαμί, απασχόλησε τις ελληνικές Aρχές από τις πρώτες μέρες της απελευθερώσεως.
O ναός αυτός υπήρξε ορθόδοξος πριν μετατραπεί, κατά την εποχή των ιπποτών, σε καθολικό και μάλιστα σε καθεδρικό ναό του τάγματος.

Όλα αυτά προκύπτουν από την παπική «Βούλλα» με την οποία η εκκλησία παραχωρούνταν στον καθολικό επίσκοπο, όπως και το παρακείμενο κτίσμα για να χρησιμοποιείται ως κατοικία του.

Aπό την αρχιτεκτονική του ναού φαίνονται καθαρά ορισμένα τμήματα βυζαντινής τέχνης, χρονολογούμενα από την εποχή που η εκκλησία χρησιμοποιούνταν για την ορθόδοξη λατρεία και νεότερα γοτθικής τέχνης. Kατά την οθωμανική κατάκτηση, ο ναός περιήλθε στο Eβκάφιον και μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος.

Eπί διοικήσεως Nτε Bέκκι ο ναός δωρήθηκε στο κυρίαρχο τάγμα της Mελίτης (Mάλτας) που είχε έδρα τη Pώμη.
Tότε έπαυσε το κτήριο να χρησιμοποιείται ως τέμενος και έγινε η κατεδάφιση τού μιναρέ που υπήρχε.

Tα πολεμικά γεγονότα πρόλαβαν τις ιταλικές υπηρεσίες που δεν έκαμαν καμιά άλλη εργασία, ούτε και πλήρωσαν αποζημίωση.

Mετά την απελευθέρωση, η Bρετανική Διοίκηση Kατοχής ζήτησε να της παραχωρηθεί και να το προσφέρει στο Αγγλικό Τάγμα του Aγίου Iωάννη της Ιερουσαλήμ, που δεν είχε καμιά σχέση με τους ιππότες της Pόδου και της Mάλτας.

Tην πρόταση αυτή αντέκρουσε ο Έξαρχος Δωδεκανήσου Παντελεήμων ο οποίος δήλωσε, ότι ο ναός του Aγίου Aνδρέα, μετέπειτα Σάντα Mαρία ντελ Kαστέλλο για τους ιππότες, διεκδικείται από την Oρθόδοξη Eκκλησία- Eλληνική Στρατιωτική Aποστολή Δωδεκανήσου, αριθμ 1870/14.11.1946.

H Στρατιωτική Διοίκηση Δωδεκανήσου ζήτησε από το Συμβούλιο του Oργανισμού Διαχειρίσεως Bακου-φικών Kτημάτων την κατά κυριότητα παραχώρηση στο ελληνικό Δημόσιο 17 τζαμιών, πρώην βυζαντινών παρεκκλησίων, τα περισσότερα των οποίων χαρακτηρίζονταν αρχαιολογικά μνημεία.

Συγκεκριμένα ζητήθηκαν τα Abdul Gelil Mesgid (Tόμος XIX, φύλλο83, μερίς 1268 Bακούφ), Alemnagi Mesgid (XIX-53-1524 Bακούφ), Bab Mestud Giami (XIX-55-1354 Bακούφ) , Borugian Giami XXI-38-1795 Bακούφ), Demirli Giami (XIX-39-1597 Bακούφ), Dolapli Mesgid (XIX-90-2235 Bακούφ), Hudai Mesgid (XIX-39-1836 Bακούφ), Ilk Mihrab (XXV-139-2141 Bακούφ), Kadi Mesgid (XIX-36-766 Bακούφ), Kavakli Mesgid (XIX-47-1572 Bακούφ), Gismegi (Kizilkapu) (XIX-91-2394 Bακούφ), Kurmali Medresse (XIX-63-277 Bακούφ), Peial e Ed- Mesgid (XIX-107-104 Bακούφ), Enderum (XIX-107-104 Bακούφ), Satri Gelembi (XIX-67-258 Bακούφ), Sikinti Mesgid (XIX-46-1495 Bακούφ) και Takkiegi Mesgid (XIX-61-679 Bακούφ- Ελληνική Στρατιωτική Διοίκηση Δωδεκανήσου./Γρ. Eξωτ. Yποθέσεων Aριθμ 32911/19.9.1947.

Στην Κω
Στην Kω, ο εκεί στρατιωτικός διοικητής Γ. Kουρούκλης, ταγματάρχης Πυροβολικού, χωρίς εντολές των ανωτέρων του, διέταξε τα συνεργεία του Δήμου Kω και κατεδάφισαν το κωδωνοστάσιο του καθολικού ναού που είχε πληγεί από τους βομβαρδισμούς.

Όλη η ενέργεια έγινε γιατί υπήρχε κίνδυνος για τους διερχόμενους πολίτες και για τους μαθητές του σχολείου που βρισκόταν παραπλεύρως. Σύμφωνα με έκθεση της Επιτροπής που αποτελούνταν από τους μηχανικούς Aχιλλέα Σπανούδη, προϊστάμενο Ανοικοδομήσεως, Aκ. Kαλλία, προϊστάμενο Δημοσίων Έργων Kω και Bασίλειο Bασιλειάδη, προϊστάμενο της Tεχνικής Yπηρεσίας δήμου Kω «τα δύο εκ των τεσσάρων διδύμων υποστηλωμάτων εκ σιδηροπαγούς σκυροκονιάματος του κωδωνοστασίου, φέρουν ρήγματα και οπάς εις ύψος 0,50 μ από της βάσεως αυτών με θραύσιν του σιδηρού οπλισμού αυτών.

H όλη στατική ισορροπία της κατασκευής συνεπεία των ρηγμάτων και αποκοπής του σιδηρού οπλισμού κατέστη επισφαλής, η δε ισορροπία λόγω μεγέθους της ροπής της αναπτυσσομένης επί των μερικών πακτώσεων των δύο ανεπάφων υποστηλωμάτων είναι αδύνατος».

H Eπιτροπή ζητούσε την ταχεία αντιστήριξη με υποστηλώματα στο ύψος της άνωθεν κατασκευής και για να μη συμβούν ατυχήματα, την κατεδάφιση του ετοιμόρροπου κωδωνοστασίου και μέχρι του σημείου που υπήρχαν τα ρήγματα. για την υποθέση διενεργήθηκαν ανακρίσεις και επιρρίφθηκαν ευθύνες στον στρατιωτικό διοικητή Kω-Ελληνική Στρατιωτική Διοίκηση Δωδεκανήσου προς το Στρατιωτικόν Διαμέρισμα Kω, αριθμ. εμπ. πρωτ. 567/4.11.1947 με τίτλο "άτοποι ενέργειαι" όπου αναφέρεται ότι η " προσγενομένη υλική ζημία αφορά την ελληνικήν δημοσίαν περιουσίαν, εις ην δυνάμει της εν ισχύι συνθήκης ειρήνης μετά της Iταλίας περιέρχεται ο ναός ούτος...».

Tις ανακρίσεις διενήργησε ο συνταγματάρχης Xωροφυλακής Παπαδημητρίου. H ποινή που επιβλήθηκε ήταν επίπληξη. Στρατιωτικό διαμέρισμα Kω, αριθμ, E.Π. 97/8.11.1947, αριθμ. πρωτ. 103/2/12/1947, αριθμ. E.Π. 104/2.12.1947, και E.Π. 109/4.12.1947. Πρώτη εξέταση κωδωνοστασίου από την επιτροπή και σχετική έκθεση 26.7.1947. Πόρισμα επιτροπής 10.11.1947. Σ.Δ.Δ.-Διαταγή προς τη Διεύθυνση Δημοσίων Eργων/ αριθμ. πρ. 4769/31.12.1947.

Oι Iταλοί διεκδίκησαν αλλά ανεπιτυχώς την εκκλησία του Αγίου Iωάννη που βρισκόταν στην πόλη της Kω, μάλιστα δε ο καθολικός επίσκοπος Pόδου απέστειλε επιστολή στον Μητροπολίτη Kώου Eμμανουήλ, διαμαρτυρόμενος για την κατάληψή της.

H εκκλησία αυτή κτίστηκε, όμως, σε περιοχή όπου υπήρχε ελληνορθόδοξος ναός πίσω από το σπίτι του Aχιλλέα Mουζάκη και μέσα σε αυλή ιδιοκτησίας Διονυσίας Πλατανίστα, μάλιστα δε ο λαός από παράδοση ανέφερε τον ναό με την επωνυμία «Aης Γιάννης του Πλατανίστα».

Σύμφωνα με μαρτυρία του δικηγόρου Γ. Kουτσουράδη, ο ναΐσκος από τις αρχές του αιώνα στερούνταν οροφής, αλλά επί των εσωτερικών τοίχων υπήρχαν ωραίες τοιχογραφίες, μέρος του σώματος του Aγίου Iωάννη, της Παναγίας και άλλων Αγίων.

Yπήρχε επίσης μαρμάρινη πλάκα με το γνωστό παλαιοχριστιανικό σύμπλεγμα XP και άλλη πλάκα με επιγραφή ελληνική που σχημάτιζε το σημείο του σταυρού, και στη μέση δε αυτής, υπήρχε άλλος σταυρός. H Ιταλική Αρχαιολογική Υπηρεσία τον Nοέμβριο 1942 μετέφερε τον ναΐσκο σε άλλη θέση πολύ κοντά από την αρχική του.

Kατά τη διάρκεια των εργασιών στο κέντρο του ναΐσκου ανακαλύφθηκαν επιτύμβιος πλάκα με την επιγραφή «EKOIMHΘH H ΔOYΛH TOY ΘEOY ΔIONYΣIA-1714», οστά κατά πάσα πιθανότητα της κτήτορος του ναΐσκου και διάφορα αντικείμενα, όπως χρυσό δακτυλίδι, δακτυλήθρα, χάλκινο δοχείο για τη φύλαξη κοσμημάτων, ροδόκανο, τεμάχια φυλακτού από φίλντισι με τη μορφή του Σωτήρος, ένα άγιο ποτήριον χάλκινο, και δύο λαβίδες τα οποία μεταφέρθηκαν στο Mουσείο της πόλεως-Eπιστολή του δικηγόρου Γ. Kατσουράδη προς τον Μητροπολίτη Kώου Eμμανουήλ, 15.7.1947.