Λαθρέμποροι στα Χρόνια της Τουρκοκρατίας στα Δωδεκάνησα

Του Μανώλη Γ. Κασσώτη


Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η Σύμη ήταν υπό τουρκική κυριαρχία, το λαθρεμπόριο άνθιζε, μια και η παρουσία των Τούρκων ήταν μηδαμινή. Το λαθρεμπόριο καπνού ήταν πιο αποδοτικό, επειδή οι Τούρκοι είχαν το μονοπώλιο και έβαζαν μεγάλους φόρους. Οι λαθρέμποροι με μικρά πλοία έφερναν ελληνικό άκοπο καπνό από τον Βόλο, τη Θήβα και το Βραχώρι (Αγρίνιο). Στη Σύμη υπήρχαν πολλά χειροκίνητα καπνοκοπτήρια που τροφοδοτούσαν τη ντόπια αγορά και τα πιο μικρά και απόμερα νησιά της Δωδεκανήσου.

Οι ντόπιοι θεωρούσαν τους λαθρέμπορους λαϊκούς ήρωες και τους βοηθούσαν όταν τους παρουσιαζόταν η ευκαιρία. Τους θαύμαζαν για την τόλμη και την παλικαριά τους και για την απειθαρχία τους απέναντι στην τουρκική διοίκηση. Ιδιαίτερα εκτιμούσαν τους γενναιόδορους και τους τίμιους στις συναλλαγές τους και τους προστάτες των αδυνάτων. Η δράση των λαθρεμπόρων είχε οικονομικό όφελος για το νησί και για τις λαϊκές τάξεις που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν παρόμοια προϊόντα στις επίσημες τιμές.

Ορισμένοι λαθρέμποροι μάλιστα απέκτησαν θρυλική φήμη για τη δράση τους. Ένας από τους πιο γνωστους ήταν ο Ζωάννου, που, για άγνωστους λόγους, σ' ένα από τα ταξίδια του στην Ανατολή έφερε μαζί του και ένα μικρό παιδί. Το βάπτισε Αντώνη, και το μεγάλωσε μαζί με τ' άλλα του παιδιά, που το θεωρούσαν σαν πραγματικό αδελφό τους. Εικάζεται ότι γεννήθηκε γύρω στο 1872 και με τον καιρό έγινε γνωστός με την επωνυμία "τ' Αντώνιο του Τζωάννου" ή "τ' Αντώνιο το Τουρκί".

Όταν μεγάλωσε, τ' Αντώνιο έγινε ο πιο ξακουστός λαθρέμπορος της Σύμης. Ήταν μικρόσωμος αλλά σβέλτος σαν αγριόγατα. Φορούσε παντελόνι με ζωνάρι στη μέση και ποκάμισο δίχως γιακά που έκλεινε στο λαιμό μ' ένα κουμπί. Στο κεφάλι φορούσε ναυτικό κασκέτο με λουστρινένιο γίσο. Τ' Αντώνιο μισούσε τους Τούρκους αστυνόμους και πολλές φορές εγκλημάτισε εναντίον τους. Στην αρχή της σταδιοδρομίας του είχε μια μεγάλη βάρκα (γυάλλα), δυο περίπου τόνων με πανί και αργότερα απέκτησε ένα μικρό γκαζολίνι 3-4 τόνων.

Στην Κάρπαθο
Γύρω στο 1900, στην τουρκοκρατουμένη Κάρπαθο το μονοπώλιο καπνού το είχε ο Μανώλης Μανωλακάκης. Όταν έμαθε ότι στον όρμο του Άη-Πέτρου, κοντά στα Πηγάδια, ήταν φουνταρισμένη η γυάλλα τ' Αντώνιο φορτωμένη με καπνά, ειδοποίησε τον Τούρκο διοικητή. Ο Τούρκος έστειλε ένα τουρκοκρητικό αστυνόμο για να συλλάβει τ' Αντώνιο. Μαζί του πήγε και ο γιός του Μανωλακάκη, ο Γιώργος, για να του δείξει το μέρος. Όταν έφτασαν στον Άη-Πέτρο, ο αστυνόμος φώναξε τ' Αντώνιο να του φέρει τα χαρτιά του.

Τ' Αντώνιο προθυμοποιείθηκε κι έσκυψε δήθεν για να πιάσει τα χαρτιά από το μπουκί της βάρκας ρίχνοντας συγχρόνως ένα πιστόλι και αρκετές σφαίρες μέσα στο κόρφο του ποκαμίσου του. Ο Γιώργος Μανωλακάκης είδε την ύποπτη κίνηση τ' Αντώνιο και ειδοποίησε τον αστυνομικό αλλ' αυτός δεν έδωσε σημασία.

Τ' Αντώνιο είπε στο ναύτη του να λεβάρει το σκοινί για να πλησιάσει η βάρκα στην ακτή. Μόλις τ' Αντώνιο πάτησε το πόδι του στη στεριά έγινε άφαντος, περνώντας μέσα από τους σχίνους και άλλους θάμνους. Σε λίγο παρουσιάζεται στη πλαγιά της ακτής, 20-30 μέτρα από τη θάλασσα, ενώ ο Τούρκος βρισκόταν ακόμη στην παραλία. Ο Μανωλακάκης βρήκε την ευκαιρία να απομακρυνθεί και παρακολουθούσε τα καθέκαστα.

Τ' Αντώνιο σημαδεύοντας τον Τούρκο του είπε να τον αφήσει ήσυχο να κάμει τη "δουλειά" του, αλλά αυτός πυροβολεί και αστοχεί. Τ' Αντώνιο ανταπέδωσε τον πυροβολισμό και σκότωσε τον αστυνόμο. Ο Μανωλακάκης μόλις είδε τα συμβάντα έτρεξε να εξαφανιστεί. Δεν ήταν σίγουρος για τις προθέσεις τ' Αντώνιο. Λίγο πιο πάνω βλέπει τον Γιανουρή (Γιώργη Γεργατσούλη) ν' αλωνίζει το σιτάρι του.

Έβγαλε τα ρούχα που φορούσε, έβαλε μια βράκα, ένα πατούρι και μ' ένα σκούφο στο κεφάλι αλώνιζε κι αυτός, ελπίζοντας ότι με τη μεταμφίεσή του δεν θα τον αναγνώριζε τ' Αντώνιο. Στο μεταξύ, παρόλο που φυσούσε δυνατό μελτέμι, τ' Αντώνιο σήκωσε πανί και εξαφανίστηκε μέσα στην κακοκαιρία. Το μέρος που σκοτώθηκε ο Τούρκος ονομάζεται σήμερα "τ' Αστυνόμου ή του Τούρκου".

Στον Άη Θανάση
Ήταν Αποκριές και τ' Αντώνιο με την παρέα του και τα όργανα έπινε και διασκέδαζε στη Σύμη στο καφενείο του Άη Θανάση, πάνω στο Χωριό. Μόλις το έμαθε ο Τούρκος διοικητής, ήλθε με τους ζαφτιέδες του και περικύκλωσε το καφενείο. Μπήκε ο ίδιος μέσα και όταν έφτασε στο τραπέζι όπου διασκέδαζε τ' Αντώνιο, του είπε να παραδοθεί γιατί δεν υπήρχε διέξοδος. Τ' Αντώνιο προσποιείται ότι συμφωνούσε και πρότεινε στον Τούρκο να πιούνε ένα κρασί πριν τον ακολουθήσει.

Ο Τούρκος, πολύ διπλωματικός, δέχεται, αλλά μέχρι να πιεί το κρασί τ' Αντώνιο έβγαλε πάνω στο τραπέζι ένα πιστόλι και μια κάμα (μαχαίρι) και είπε στον Τούρκο: "Διάλεξε πως θέλεις να πεθάνεις, προτού σκοτωθώ εγώ θα πας εσύ, αν θέλεις τη ζωή σου διάταξε τους ζαφτιέδες σου να φύγουν". Τι να κάμει ο Τούρκος, άφησε τ' Αντώνιο να φύγει από την πίσω πόρτα του καφενείου. Έπειτα βγήκε έξω και λέγει στους ζαφτιέδες ότι τ' Αντώνιο το έσκασε. Τρέχουν οι ζαφτιάδες αλλά τ' Αντώνιο πηδώντας από δώμα σε δώμα χάθηκε μέσα στη νύχτα.

Στο Χαράνι
Κάποτε η γυάλλα τ' Αντώνιο ξεφόρτωνε καπνά στο Χαράνι και αυτός κρατούσε βάρδια σ' ένα ύψωμα. Όταν το έμαθαν οι Τούρκοι έστειλαν ζαφτιέδες να κατάσχουν τα καπνά. Τ' Αντώνιο από ψηλά και οπλησμένος τους φώναξε να το αφήσουν ήσυχο γιατί θα τους σκότωνε. Έφυγαν οι ζαφτιέδες και τ' Αντώνιο έκρυψε τα καπνά σε φιλικά του σπίτια. Εκείνος έπειτα πήγε στην Αγία Ειρήνη στο Νημποριό, όπου στο μεταξύ είχε πλεύσει η γυάλλα του και τα πήραν.

Λέγεται ότι τ' Αντώνιο ήταν άριστος σκοπευτής. Συνήθηζε να βάζει πάνω στο κεφάλι ενός παιδιού ένα πορτοκάλι και με το πιστόλι του έκανε σκοποβολή χωρίς να αστοχήσει. Κάποτε ένα πρωί τ' Αντώνιο από το σπίτι του στο Πιτίνι είδε απέναντι στο Τελωνείο ένα Τούρκο στρατιώτη που έπαιζε τη σάλπιγγα του για την έπαρση της τουρκικής σημαίας. Από εκείνη την απόσταση πυροβόλησε και σκότωσε τον Τούρκο.

Στη Τουρκία
Όταν έγινε η Μικρασιατική καταστροφή ο επιχειρηματίας Μιχάλης Πανηγύρης και ο αδελφός του εγκατέλειψαν όλα τα υπάρχοντα τους και με τη ψυχή στο στόμα ήλθαν στη Ρόδο. Μεταξύ των άλλων άφησαν, θαμένες στην Μικρά Ασία, και χίλιες χρυσές λίρες. Θέλοντας να επανακτήσουν τον θήσαυρό τους πήγανε και βρήκαν τ' Αντώνιο στη Σύμη, γιατί είχαν μάθει ότι ήτο ο μόνος που μπορούσε να τους βοηθήσει. Συμφωνησαν στην τιμή και μια νύχτα ξεκίνησαν για την Τουρκία. Άφησαν το γκαζολίνι σε μια ερημική ακτή και με μεγάλη προσοχή τ' Αντώνιο με την ακολουθία του έφτασαν στο σπίτι του Πανηγύρη.

Όταν κτύπησαν την πόρτα άνοιξε ένας Τούρκος που έμενε εκεί με τη γυναίκα του και τα δυο τους παιδιά. Λέει στον Τούρκο, αν καθίσει ήσυχα δεν είχε τίποτα να φοβηθεί. Αφού έσκαψαν κάτω από το τζάκι και βρήκαν τις λίρες, γύρισαν στο γκαζολίνι μαζί με τον Τούρκο. Του έδωσε μια λίρα και του είπε να μείνει εκεί μέχρι να απομακρυνθεί το γκαζολίνι. Όταν έφτασαν στη Σύμη, τ' Αντώνιο κράτησε για το κόπο του 100 λίρες, όπως συμφώνησαν, και έδωσε τις υπόλοιπες στον Πανηγύρης. Ο Πανηγύρης με τις 900 λίρες άνοιξε κατάστημα στη Ρόδο και με τον καιρό έγινε μεγάλος έμπορος.

Στη Χάλκη
Τ' Αντώνιο ήταν πολύ αξιόπιστο πρόσωπο. Το 1923, ο Σάββας Γ. Κασσώτης και ο Αργύρης Καστάνιας είχαν συνεταιρικώς ένα καΐκι που το φόρτωναν εμπορεύματα από το μαγαζί του πρώτου στη Σύμη και τα μεταπουλούσαν στ' άλλα νησιά της Δωδεκανήσου. Ο Αργύρης Καστάνιας, μαζί με τον γιό του Σάββα, Γιώργο, πηγαίνοντας με φορτίο στην Κάρπαθο σταμάτησαν στη Χάλκη. Εκεί πούλησαν μέρος του φορτίου και εισέπραξαν 5.000 Ιταλικά φράγκα, δηλαδή 80 χρυσές λίρες.
Στη Χάλκη ήταν τ' Αντώνιο που πήγαινε για τη Σύμη και του έδωσαν τα χρήματα να τα παραδώσει στον Σάββα, όπως και έγινε.

Σημείωση: Το άρθρο βασίστηκε σε πληροφορίες που κατέγραψα, όπως μου της έδωσε ο αείμνηστος πατέρας μου Γιώργος Σ. Κασσώτης (1906-1990). Για ορισμένα περιστατικά είχε προσωπική γνώση, άλλα τα είχε ακούσει όταν ήτο στη Σύμη. Το περιστατικό της Καρπάθου του το διηγήθηκε ο ίδιος ο Γιώργος Μανωλακάκης, με τον οποίο συνδεόταν φιλικά.