«Νους ο δυναμογόνος»

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Μανόλης Ζουμπάς

Νους (νόος) το σύνολο των πνευματικών δυνάμεων, που παρέχει την ικανότητα να παράγει λογικές σκέψεις, αυτών που υποπίπτουν στην αίσθηση ή φαντασία πραγμάτων ή καταστάσεων και δημιουργίας γι’ αυτά κρίσεων, ανάλογα αξιολογεί, αξιοποιεί, ό,τι σχετίζεται με την αντίληψη, σκέψη, αρμονία, τάξη, φαντασία, μνήμη.

Ο ανώτερος ρυθμιστής των ενεργειών μας, το κυριότερο όπλο της ανθρώπινης υπόστασης, γι’ αυτό και η θαυμάσια επιταγή των αρχαίων «Ουδέν ην η μάθησις, ην μη νους παρή». (Δεν έχει καμία αξία η μάθηση, αν δεν υπάρχει νους). Εκτός της πνευματικής του φύσης ο άνθρωπος έχει τη βιολογική, ο οποίος ερευνά τα κοινά φαινόμενα της οργανικής ζωής, που σχετίζονται με τον ζωντανό οργανισμό, δηλαδή κάθε ον που εμφανίζει τα χαραχτηριστικά της ζωής. (λ.χ. αναπνοή, διατροφή, αύξηση, αναπαραγωγή κ.ά).

Επίσης τη βιοτική φύση που σχετίζεται με τις υλικές ανάγκες της ζωής, την επιβίωση και τη διαβίωση. (διατροφή, ενδυμασία, κατοικία). Ζωή το πολυτιμότερο αγαθό το οποίο διαθέτουν οι άνθρωποι στην ιστορική τους πορεία. (βιοτεύω = βρίσκω τροφή). Ακόμη τη σωματική η οποία σχετίζεται με το σώμα, το σύνολο των μελών και των οργάνων, ενός ζωντανού οργανισμού. Αλληλένδετες η σωματική και πνευματική υγεία, περιλάλητη η φράση «νους υγιής εν σώματι υγιεί».

Οι βιολογικές, ψυχοπνευματικές δυνάμεις, συνθέτουν το δυναμικό υπόστρωμα του ανθρώπου, που αποτελεί ένα κράμα ύλης και πνεύματος. Η περίπτωση του πολυμήχανου Οδυσσέα, με τη δύναμη του μυαλού και της ψυχής μπόρεσε να επιβληθεί στη δύναμη του Κύκλωπα. Νους, (συνώνυμα, διάνοια, μυαλό). «Νου χωρίς ουδέν γίνετ’ εν βίω». Μενάνδρου. Θρίαμβος του νου πάνω στην ύλη, ανώτερη ψυχοπνευματική και ηθικοκοινωνική ζωή. Πολλές οι εκδηλώσεις του φωτοδότη νου.

Νους το τιμιότερο, άριστο κεφάλαιο, κατέχει την ηγεμονική θέση στη ζωή, διαλάμπει, κατευθύνει τον κόσμο στους αιώνες. «Νους ορά και νους ακούει». Επίχαρμου. Η εμβέλεια των αισθήσεων είναι περιορισμένη, ενώ ο νους κατορθώνει και το χώρο και χρόνο να διασπά, και να «ορά» και να «ακούει» αυτά τα οποία δε βλέπουμε και ακούμε, και να γνωρίζει απ’ το αποτέλεσμα την ουσία. Η θεωρία υπέρτατη δύναμη του νου, προηγείται της θεωρίας των οφθαλμών.

Οι αισθήσεις βλέπουν τα φαινόμενα, ο νους γνωρίζει το Είναι, φτάνει σύνθεση, διαπιστώνει την αρμονία, σφυρηλατεί την ιδέα, εισέρχεται στα άδυτα των αδύτων, ανέρχεται στις κορυφές, ακροάται τη φωνή των καιρών. Ο Αναξαγόρας διακήρυξε, υποστήριξε ότι το αρχικό χάος, διαμορφώθηκε σε κόσμο από το νου, τον παγκόσμιο νου. «Νους εστιν ο διακοσμών και πάντων αίτιος». Καμιά αμφισβήτηση γι’ αυτό. Τα αισθητήρια όργανα διοχετεύουν τους εξωτερικούς ερεθισμούς στο εγκεφαλικό κέντρο, όπου ασκούνται οι νοητικές λειτουργίες.

Ο εγκέφαλος με τη γυμναστική λειτουργεί αποδοτικότερα, αφού αιματώνεται σωστά, παίρνει περισσότερο οξυγόνο. Ο στρατηλάτης νους με τους ολυμπιονίκες του πνεύματος, προχωρεί στους υπερουράνιους τόπους του αγαθού, ωραίου, αληθινού, υποτάσσει το βουκεφάλα των παθών του, θέτει κόσμο στη συμπεριφορά του, περιορίζει το τυχαίο, βρίσκει διέξοδο απ’ τα στενά της Σκύλλας και της Χάρυβδης.

Ο νους συντελεί στην ουσιαστική γνώση, η οποία είναι η ικανότητα του ανθρώπου να κυριαρχεί με το νου γύρω του, εντός του, και να βρίσκει τις αιτίες των φαινομένων και των πραγμάτων. Ο Προμηθέας έκλεψε το φως της γνώσης απ’ τους θεούς, και το πρόσφερε στους ανθρώπους. Πλήρωσε ακριβά την ενέργειά του αυτή. Αλυσοδεμένος στον Καύκασο, τα σπλάχνα του σπαράζουν τα όρνια, σταλμένα απ’ την εκδικητική μανία του Δία.

Ο άνθρωπος για να αποχτήσει τη γνώση υποβάλλεται σε θυσίες, πνευματικές-ψυχικές, υλικές-οικονομικές, καρπός επίπονης ενασχόλησης. Η γνώση φεύγει απ’ την παροδικότητα, ανακαλύπτει τους νόμους της φύσης, και τους μεταβάλλει σε ενεργές δυνάμεις, γνωρίζει το άπειρο μεγαλείο του σύμπαντος. Ο νους με τη γνώση δεν είναι μόνο μέσο αποκόμισης υλικών αγαθών, δεν αρκείται στο «ζην», επιδιώκει πάντα το «ευ ζην», οδηγεί στην έρευνα της αλήθειας, σ’ όποιο χώρο κι αν αυτή ανήκει, στο χώρο των Γραμμάτων και των Τεχνών.

Απ’ τις αρχαιότερες, πλουσιότερες γλώσσες του κόσμου η ελληνική, για την έννοια της γνώσης διαθέτει τρία ρήματα. Το γιγνώσκω, οίδα, επίσταμαι. Πολλά τα είδη των γνώσεων. Η αντικειμενική γνώση σε κάθε τομέα του επιστητού είναι δύναμη ανυπολόγιστη.

Ο άνθρωπος χωρίς γνώση, είναι σώμα χωρίς ψυχή. Αξίζει κανένας να ζει, γιατί αξίζει να γνωρίζει, δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις για αρμονική συνεργασία ανάμεσα στην ιατρική επιστήμη και τεχνολογία, περιορίστηκε έντονα ο ανθρώπινος πόνος, αυξήθηκε εντυπωσιακά ο μέσος όρος ζωής. «Χαλεπόν το ευ γνώναι». Πιττακού. (Δύσκολο το να γνωρίζουμε κάτι καλά).

Μόρφωση (μορφόω=δίνω μορφή στην άμορφη ύλη, ζωή) είναι, κυρίως, η απόχτηση γνώσεων, εκπληρώνεται με την καλλιέργεια, διαμόρφωση των πνευματικών, ηθικών, ιδιοτήτων του ανθρώπου, και τη διάπλαση του σώματος με κατάλληλη αγωγή. Η επαγγελματική δίνει εφόδια για επιτυχία στο επάγγελμα, με το φωτισμένο νου, σμιλεμένη την ψυχή.

Αξιοποιεί τους οικονομικούς πόρους, εξασφαλίζει την τεχνική πρόοδο, αποτελεί τον καλύτερο αγωγό για την κυοφορία ή κυκλοφορία νέων ιδεών ανάπτυξης. Η μόρφωση κάνει τη ζωή ποιοτικά καλύτερη, απελευθερώνει από εσωτερικές και εξωτερικές δεσμεύσεις, μορφώνει τα κοινωνικά ήθη, αποτελεί την κορωνίδα της ανθρώπινης ύπαρξης, κίνητρο για σύσφιγξη των ανθρώπινων σχέσεων.

Ανεβάζει τα ενδιαφέροντα σε υψηλότερο επίπεδο, οδηγεί στις μεγάλες αλήθειες της ζωής, λυτρώνει από την ευτέλεια. Μέσα στην ψυχή χωράει ολόκληρη η ανθρωπότητα, κάνει τον άνθρωπο Άνθρωπο, λίγοι οι άνθρωποι, οι οποίοι βλέπουν τον άλλο, προέχταση του εαυτού τους.

Διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες, με αποτέλεσμα τη διάκριση στο στίβο της ζωής, που η επιμόρφωση διαρκεί μέχρι το τέλος της, και καλλιεργεί το πνεύμα, (άυλο). Η επιστημονική μόρφωση επιλύει ατομικά και κοινωνικά προβλήματα, βοηθά σε καινούργιες καταχτήσεις, καλυτερεύει το βιοτικό επίπεδο, προσπαθεί για μια γενικότερη παιδεία. Η μόρφωση συνδέεται με τη γνώση, χωρίς να ταυτίζεται μ’ αυτή.

Η γνώση συνοδεύεται από την κρίση. Η κριτική απαραίτητη για την ύπαρξη, και ομαλή λειτουργία της κοινωνίας, εκδηλώνεται στην ελευθερία, και ασκούνται τα δικαιώματα των πολιτών. Ο Σωκράτης περιφέρεται στην αγορά και κριτικάρει, ελέγχει, όσους νόμιζαν τον εαυτό τους σπουδαίο.

Άπειρες δυσκολίες, εμπόδια, έβαλαν στο δρόμο της, εκείνοι που βλάπτονται τα συμφέροντα, αποκαλύπτονται οι αυθαιρεσίες τους, η απερίσκεπτη δραστηριότητά τους, προπαντός θεωρήθηκε εχθρός των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Ασκείται σε πολλούς τομείς και είναι απαραίτητη για την κοινωνική επιβίωση. Πνευματικό λειτούργημα, επιβάλλει οι κριτικοί να είναι δίκαιοι, απροσωπόληπτοι, συνετοί, υπεύθυνοι, για να γίνει συντελεστής προόδου.

Μέσα απ’ τη γνώση με τη βοήθεια της κρίσης, δημιουργούνται οι διάφορες επιστήμες, και επιτυγχάνεται η αντικειμενική γνώση που προωθεί τη ζωή. Η καλοπροαίρετη κριτική καταπολεμάει τη δημαγωγία, αποκαλύπτει τις πλάνες, χτυπάει τις υπερβολές, μετριάζει τις αντιθέσεις, παράγοντας ειρήνης. Σπουδαίες οι πνευματικές αρετές κρίση, μνήμη.

Η ανάμνηση αναφέρεται στο παρελθόν, όπου θεάται η δύναμη του διαφωτιστικού παραδείγματος, αφού ο άνθρωπος είναι μιμητικό ον, θέλει «πρηκτητήρας έργων», και όχι «ρητήρας λόγων», ενθουσιάζει, μαγνητίζει, καθοριστική η σημασία του για τη ζωή. Το παράδειγμα του Ηρακλή επηρέασε τον Αχιλλέα, του Μιλτιάδη το Θεμιστοκλή, του Μ. Αλεξάνδρου τον Καίσαρα, του Αχιλλέα το Μ. Αλέξανδρο, του Δημοσθένη τον Κικέρωνα.

Το κήρυγμα συνέπειας, φιλοπατρίας, φιλονομίας, είναι η πράξη της θυσίας του Λεωνίδα, Σωκράτη, η αχτινοβολία τους παράμεινε αμείωτη μέχρι σήμερα. Οι Έλληνες νίκησαν τους απειράριθμους Πέρσες, στηριγμένοι στα πανανθρώπινα ιδεώδη. Ο Ελληνικός λαός το 1821 απόχτησε την ελευθερία του με τη συνεπικουρία της λογικής, επιμονής, σωφροσύνης, αισιοδοξίας, ζωντάνιας, θάρρους. Η ελευθερία ποτέ δε χάνεται, εμποδίζεται για λίγο διάστημα, ύστερα ανθίζει, θριαμβεύει.

Η ιστορική μνήμη αναφέρει μύρια παραδείγματα, τα οποία αιχμαλωτίζουν τη σκέψη, προετοιμάζουν την ορμή για μίμηση, παρασύρουν σε δράση, έχουν βαθιά επίδραση στη διάπλαση του ξεχωριστού τρόπου συμπεριφοράς του ατόμου. Ανοίγεται ένα ελπιδοφόρο μέλλον και αποβάλλεται κάθε χώρος της ξελογιάστρας καθημερινότητας. Στενός δεσμός ανάμεσα στην ανάμνηση του παρελθόντος και στην προκαταβολική σύλληψη του μέλλοντος, το σήμερα συνέχεια του χτες.

Με τις μνήμες των λαών στις παραδόσεις, δίνεται υπόσχεση ενός καλύτερου μέλλοντος. Η παρουσία της αρχαίας Ελλάδας επιζεί διεθνώς, ο άνθρωπος πάντα θυμάται. «Ψυχής γαρ αγαθής πατρίς ο ξύμπας κόσμος». Δημόκριτου. «Όλος ο κόσμος ένας κόσμος … και μια πατρίδα η Γη». Κ. Παλαμά.

Το σώμα παρέχει τη στέγαση στο πνεύμα, που για να συνειδητοποιήσουμε την αιώνια ομορφιά του, αρκεί μια ματιά στη διαιώνια ελληνική πορεία. Πνεύμα (πνέω) ο εσωτερικός άυλος ψυχικός κόσμος της ανθρώπινης ύπαρξης, που αποτελεί το υπεραισθητό μέρος της. Η πνευματική καλλιέργεια θα δώσει στον άνθρωπο τις απαραίτητες δυνατότητες για την υπερπήδηση των εμποδίων, προσφέρει και άμεση πραχτική βοήθεια.

Η ζωή είναι συνυφασμένη με δυσκολίες, αντιξοότητες. Πνευματικές δυνάμεις η αντίληψη, διανόηση, μνήμη, φαντασία, φρόνηση, σύνεση, είναι ο καταλύτης του χρόνου. Ψυχικές δυνάμεις η θέληση, επιμονή, υπομονή, αισιοδοξία, ελπίδα, αγωνιστικότητα, αυτοκυριαρχία, αυτοπεποίθηση, ευψυχία, ο αυτοέλεγχος, το θάρρος. Εκεί που αναπτύσσεται το πνεύμα, βρίσκει κατοικία ο ιδανικός άνθρωπος, αξιοπρεπής, διακατέχεται από πνεύμα φιλαλληλίας, εξανθρωπίζει, με το ανθρωπιστικό ιδανικό «καλός καγαθός» επιτυγχάνεται γερό, όμορφο σώμα, μυαλό στοχαστικό, με δυνατό σεβασμό στους συνανθρώπους. Κατά τους αρχαίους Έλληνες πνευματοκράτορες η θεά του απόλυτου αγαθού, πραγματοποιείται μέσω του νου. Τα πνευματικά αγαθά είναι παραμόνιμα και στη ζωή συνακολουθούν τον άνθρωπο.

Εκτός από το πνεύμα υπάρχει και ο χώρος της ψυχής, θάρρος, καρτερία, πίστη στις δυνάμεις μας, αισιοδοξία, ελπίδα. Ψυχή, άυλη, άφθαρτη πνευματική, ηθική, συναισθηματική φύση, ουσία του ανθρώπου. Όσο περισσότερο καλλιεργημένη η ψυχή, τόσο περισσότερο αναπτυγμένες οι νοητικές λειτουργίες. Η αισθητική συγκίνηση που γεννιέται από τη θέα ενός καλλιτεχνήματος, η ακρόαση ενός μουσικού οργάνου, τις αφομοιώνει η ικανότητα της ψυχής.

«Ανοιχτά πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μας». Σολωμού. Ηθική δύναμη είναι να επιδιώκεται ένας ανώτερος σκοπός, από την ηθική υπεροχή κρίθηκαν πολλές φορές τα αποτελέσματα των μαχών. Η φλόγα της ψυχής λιώνει και σίδερα. Ο Έλληνας δεν ανέχεται τη μείωση, τον ευτελισμό του ονόματός του, οι χαραχτηριστικές αρετές του, τον ώθησαν σε αυτοθυσίες, ολοκαυτώματα. Το ολόλαμπρο, πλούσιο παρελθόν του, δίνει δυνάμεις, ζει μέσα του. Θαυματουργεί, επιβεβαιώνει πάντα την ατελεύτητη αλυσίδα θυσιών. Όσο ισχυρότερη η ψυχή, τόσο ισχυρότερος ο άνθρωπος.

Με τις πνευματικές ικανότητες, τις κοινωνικές αρετές, αναδεικνύεται η φρόνηση. «Η φρόνησις πρώτον εστιν αγαθόν». Πλάτωνα. Η φρόνηση (φρονέω-φρην), φρονιμάδα, καθορίζει εκείνο το οποίο πρέπει να πράξει κάποιος, με βάση την ορθή σκέψη, δεν επηρεάζεται από τα πάθη, και αποτρέπει από επιπόλαιες ενέργειες, γιατί είναι χρυσή αρετή, οι παραλογισμοί των πολέμων, αποδεικνύουν την αξία της, δε χάνει ποτέ τη δύναμή της. Φρόνηση, στον «Πρωταγόρα», στον «Κρίτωνα», και σ’ άλλους Πλατωνικούς διαλόγους, βρίσκουμε αυτή τη θεμελιώδη πεποίθηση του Σωκράτη.

Η βαθυστόχαστη ρήση, η γνωμολογία, «ευτυχών μεν μέτριος ίσθι, ατυχών δε φρόνιμος». Περίανδρου. (Μέτρο στην ευτυχία, φρόνηση στη δυστυχία), αποτελεί πολύτιμο προτρεπτικό, συμβουλευτικό παράγοντα, η αρχή του μέτρου, όχι η υπερβολή, «μηδέν άγαν», απαραίτητη πάντα πανοπλία η αρετή της έλλογης φρόνησης. Ο ήλιος πυρπολεί αυτούς που πετάνε ψηλά, η θάλασσα καταποντίζει εκείνους που πετάνε πολύ χαμηλά. Χτύπημα, λοιπόν, στις υπέρμετρες φιλοδοξίες, στις ανεξέλεγκτες επιθυμίες.

Οι αρχαίοι Έλληνες με τη φρόνηση σμίλεψαν το νόμο, και με αυτόν έφτασαν στην πολυεδρική ελευθερία, στο πρώτο αγαθό, και το πιο εύθραυστο. Αυτό δεν είναι μεγαλόστομη έκφραση, αλλά απόφαση του αδέκαστου δικαστηρίου της πολυκύμαντης ιστορίας, με εισαγγελία τον αδέκαστο τρισχιλιετή βίο, οδυσσειακό το ταξίδι του ελληνισμού μέσα στον ωκεανό της ιστορίας.

Σκέψη, η ικανότητα του ανθρώπου να συνδυάζει λογικά τα στοιχεία των εμπειριών και των γνώσεών του, βγάζει σωστά συμπεράσματα, επιτυγχάνει αξιοποίηση, με το λογικό των επιδράσεων της φύσης, οργάνωση, βελτίωση του κοινωνικού βίου. Στη λογική βασίζεται η καθυπόταξη των παθών, και αποτελεί τη βάση για κατάχτηση των άλλων επιτυχιών, που φέρνουν βραβεία, έπαθλα, και δεν επιτρέπει στην κοινωνία να πορεύεται τυφλά. Η λαϊκή παράδοση θέλει θυσία «αλέκτορος» στα θεμέλια του σπιτιού.

Με τη λογική επιτυγχάνεται ο σκοπός της ύπαρξής μας, η ζωή αποχτά σταθερότητα, διάρκεια. Η ζωή είναι σκέψη, και η πράξη είναι μια θεραπαινίδα της σκέψης. Η ελεύθερη σκέψη παράγει κάτι νέο, επιθέτει την προσωπική σφραγίδα κάποιου. Ο Παλαμάς γράφει για τον Παρθενώνα. «Εσένα με το λογισμό κι εσέ με το τραγούδι/σε υψώσαν των ελεύθερων οι λογισμοί». Σ’ έναν καλό πολιτισμό, είναι απαραίτητο η σκέψη να συνοδεύεται με τη λογική. Η κλασική Ελλάδα οικοδόμησε τον κόσμο του ανθρώπου πάνω στη λογική, διάνοια, γνώση.

Ο άνθρωπος με τον ηγεμόνα ορθό λόγο, τον ιθύνοντα νου αυτοπειθαρχεί. Αυτοπειθαρχία εσωτερική συνειδητή ελευθερία, εκούσια ενέργεια χωρίς καταναγκαστική εξωτερική επέμβαση, η τάση του ατόμου προς εγκράτεια, η ικανότητά του να επιβάλλεται στον εαυτό του με τη θέλησή του, υπακούει, προσαρμόζει τη συμπεριφορά του, υλοποιεί, διακηρύσσει, σ’ ό,τι ο ίδιος αποδέχεται.

Πειθαρχεί στη λογική, και επιβάλλει τάξη στον ατομικό κόσμο, και στη δράση των ομάδων. Είναι και κοινωνική αρετή, χάρη σ’ αυτήν ο Θεμιστοκλής στο συνέδριο των ναυάρχων στη Σαλαμίνα, μπόρεσε ο ελληνικός στόλος να εξασφαλίσει μέγιστο ναυτικό τρόπαιο. Θεμελιακός ο ρόλος της για τη ζωή ατόμων και λαών. Δηλώνει την καθυπόταξη των επιθυμιών στο λογικό, παρακάμπτει, υπερνικά δυσχέρειες, δίνει ισχυρότατο χτύπημα στις υπέρμετρες προσωπικές φιλοδοξίες.

Νίκη μεγάλης αξίας λογίζεται η αυτοπειθαρχία σε περιπτώσεις χαραχτήρων που κατέχονται από τη δίψα για δύναμη, κι επιζητούν το ρεύμα των ωκεανών, και όχι τη γαλήνη των λιμανιών. Η μέλισσα δεν κάθεται πάνω σ’ όλα τα άνθη, έτσι και ο άνθρωπος, ακροάζεται με προσοχή τα λόγια των σοφότερών του. Εξαιρετικό προσόν η αυτοπειθαρχία. Ο ζωογόνος νους είναι ο καλύτερος σύμβουλος, δημιουργός της ζωής, σταθερό απόχτημα.