Τα σκληρά εκείνα χρόνια… Στο Καπνεργοστάσιο “ΤΕΜΙ” οι προ-προγιαγιάδες μας εργάζονταν για ένα κομμάτι ψωμί, δεκατέσσερις ώρες!

Rodiaki NewsRoom

Ένας τοίχος λείπει που να τα γράφει, για να θυμίζει αυτό το κάτεργο

Γράφει ο Κώστας Τσαλαχούρης

Είναι και το ντοκουμέντο. Υπήρξε η κορυφή, η «ναυαρχίδα» της φασιστικής βιομηχανίας στα κατακτημένα νησιά, από τους… ελευθερωτές, που ήρταν από τη Δύση…

Η Καπνοβιομηχανία, το ΤΕΜΙ (Tabacchi Egei Manifattura Italiana) αποτελούσε το καύχημα της φασιστικής Ιταλίας… Ήταν ό,τι καλύτερο είχε να επιδείξει η ευρωπαϊκή καπνοβιομηχανία… στην εποχή της. Ο λόγος; Χτίστηκε και μεγαλούργησε στην καρδιά της καπνοκαλλιέργειας. Μικρά Ασία, Κάλυμνος, Βόρειος Ελλάδα, Ρόδος…

Πέρασαν τα χρόνια, ήρτεν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ακολούθησε η Απελευθέρωση· το ΤΕΜΙ συνέχισε υπό ελληνική Διοίκηση, τα χρόνια πέρασαν, το εργοστάσιο με τη λεγόμενη εξέλιξη έκλεισε, η αστυφιλία νίκησε, και στις αρχές της δεύτερης πεντηκονταετηρίδας του 20ού αιώνα, σιγά σιγά το κράτος δημιούργησε στις εγκαταστάσεις του, Σχολείο. Όλα έγιναν όχι απλά, αλλά με τον τρόπο που ήθελαν οι κρατούντες της εποχής. Κάτι λείπει, όμως, ναι, κάτι λείπει μέχρι σήμερα.

Θύμησες…
Λείπει αυτό που πρέπει να θυμίζει αυτά που έγιναν. Τους αγώνες των προγόνων μας… Με την έναρξη των εργασιών της Καπνοβιομηχανίας, στις εγκαταστάσεις της, παίχτηκαν παιχνίδια που ούτε ο ανθρώπινος νους μπορεί να συλλάβει. Ήταν ένα κάτεργο που δημιούργησε, μέσω τρίτων, η φασιστική Ιταλία, που όμοιό του δεν υπήρξε στην περιοχή των Βαλκανίων. Και θα εξηγήσουμε πώς.

Αλλά παρά τις τόσες δυσκολίες, εκεί γεννήθηκε και ανθρώθηκε το εργατικό κίνημα, κι έγινε χείμαρρος… Από εκεί με την Απελευθέρωση βρίσκει τη θέση του το ΕΜΠΑ1, το Εθνικό Μέτωπο Πανδωδεκανησιακής Απελευθέρωσης. Ήταν το μοναδικό μέρος που οι κρατούντες έπρεπε να διαλύσουν, κυριολεκτικά να εξοντώσουν.

Το προσωπικό
Πολύ αργότερα, κατά τη διάρκεια της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου, λόγω EMΠA και του πυρήνα που δημιούργησε στο εργοστάσιο, από το 1946, δεν συγκαλούνταν η Γενική Συνέλευση της Kαπνοβιομηχανίας.

O πυρήνας αυτός έπρεπε να εξαρθρωθεί. Στο νησί της Ρόδου, είναι ο πιο πολυπληθής εργατικός χώρος γιατί απασχολούσε 310 άτομα εκ των οποίων 230 γυναίκες και 80 άντρες.

Στη διάλυσή του έλαβε ενεργό μέρος το Γραφείο Eθνικής Aσφαλείας το οποίο σε άκρως απόρρητη έκθεσή του προς τον γενικό γραμματέα της Γενικής Διοικήσεως Δωδεκανήσου γράφει ότι:

«μετά την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου και της Aγγλικής Διοικήσεως η ενταύθα κομμουνιστική οργάνωσις EMΠA, απέδωκεν ιδιαιτέραν σημασίαν εις το Kαπνεργοστάσιον, καθ’ ότι τούτο είχεν τους περισσοτέρους εργάτας εκ των ενταύθα εργοστασίων και δι’ εμπείρων στελεχών της κατέλαβε τας πλέον επικαίρους εν αυτώ θέσεις και έθηκεν υπό κομμουνιστικήν επιρροήν το εργατοϋπαλληλικόν σωματείον της Kαπνοβιομηχανίας.

»Eν συνεχεία η ιδία οργάνωσις εκμεταλλευομένη την οικονομικήν δυσπραγίαν των εργατών, την έλλειψιν εργατικής προστατευτικής νομοθεσίας, ενήργησε κομμουνιστικήν μεταξύ των εργατών προπαγάνδαν, χωρίς να επιτύχη αξιόλογον αποτέλεσμα χάρις εις την συντηρητικότητα και το φιλόνομον των Δωδεκανησίων εργατών.

Mετά την εγκατάστασιν της Eλληνικής Διοικήσεως η υπηρεσία ημών έστρεψε ιδιαιτέρως την προσοχήν της προς το αποτελούν ευπαθές σημείον, Kαπνεργοστάσιον και εντός βραχέος χρονικού διαστήματος εξήρθρωσεν τον εν αυτώ κομμουνιστικόν μηχανισμόν, δια της υποβολής προτάσεων εκτοπίσεως των ηγετικών του Kαπνεργοστασίου κομμουνιστικών στελεχών ως και τοιαύτας απομακρύνσεως του εργοστασίου των μικροτέρας ολκής κομμουνιστών, αίτινες και επραγματοποιήθησαν...2».

Αλλά η φασιστική Ιταλία, πολύ πριν εγκύψει στο ζήτημα των καπνών στη Κτήση-έτσι ονόμαζε τα ιταλικά νησιά του Αιγαίου, επέτρεψε στους κρατούντες το εργοστάσιο να κάμνουν ό,τι ήθελαν.

Ιδού τι πάθαιναν οι προ-προγιαγιάδες και οι γιαγιάδες μας που εργάζονταν στο ΤΕΜΙ.
Αντιγράφουμε από την εφημερίδα «Η Ροδιακή», της 2ας Ιουλίου 1928, ένα σχόλιό της, από τη στήλη «Πρόσωπα & Πράγματα» με τίτλο «Διά τα εργάτιδας της “Τέμι”3:

14 ώρες εργασία!...
«-Θα ήτο πολύ σκληρόν αν, αν δεν ηκούετο μια φωνή διαμαρτυρίας υπέρ των πτωχών εργατίδων της “Τέμι”, αι οποίαι αντί του γλίσχρου ημερομισθίου, το οποίον ταις δίδεται, υποχρεούνται να εργάζωνται-και μάλιστα σιωπώσαι επί ποινή προστίμου (!) από της 6ης πρωινής μέχρι της 8ης μεταμεσημβρινής ώρας καθ’ εκάστην ήτοι ολόκληρον “δεκατετράωρον”.

»Αν η ανάγκη του βίου υποχρεοί την πενίαν να ζητήση εργασίαν δια να ζήση, άρα γε επιτρέπεται εις τους κεφαλαιούχους να εκμεταλλεύωνται την αδυναμίαν των άλλων και μάλιστα τόσον… τολμηρώς;
»Και περιήλθεν άρα γε τούτο εις γνώσιν του Γραφείου της Εργασίας της Σ. Διοικήσεως».

Στο σχόλιο αυτό του διευθυντή της «Ροδιακής» Εμμανουήλ Καλαμπίχη, απάντησαν οι ιδιοκτήτες της εταιρείας, όχι, όμως, από τις στήλες της εφημερίδας, αλλά από τη «Νέα Ρόδο» και το «Μεσατζέρο ντι Ρόντι».

Έτσι στις 24 Ιουλίου 1928 δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα της «Νέας Ρόδου», ανοικτή επιστολή του Στυλιανού Ευσταθόπουλου, απάντηση στην «κακόβουλον ερώτησιν της “Ροδιακής”, μάλλον επιδιώκουσαν δυσφήμισιν με τα γραφόμενά της, άτινα απέχουσι πολύ της αληθείας, ότι επιτρέπομεν ελευθέρως όχι μόνον εις αυτήν, αλλά εις έκαστον ομοϊδεάτην της να παρουσιασθή οπόταν θέλει εις το εργοστάσιον και να παρατηρήση υπό ποίας, ως αυτοβούλως γράφει, ανθυγιεινάς συνθήκας εργάζονται αι εργάτιδες της ανωνύμου Εταιρείας “ΤΕΜΙ”.

»Εν περιπτώσει δε καθ’ ην δεν ήθελεν έλθη προς εξακρίβωσιν της αληθείας, τούτο αποδεικνύει την κακόβουλον πρόθεσίν της και εάν εξακολουθή την αυτήν τακτικήν της δυσφημίσεως, τότε θ’ αναγκασθώμεν να ζητήσωμεν τα υπό του Νόμου παρεχόμενα δικαιώματα προς υπεράσπισιν της αληθείας4».

ΟΙ απειλές παρέμειναν στο χαρτί, δεν υπήρξε συνέχεια, όμως η «Νέα Ρόδος» σε σχόλιό της γράφει μεταξύ άλλων ότι «η συνάδελφος “Ροδιακή” ερωτά το Γραφείον της Εργασίας της Σ. Διοικήσεως έλαβε γνώσιν ότι αι εργάτιδες της ¨Τέμι» εργάζονται αντί γλίσχρου μισθού , δεκατετράωρον καθ’ εκάστην.

»Δεν είναι πρώτη φορά καθ’ ην ο Τύπος υψοί την φωνήν του υπέρ των εν λόγω εργατίδων.
»Και ημείς προ πολλού εζητήσαμεν την επέμβασιν των αρμοδίων.
»Επανερχόμενοι δε και πάλιν σήμερον επί του ζητήματος τούτου, παρακαλούμεν τους αρμοδίους να προβώσιν εις εξέτασιν των υποβαλλομένων παραπόνων, οπότε θα εξακριβώσωσι και υπό ποίας ανθυγιεινάς συνθήκας εργάζονται αι εργάτιδες της “Τέμι”.

»Η δικαιοσύνη και ο ανθρωπισμός επιβάλλουσι να ληφθή μια πρόνοια».
Στους κυρίους της «Τέμι» Στ. Ευσταθόπουλο και Β Μεναχέ5 απάντησε η «Ροδιακή στις 26 Ιουλίου6 με φοβερό σχόλιο το οποίο δημοσιεύουμε αυτούσιο.

Ένας τοίχος...
Αυτά λείπουν από το κτίριο. Πρέπει να θυμόμαστε τι έγινε. Ούτε μνημεία, ούτε τίποτε. Σε ένα τοίχο να γραφτεί το κείμενο για τις εργαζόμενες που για ένα κομμάτι ψωμί δούλευαν κάτω από φοβερές συνθήκες 14 ώρες. Και να προστεθούν η ονομασίες «ΕΜΠΑ», «Μητέρα Ελλάδα», «Εργατικό Κίνημα», «Εξορίες», «Ροδιτιά»…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Η ΙΣΤΟΡΙΑ του Εθνικοαπελευθερωτικού μας Αγώνα ΕΜΠΑ (Εθνικόν Μέτωπον Πανδωδεκανησιακής Απελευθέρωσης) του Κώστα Τσαλαχούρη. Έτοιμο, σελιδοποιημένο από το έτος 1992. Σελίδες 296. Πρόλογος Νίκος Νικολάου. Δεν υπάρχει το σημείωμα του εκδότη Μανώλη Βρατσάλη.

2. Eλληνική Bασιλική Xωροφυλακή, Διοίκησις Pόδου, Γραφείον Eθνικής Aσφαλείας προς την Γενικήν Διοίκησιν Δωδεκανήσου, Γραφείον κ.Γενικού Γραμματέως αριθμ. 105/46/3/1η Iουνίου 1948, απόρρητος επί αποδείξει με θέμα «επικρατούσα κατάστασις μεταξύ του εργατοϋπαλληλικού προσωπικού της Kαπνοβιομηχανίας». Tην υπογράφει ο Διοικητής της Διοικήσεως A. Γεωργιάδης, αντισυνταγματάρχης. H ίδια έκθεση στάλθηκε και πάλιν στη Γ.Δ.Δ. στις 24 Iουλίου 1948 με αριθμό πρωτ. 105/46/3α γιατί γράφει στο διαβιβαστικό ο A. Γεωργιάδης «επανέρχομαι επί της υποθέσεως, διότι ως επληροφορήθην προ ημερών παρά του κ. Γενικού Διοικητού, άχρι τούδε ούτος δεν είχε λάβει γνώσιν ταύτης...».

3. Όπως το γράφει.
4. Η επιστολή στάλθηκε στην εφημερίδα στις 18 Ιουλίου 1928

5. Έτσι το γράφει αντί Μενασέ
6. Κυκλοφορούσε κάθε Δευτέρα και Πέμπτη.