Μεσαιωνολόγιο: Καλλιστεία στο Βυζάντιο

Rodiaki NewsRoom

Της Άννα Αχιολά
info@medievalfestival.gr

Ξέρατε ότι και στο Βυζάντιο γίνονταν καλλιστεία; Όχι, βέβαια, για να επιδείξουν οι κόρες τα κάλλη τους και να πάρουν τίτλους ομορφιάς αλλά για να βρει νύφη ο διάδοχος του θρόνου. Μάλιστα τα καλλιστεία αυτά τα οργάνωνε η ίδια η μητέρα του αυτοκράτορα, ή αυτή που είχε αναλάβει την ανατροφή και προστασία του. Ποια ήταν όμως τα κριτήρια και η διαδικασία γι’ αυτή την τελετουργία;

ΠΡΟΣΟΝΤΑ ΤΗΣ ΥΠΟΨΗΦΙΑΣ ΝΥΦΗΣ
Οι προϋποθέσεις για την αναρρίχηση της Αυγούστας (τίτλος της Βυζαντινής Αυτοκράτειρας) στο θρόνο ήταν, εκτός από την ευγενική καταγωγή, από την εποχή που η βασιλεία έγινε κληρονομική, η παρθενία, η εξαίρετη εμφάνιση και το άμεμπτο ήθος.

Ως αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αναφέρεται η περίπτωση της αυτοκράτειρας Ειρήνης, η οποία, όταν θέλησε να βρει σύζυγο για το γιο της Κων/νο ΣΤ΄ (788 μ.Χ.), έστειλε απεσταλμένους στα πέρατα του Βυζαντίου με εντολή να ανακαλύψουν και να οδηγήσουν στην αυλή τις ωραιότερες κόρες. Για να περιορίσει τον κύκλο των ερευνών τους η βασίλισσα είχε προνοήσει να προσδιορίσει ηλικία, ανάστημα, ακόμη και το μέγεθος των υποδημάτων των υποψηφίων!

Ο αυτοκρατορικός αυτός γάμος ήταν η πρώτη, μιας σειράς ενώσεων, μεταξύ των ετών 788-881/2, κατά τις οποίες η νύφη επιλεγόταν από το γαμπρό κατόπιν συμμετοχής σε καλλιστεία. Έτσι, ο Θεοδόσιος Β΄ έλαβε την Αθηναΐδα, η οποία μετονομάστηκε σε Ευδοκία. Ο Κων/νος ΣΤ΄ νυμφεύτηκε την ωραιοτάτη Μαρία από την Άμνια της Παφλαγονίας, ο Θεόφιλος την όμορφη Θεοδώρα, ο Μιχαήλ Γ΄ την ωραία Ευδοκία και ο Λέων ΣΤ΄ την πανέμορφη Θεοφανώ.

ΟΜΟΡΦΙΑ Ή ΚΑΤΑΓΩΓΗ;
Η ομορφιά είχε τόση σπουδαιότητα στην εκλογή βασιλικής συζύγου ώστε, χάριν αυτής, ανέρχονταν στο θρόνο ενίοτε γυναίκες κατώτερων κοινωνικών τάξεων, όπως η σύζυγος του Ιουστινιανού, Θεοδώρα και η σύζυγος του Ρωμανού Β΄, Θεοφανώ. Το φαινόμενο αυτό αντανακλούσε την πεποίθηση ότι οι επίσημες τελετές είχαν τη δύναμη να δώσουν στη μέλλουσα αυτοκράτειρα νέο χαρακτήρα και να μετατρέψουν μια κοινή θνητή σε ον «υπέρκοσμο».

ΠΩΣ ΓΙΝΟΤΑΝ Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ
Η διαδικασία εκλογής της βασιλικής νύφης κατά τη διάρκεια του 8ου και 9ου αιώνα, οπότε και επικράτησε για τα καλά ως θεσμός, ήταν η εξής: ειδικοί απεσταλμένοι διέτρεχαν τις επαρχίες της Αυτοκρατορίας και επέλεγαν, μεταξύ των παρθένων, εκείνες που με τις εξαίρετες φυσικές χάρες και τα κατάλληλα ηθικά προσόντα ήταν σε θέση να διαγωνιστούν για το θρόνο.

Την εκλογή τους καθόριζαν τα προδιαγεγραμμένα από το παλάτι μέτρα ύψους και υποδήματος καθώς και ζωγραφικοί πίνακες ή ανάγλυφα κέρινα ομοιώματα («λαυράτον») που απεικόνιζαν την ιδανική γυναίκα. Στη συνέχεια τις μετέφεραν στο παλάτι όπου γίνονταν τα καλλιστεία και η τελική επιλογή. Την κριτική επιτροπή αποτελούσε η βασιλική οικογένεια και κάποιο άλλο συμβουλευτικό πρόσωπο της αυλής, φιλικά προσκείμενο προς την οικογένεια.

Κατά τη διεξαγωγή των καλλιστείων οι υποψήφιες περνούσαν μπροστά από την κριτική επιτροπή παρατεταγμένες στη σειρά, γεγονός που φανερώνει η λέξη «κατόρδινα» στο βίο του Οσίου Φιλαρέτου, και εξετάζονταν. Η εξέταση της παρθενίας γινόταν μόνο από τα θηλυκά μέλη της επιτροπής.

Οι υποψήφιες που αποτύγχαναν απορρίπτονταν με την αιτιολογία «καλή μεν υπάρχεις και ωραία αλλά προς βασιλέαν ου ποιεις» (Βίος Φιλαρέτου 143, 8 κεξ.) Παρηγορούνταν βέβαια με πλούσια δώρα ή συνάπτοντας γάμους με υψηλούς αξιωματούχους. Άλλες, βέβαια, αποσύρονταν σε μοναστήρι, επειδή θεωρούσαν υποβιβασμό τη σύναψη νέου αρραβώνα.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΩΝ ΝΥΦΙΚΩΝ ΚΑΛΛΙΣΤΕΙΩΝ
Μετά το 882 έληξε η ισχύς του εθίμου λόγω διάφορων αιτίων (λόγοι δυναστικοί, επίσημη απαγόρευση συνοικεσίων βυζαντινών αυτοκρατόρων με ξένους οίκους, ήταν ήδη παντρεμένοι κ.α.). Πάντως το έθιμο των νυφικών διαγωνισμών ομορφιάς δεν πρέπει να λησμονήθηκε ολοκληρωτικά γιατί οι χρονογραφίες, οι βίοι των αγίων και η παράδοση λειτουργούσαν ως συνεχείς υπομνήσεις του.

Αλλά ένα έθιμο που είχε παραγκωνιστεί για 175 χρόνια δεν είχε πλέον καμιά αντικειμενική ισχύ και κάθε νέα απόπειρα διαγωνισμού θα ήταν μια απόπειρα αναβίωσης κάτω από εντελώς διαφοροποιημένες συνθήκες από εκείνες του 8ου και 9ου αιώνα…

Βιβλιογραφία:
«Καλλιστεία και γάμος στο Βυζάντιο», Αναστασία Δ. Βακαλούδη, Εκδ. Αφοι Κυριακίδη Α.Ε.. Προσαρμογή: Γαλεντέρη Εμμανουέλα, φιλόλογος.