Μεσαιωνολόγιο: Η ιστορία της τουαλέτας
ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΚΕ 3129 ΦΟΡΕΣ
Γράφει η Άννα Αχιολά
info@medievalfestival.gr
Αν πράγματι έχει ερμηνευθεί σωστά ως "αποχωρητήριο της βασίλισσας" ένας χώρος 1x2 μ. με αποχετευτική πρόβλεψη στο ανάκτορο της Κνωσού, και αν οι κατοικίες της Δήλου διέθεταν επίσης την τουαλέτα τους, πρόκειται ασφαλώς για εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα.
Στην ελληνική αρχαιότητα, οι άνθρωποι ικανοποιούσαν τις φυσικές τους ανάγκες με τον απλούστερο τρόπο, όπως προκύπτει και από την αρχική σημασία των σχετικών ρημάτων: τόσο το αφοδεύω όσο και το αποπατώ σημαίνουν "παραμερίζω από το δρόμο για να ανακουφιστώ".
Και είναι ενδιαφέρουσα η πληροφορία του Ηροδότου, σύμφωνα με την οποία οι Έλληνες τρώνε στο σπίτι και βγαίνουν για τις φυσικές τους ανάγκες στο ύπαιθρο, ενώ οι Αιγύπτιοι κάνουν το αντίστροφο, επιλέγοντας να κάνουν "στα κρυφά τα αισχρά και στα φανερά τα μη αισχρά".
Κι αν στα πλούσια βυζαντινά σπίτια, ειδικά μετά τον 6ο αι. δεν σπάνιζε ο «απόπατος» ή «αφεδρών» ή «οικίσκος» ή «εξέδρα», όπως προκύπτει και από τους πήλινους αποχετευτικούς σωλήνες του Μιστρά, και εκεί οι λαϊκές συνήθειες δεν είχαν διαφοροποιηθεί ριζικά.
Την ίδια εποχή, οι μεσαιωνικές πόλεις ζούσαν συμφιλιωμένες με τις ακαθαρσίες τους, αναθέτοντας διά νόμου στα αδηφάγα γουρούνια την καθαριότητα των δρόμων. Και είναι πασίγνωστη η μακραίωνη συμβίωση της γαλλικής αυλής με τα ούρα και τα περιττώματά της, ενώ μόνο προς το τέλος του Διαφωτισμού άρχισε να συγκροτείται σταδιακά η ουτοπία μιας άοσμης πόλης, ικανής να κρύψει από τα βλέμματα τις ανθρώπινες ακαθαρσίες και από τις μύτες τις δυσάρεστες οσμές.
Λίγες είναι οι πρωτεύουσες της εποχής που είχαν ειδικό μέρος για τουαλέτα μέσα στα σπίτια, όμως στην Πόλη του Βυζαντίου, είχαν εφεύρει ένα σύστημα με πήλινους σωλήνες που κατέληγαν μαζί με τους πήλινους σωλήνες των γειτονικών σπιτιών, σε ένα δίκτυο και από εκεί σε μια απομακρυσμένη από τις κατοικίες περιοχή. Σε περίπτωση βλάβης έπρεπε να επιδιορθώνονται με ευθύνη του ιδιοκτήτη, μέχρι του σημείου που συναντούσαν τους σωλήνες των γειτόνων.
Τα αποχωρητήρια τότε ήταν στο πάτωμα και τα διάφορα βρώμικα νερά από τα σπίτια κατέληγαν στο αποχετευτικό και μετά κατέληγαν στο Βόσπορο, μολύνοντας το θαλάσσιο πέρασμα, αν και οι απλοί αγρότες, που δούλευαν για τους μεγάλους γαιοκτήμονες, πλήρωναν βαριούς φόρους για την εξόρμηση των απόβλητων στο Βόσπορο. Το δε παλάτι είχε δικό του αποχετευτικό σύστημα, αλλά μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, αυτό καταστράφηκε συνολικά και δε λειτουργούσε πια.
Βεβαίως, οι μεσαιωνικές πόλεις και κωμοπόλεις είχαν αρκετά διατάγματα και νόμους γύρω από τη διάθεση των αποβλήτων και τα αποχωρητήρια. Κάθε πολιτισμός και κάθε κοινωνική τάξη έχουν να επιδείξουν διαφορετικούς ρυθμούς προσχώρησης στη συνήθεια της κατά μόνας αφόδευσης.
Τα μεγαλύτερα σπίτια είχαν κλειστά αποχωρητήρια, που ήταν φτιαγμένα ως ντουλάπια, που συνδέονταν με το κεντρικό κτήριο, ή πίσω από αυτό, το «περιεχόμενο» των οποίων άδειαζαν σε βαθείς βόθρους, σε εξωτερικό χώρο ή στο υπόγειο. Το δύσοσμο έργο του καθαρισμού είχαν αναλάβει ειδικοί εργάτες, οι οποίοι πληρώνονταν πολύ καλά για τις υπηρεσίες τους. Η έλλειψη εξαερισμού προκαλούσε έντονη δυσοσμία στο σπίτι. Η δυσοσμία αυτή σύντομα θεωρήθηκε γνώρισμα της ανώτερης αγγλικής τάξης, ίσως γιατί στην Αγγλία εντοπίζονται τα πρώτα αποχωρητήρια της Ευρώπης, σε εσωτερικό χώρο, που ήταν μία καινοτομία για τη μεσαιωνική δύση.
Στη μεσαιωνική Αγγλία του 16ου αιώνα υπήρχε ακόμα και η φορητή τουαλέτα του βασιλιά που ήταν πολυτελής, με βελούδινη επένδυση αλλά και οι δημόσιες τουαλέτες, όπως αυτές στην περιοχή London Bridge, οι οποίες άδειαζαν κατ’ ευθείαν μέσα στον Τάμεση!
Στα απλά σπίτια των πόλεων, στη μεσαιωνική δύση, χρησιμοποιούσαν είτε ένα κουβά, είτε ένα μικρό σκαμνί επάνω από το Δοχείο Νυκτός – όπως λεγόταν - το οποίο άδειαζαν καθημερινά. Συνήθως μετέφεραν και άδειαζαν το «μυρωδάτο περιεχόμενο» σε κάποιο ρυάκι ή στο κοντινότερο ποτάμι. Σε κάποιες πόλεις όμως, το άδειαζαν απλώς έξω από το παράθυρο του σπιτιού τους (σε όποιον όροφο και αν βρίσκονταν), συνήθως μία συγκεκριμένη βραδινή ώρα, φωνάζοντας «προσοχή ούρα!» και όποιος άκουσε… άκουσε!
Οι ανυποψίαστοι επισκέπτες που δεν ήξεραν τις συνήθειες της πόλης, «απολάμβαναν» το ημερήσιο περιεχόμενο της οικογένειας ή και το εβδομαδιαίο … ανάλογα με τον κανονισμό της πόλης, που μέχρι το πρωί είχε καλυφθεί με το ευωδιαστό υπόστρωμα. Στα δε αγροτόσπιτα, το ρόλο του αποχωρητηρίου εξακολουθούσε πολλές φορές να παίζει η φύση. Η ούρηση στο δρόμο σε πολλές πόλεις όμως απαγορευόταν διά νόμου, για λόγους υγιεινής…
Η τουαλέτα της εποχής είχε διάφορες ονομασίες:
• Καθίκι (η τουαλέτα του σπιτιού): μεσαιωνική λέξη που προήλθε από την απλοποίηση του «καθοίκι», (καθ'+οίκος) δηλ. το ευρισκόμενο - δοχείο - εντός του σπιτιού.
• Λατρίνα (λέγονταν συνήθως οι δημόσιες τουαλέτες): πιθανόν να συνδέεται με τη λέξη «λάτρα» = καθαριότητα, καθάρισμα, συγύρισμα, μέριμνα για τις δουλειές του σπιτιού. Το «νερό για λάτρα» ήταν το μη πόσιμο νερό, κατάλληλο μόνο για πλύση, καθαριότητα και κάθε άλλη χρήση στο σπίτι. Έτσι λεγόταν και ο οίκος ανοχής. Χρησιμοποιείται ακόμα στο Λευκαδίτικο γλωσσικό ιδίωμα.
• Γκαρνταρόμπα (υπήρχαν συνήθως στα κάστρα): Από τα γαλλικά garder, κρατώ, φυλάσσω, και robe, ρούχο. Ο χώρος όπου φυλάσσονται τα ρούχα. Μόνον που τα ρούχα δεν φυλάσσονταν επί τούτου στις πρώτες γκαρνταρόμπες. Επρόκειτο για παρεπόμενο. Στις μεσαιωνικές τουαλέτες των κάστρων, αυτές στις οποίες ο σωλήνας/λεκάνη έβγαζε στην τάφρο, δεν υπήρχε νερό. Με το πέρασμα του χρόνου και άλλων πολλών, το δωμάτιο - τουαλέτα αποκτούσε, όπως είναι φυσικό, μια ιδιαιτέρως άσχημη οσμή. Τόσο άσχημη, που ως και οι σκόροι την απέφευγαν. Έτσι, οι ένοικοι φύλασσαν εκεί τα ρούχα, για να μη τους τα φάνε τα - πιο ευαίσθητα από τους ίδιους- έντομα.
Για τις «Γκαρνταρόμπες» όμως, θα έχουμε να πούμε περισσότερα, σε μία επόμενη ενότητα…
Η μοντέρνα σύλληψη του "αποχωρητηρίου" είναι γέννημα θρέμμα μόλις του 19ου αιώνα! Αν και είχε εφευρεθεί κάτι ανάλογο νωρίτερα (περ. το 15ο αι.), η τουαλέτα με καζανάκι υιοθετήθηκε ευρύτερα το 1880, ως εφεύρεση του Thomas Crapper (=χέστρα - αργκό). Δε γνωρίζουμε αν το επίθετό του έγινε συνώνυμο της «χέστρας» ή πήρε το όνομά του από αυτήν…
Για περισσότερες ενδιαφέρουσες πληροφορίες, σχετικά με την ιστορία και την εξέλιξη του … αποπατήματος, θα βρείτε τα «άπαντα», στο Μουσείο με την Ιστορία της Τουαλέτας, που στεγάζεται μέσα σε ένα φρούριο του 19ου αιώνα, αν τύχει να περάσετε από το Κίεβο της Ουκρανίας… λέμε τώρα…
Πηγές:
«Το αποχετευτικό σύστημα στο Βυζάντιο» του καθηγητή Κωνσταντίνου Κατακουζηνού, Εκδόσεις Magaliver
«Urban Bodies: Communal Health in Late Medieval English Towns and Cities», της καθηγήτριας Carole Rawcliffe
www.iospress.gr
www.huffingtonpost.gr
www.medievalists.net
https://history.stackexchange.com
www.pame.gr
http://exploringbyzantium.gr
www.jamesmdeem.com
http://greek_greek.enacademic.com
www.tradewindsimports.com
www.greek-language.gr
Ακολουθήστε τη Ροδιακή στο Google News
